Praca oryginalna Original paper
wiatowa produkcja mleka w 2010 r. wynosi³a oko³o 721 mln ton, z czego 83% by³o to mleko krowie (http:// faostat.fao.org/). Wiêkszoæ wiatowej produkcji zwie-rzêcej, w tym tak¿e mleka krowiego, odbywa siê w wa-runkach intensywnych, które z jednej strony pozwalaj¹ na osi¹ganie wysokich wydajnoci jednostkowych, a z drugiej wywieraj¹ siln¹ presjê na rodowisko (16). Zwiêkszanie potencja³u produkcyjnego krów, uzyski-wanego tak¿e w wyniku wprowadzenia najnowszych technologii, mo¿e wi¹zaæ siê z pogorszeniem sk³adu chemicznego mleka (11, 15, 19). Tezy tej nie potwier-dzono w badaniach Bar³owskiej (1), w których wyka-zano, ¿e mleko krów ¿ywionych dawkami pe³nopor-cjowymi TMR w porównaniu z ¿ywionymi tradycyj-nie zawiera³o istottradycyj-nie wiêcej suchej masy bezt³usz-czowej i kazeiny. Charakteryzowa³o siê tak¿e lepszym stosunkiem bia³kowo-t³uszczowym. Wprowadzenie systemu ¿ywienia pe³noporcjowego TMR wp³ywa
tak-¿e na zwiêkszenie wydajnoci mleka oraz zawartoci w nim t³uszczu i bia³ka (22).
Procentowa zawartoæ podstawowych sk³adników mleka zale¿y od wielu czynników. Decyduje o niej w 65% genotyp zwierzêcia, a w 35% czynniki rodo-wiskowe (3). Niektóre rasy byd³a charakteryzuj¹ siê wysok¹ produkcj¹ mleka przy ni¿szej koncentracji sk³adników, inne uzyskuj¹ ni¿sz¹ wydajnoæ, ale za-wartoæ oraz proporcje poszczególnych sk³adników mleka s¹ u nich korzystniejsze. Zasadnicza czêæ pro-dukowanego w Polsce mleka pozyskiwana jest od krów rasy polskiej holsztyñsko-fryzyjskiej odmiany czarno--bia³ej. W 2011 r. populacja aktywna krów tej rasy liczy³a powy¿ej 560 tys. szt. o przeciêtnej wydajnoci 7265 kg mleka. W ostatnich latach coraz wiêksz¹ po-pularnoci¹ cieszy siê w naszym kraju sprowadzona z Francji rasa montbeliarde. Od 1889 krów tej rasy uzyskano w 2011 r. rednio 7093 kg mleka (20).
Ocena wp³ywu wybranych czynników na sk³ad
chemiczny mleka wysoko wydajnych krów rasy
polskiej holsztyñsko-fryzyjskiej i montbeliarde
EWA JANU, DANUTA BORKOWSKA, DARIUSZ PI¥TEK*
Katedra Hodowli i U¿ytkowania Zwierz¹t, Wydzia³ Nauk Rolniczych, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Szczebrzeska 102, 22-400 Zamoæ
*OHZ Dêbo³êka sp. z o.o., Dêbo³êka 1, 98-275 Brzenio
Janu E., Borkowska D., Pi¹tek D.
Effect of selected factors on the chemical composition of milk from Polish Holstein-Friesian and Montbéliarde high-yielding cows
Summary
The paper compares the chemical composition of milk from Polish Holstein-Friesian Black-And-White (PHF HO) and Montbéliarde (MO) high-yielding cows. The research was based on the results of 36,796 test-day milkings: 25,617 from PHF HO and 11,179 from MO. The analysis included the influence of the successive lactation and its phase, the daily milk yield, the cytological quality of milk, and the season on the content of basic compounds and the fat/protein proportion in milk. The milk from Montbéliarde cows contained significantly more fat (by 0.05%) and protein (by 0.38%) than the milk from the Polish Holstein--Friesian Black-And-White breed. The milk from Montbéliarde cows also had a better proportion of fat to protein (by 0.11). With regard to the fat and protein content, as well as the fat/protein proportion in milk of PHF HO cows, the most important factor was the daily milk yield, whereas the most important determinant of lactose was the level of somatic cells. The factors included in the analysis had less influence on the basic chemical composition of milk from Montbéliarde. The greatest differences in the fat content were related to the daily milk yield, in the protein content to the successive lactation month, in the lactose content to the level of somatic cells, and in the fat/protein proportion to the successive lactation.
Keywords: composition of milk, breed, Polish Holstein-Friesian Black-and-White, Montbéliarde, high productivity
Celem badañ by³o okrelenie wp³ywu kolejnych lak-tacji i miesiêcy po wycieleniu, poziomu wydajnoci dobowej, liczby komórek somatycznych oraz sezonu na sk³ad chemiczny mleka krów rasy polskiej holsz-tyñsko-fryzyjskiej odmiany czarno-bia³ej i montbeliar-de utrzymywanych w stadach o wysokiej wydajnoci.
Materia³ i metody
W badaniach wykorzystano dane zawarte w dokumen-tacji hodowlanej prowadzonej w 2 gospodarstwach utrzy-muj¹cych wysoko wydajne krowy mleczne. W jednym z nich wydajnoæ jednostkowa blisko 500 krów rasy phf cb wynosi³a oko³o 11 tys. kg mleka. W drugim u¿ytkowano 249 krów montbeliarde, których roczna wydajnoæ prze-kracza³a 9,5 tys. kg mleka. W obydwu stadach krowy utrzy-mywano w oborach wolnostanowiskowych i ¿ywiono mie-szankami pe³noporcjowymi TMR.
Dane dotycz¹ce dobowej wydajnoci mleka, zawartoci w nim t³uszczu, bia³ka i laktozy (w %), stosunku zawarto-ci t³uszczu do bia³ka oraz liczby komórek somatycznych (w tys./ml), a tak¿e kolejnych laktacji krów i dat ich wycie-leñ pochodzi³y z raportów RW-2. Na podstawie tych da-nych ustalono czynniki analizy statystycznej, do których zaliczono:
kolejnoæ laktacji (I, II, III, > III);
poziom dobowej wydajnoci mleka w kg (do 20,0; 20,1-30,0; 30,1-40,0; > 40,0);
liczbê komórek somatycznych w mleku (do 100; 101--400; 401-1000; > 1000 tys./ml);
sezon (letni obejmowa³ miesi¹ce maj-padziernik, zi-mowy listopad-kwiecieñ);
kolejne miesi¹ce po wycieleniu (1, 2, 3, ...,10, 11-18, > 18).
Badaniami objêto ³¹cznie 36 796 wyników próbnych udojów, z czego 25 617 pochodzi³o od krów phf cb, a 11 179 od montbeliarde. Obliczenia statystyczne wykonano w pro-gramie SAS (21), a istotnoæ ró¿nic pomiêdzy rednimi oszacowano testem Duncana.
Wyniki i omówienie
Przeciêtna zawartoæ g³ównych sk³adników mleka pozyskiwanego od krów rasy phf cb wynosi³a 3,96% w przypadku t³uszczu, a bia³ka 3,27% (tab. 1). Z da-nych PFHBiPM (20) wynika, ¿e mleko ogó³u krów tej rasy ocenianych w Polsce w 2011 r. zawiera³o 4,12% t³uszczu oraz 3,30% bia³ka. Zawartoæ laktozy w mle-ku krów phf cb z analizowanego stada wynosi³a 4,82%, a stosunek t³uszczowo-bia³kowy 1,21. Od krów rasy montbeliarde pozyskiwano mleko charakteryzuj¹ce siê korzystniejszym sk³adem. Zawiera³o bowiem o 0,6% wiêcej t³uszczu, a bia³ka o 0,38%. Ró¿nice te by³y istot-ne przy p £ 0,01. W przypadku krów montbeliarde, w porównaniu do phf cb, korzystniejszy by³ tak¿e (p £ 0,01) stosunek zawartoci t³uszczu do bia³ka w mleku. W mleku krów obydwu ras stwierdzono jed-nakowy poziom laktozy (4,82%). Na korzystniejszy sk³ad chemiczny mleka krów rasy montbeliarde w po-równaniu z holsztyñsko-fryzyjsk¹ wskazuj¹ tak¿e inne badania (10, 12). Koç (12) podaje, ¿e mleko krów rasy montbeliarde zawiera³o 3,53% t³uszczu, 2,93% bia³ka i 4,57% laktozy, a hf, odpowiednio, 2,93; 2,82 oraz 4,36%. Wed³ug Go³êbiewskiego i Brzozowskiego (8), mleko montbeliardów w porównaniu z pozyskiwanym od krów czarno-bia³ych zawiera³o istotnie wiêcej bia³-ka i laktozy (odpowiednio, o 0,08 i 0,06%), a mniej
Tab. 1. Sk³ad chemiczny mleka krów rasy phf cb (PHF CB) i montbeliarde (MO) w kolejnych laktacjach i przy ró¿nych poziomach dobowej wydajnoci
Objanienia: A, B, C, D p £ 0,01; a, b p £ 0,05 (dla rednich w obrêbie czynnika); ** p £ 0,01; * p £ 0,05 (pomiêdzy rasami dla danego poziomu czynnika)
i k i n n y z C w ó r k a s a R B C F H P MO n Zawatroæwmleku(%) st³toussuznce/zk o k ³ a i b n ) % ( u k e l m w æ o tr a w a Z stosunek /z c z s u ³t o k ³ a i b u z c z s u ³t bia³ka laktozy ³tuszczu bia³ka laktozy ij c a t k a l r e m u N I 7923 3,96Aa** 3,25A** 4,92A** 1,22A** 4136 4,10A** 3,64A** 4,91A** 1,13A** II 6673 3,92Ab** 3,32B** 4,82B** 1,18B** 2540 4,14A** 3,69B** 4,85B** 1,13A** II I 4811 3,95Aa* 3,28C** 4,77C** 1,21C** 2138 4,01B** 3,65A** 4,78C** 1,10B** II I > 6210 4,00B** 3,24A** 4,74D** 1,24D** 2365 3,70C** 3,61C** 4,70D** 1,03C** ) g k ( i c o n j a d y w m o iz o P 0 , 0 2 o d 2459 4,50A** 3,70A** 4,68A** 1,22A** 2846 4,26A** 3,88A** 4,71A** 1,10A** 0 , 0 3 -1 , 0 2 7040 4,28B** 3,43B** 4,81B** 1,25B** 3596 4,02B** 3,68B** 4,84B** 1,10A** 0 , 0 4 -1 , 0 3 9867 3,87C** 3,21C** 4,85C** 1,21AB** 2976 3,85C** 3,54C** 4,88C** 1,09A** 0 , 0 4 > 6251 3,52D** 3,02D** 4,85C** 1,17C** 1771 3,84C** 3,39D** 4,89C** 1,14B** m e ³ ó g O o i n d e r i 25617 3,96** 3,27** 4,82 1,21** 11179 4,01** 3,65** 4,82 1,10**
(o 0,19%) t³uszczu. Na istotne ró¿nice w podstawo-wym sk³adzie chemicznym mleka krów ró¿nych ras wskazuj¹ tak¿e inni autorzy (2, 6, 13, 17).
Zmiany zawartoci t³uszczu w mleku w kolejnych laktacjach by³y zró¿nicowane w zale¿noci od rasy. W mleku pierwiastek phf cb w porównaniu z krowa-mi bêd¹cykrowa-mi w II laktacji udzia³ tego sk³adnika zmniej-szy³ siê 0,04%, a u montbeliarde zanotowano wzrost (tak¿e o 0,04%). W kolejnych laktacjach u krów rasy phf zawartoæ t³uszczu w mleku zwiêksza³a siê (od 3,92% przez 3,95% do 4,00%), u montbeliarde zmniej-szy³a siê z 4,14% do 3,70%. Ró¿nice wyliczone dla tego sk³adnika, zarówno pomiêdzy rasami, jak i lakta-cjami by³y statystycznie istotne (p £ 0,01 oraz p £ 0,05). U krów obu ras do II laktacji zwiêksza³a siê zawartoæ bia³ka w mleku, po czym nastêpowa³o systematyczne, istotne (p £ 0,01) zmniejszanie siê poziomu tego sk³adnika. W mleku krów obydwu ras zmniejsza³a siê wraz z kolejnymi laktacjami zawar-toæ laktozy.
Laktoza by³a jedynym sk³adnikiem mleka, którego poziom u obydwu ras zwiêksza³ siê istotnie wraz ze wzrostem dobowej wydajnoci. Wzrost ten mia³ miej-sce tylko do poziomu wydajnoci dobowej powy¿ej 30,0 kg mleka. W mleku krów phf cb w kolejnych prze-dzia³ach wydajnoci mleka istotnie (p £ 0,01) zmniej-sza³a siê zawartoæ t³uszczu (³¹cznie o 0,98%) i bia³ka (o 0,68%). Pozytywn¹ zmian¹, obserwowan¹ wraz ze wzrostem dobowej wydajnoci mleka, by³o zmniejsze-nie siê (o 0,08) stosunku t³uszczu do bia³ka. W mleku krów montbeliarde poziom t³uszczu w mleku zmniej-sza³ siê istotnie tylko do wydajnoci powy¿ej 30,0 kg mleka (³¹cznie o 0,41%). Zawartoæ bia³ka zmniejsza³a siê proporcjonalnie do wzrostu dobowej wydajnoci mleka, co by³o konsekwencj¹ istotnego pogorszenia siê stosunku t³uszczu do bia³ka.
Wykazano (4, 9), ¿e wzrastaj¹cej liczbie komórek somatycznych towarzyszy³o zwiêkszanie siê poziomu
t³uszczu i bia³ka oraz obni¿anie zawartoci laktozy. W badaniach w³asnych wiêkszy wzrost zawartoci t³uszczu i bia³ka obserwowano u rasy phf cb w porów-naniu z montbeliarde (tab. 2). Bez wzglêdu na liczbê komórek somatycznych w mleku pochodz¹cym od krów montbeliarde stwierdzano istotnie wy¿szy (p £ 0,01) poziom wszystkich sk³adników mleka oraz ko-rzystniejszy stosunek t³uszczu do bia³ka. Wyj¹tkiem od tej regu³y by³a tylko zawartoæ t³uszczu w prób-kach mleka, w których liczba komórek somatycznych przekracza³a 400 tys./ml.
Sezon ¿ywienia uznawany jest za jeden z czynni-ków pozagenetycznych wp³ywaj¹cych na wydajnoæ i sk³ad chemiczny mleka. W celu wyeliminowania tego czynnika w wielu stadach w okresie ca³ego roku ¿ywienie krów oparte jest na tych samych zestawach pasz (19). Wyniki badañ w³asnych wskazuj¹, ¿e w przy-padku krów obydwu ras, pomimo ¿ywienia ich pe³no-porcjowymi mieszankami TMR, w próbkach mleka pobieranych w okresie zimowym stwierdzano wy¿sz¹ (p £ 0,01) zawartoæ t³uszczu, bia³ka i laktozy. Mniej korzystny by³ w tym okresie stosunek t³uszczu do bia³-ka. Pora roku wp³ywa tak¿e na sk³ad kwasów t³usz-czowych w mleku krów z chowu alkierzowego (7, 14). T³uszcz mleka pozyskiwanego w okresie ¿ywienia let-niego zawiera wiêcej nienasyconych kwasów t³uszczo-wych. Badania Brodziak i wsp. (5) wykaza³y, ¿e na zawartoæ sk³adników mleka, z wyj¹tkiem t³uszczu, istotnie wp³ywa zarówno rasa, jak i sezon produkcji.
Wiêkszoæ ró¿nic stwierdzonych pomiêdzy badanymi rasami krów w zakresie sk³adu chemicznego mleka w przebiegu laktacji (tab. 3) by³a statystycznie istotna (p £ 0,01 oraz p £ 0,05). Wyj¹tek stanowi³a tylko zawartoæ t³uszczu w 1. i 5. miesi¹cu po wycieleniu oraz poziom laktozy w okresie od 6. do 9. miesi¹ca laktacji. Wczeniejsze badania w³asne (10) wykaza³y, ¿e wartoæ energetyczna mleka krów montbeliarde jest istotnie wy¿sza od wyliczonej dla rasy phf cb w prze-i k i n n y z C w ó r k a s a R B C F H P MO n Zawatroæwmleku(%) st³toussuznce/zk o k ³ a i b n ) % ( u k e l m w æ o tr a w a Z stosunek /z c z s u ³t o k ³ a i b u z c z s u ³t bia³ka laktozy ³tuszczu bia³ka laktozy )l m /. s y t( S K L 0 0 1 o d 5367 3,79A** 3,14A** 4,92A** 1,21A** 3844 3,95Aa** 3,55A** 4,94A** 1,12Aa** 0 0 4 -1 0 1 105011 3,98B** 3,29B** 4,85B** 1,21a** 4233 4,04B** 3,70B** 4,82B** 1,10B** 0 0 0 1 -1 0 4 5905 4,02C** 3,33C** 4,77C** 1,21A** 1670 4,02b** 3,71B** 4,72C** 1,09B** 0 0 0 1 > 3844 4,04C** 3,32C** 4,69D** 1,22Bb** 1432 4,06B** 3,70B** 4,63D** 1,10b** n o z e S i n t e l 11060 3,81A** 3,21A** 4,82A** 1,19A** 5479 3,87A** 3,60A** 4,84A** 1,08A** y w o m iz 14557 4,07B** 3,32B** 4,83B** 1,23B** 5700 4,13B** 3,70B** 4,81B** 1,12B**
Tab. 2. Sk³ad chemiczny mleka krów rasy phf cb (PHF CB) i montbeliarde (MO) przy ró¿nej liczbie komórek somatycznych i w zale¿noci od sezonu
biegu ca³ej laktacji, z wyj¹tkiem pierwszego miesi¹ca po wycieleniu. Zale¿noæ ta mog³a wynikaæ, podob-nie jak w nipodob-niejszych badaniach, z jednakowej zawar-toci t³uszczu w mleku krów na pocz¹tku laktacji, stwierdzono bowiem, ¿e t³uszcz jest g³ównym sk³ad-nikiem wp³ywaj¹cym na kalorycznoæ mleka (18).
W mleku krów obydwu ras w drugim miesi¹cu po wycieleniu, w porównaniu z pierwszym, zmniejszy³a siê zawartoæ t³uszczu i bia³ka. Tylko poziom laktozy w mleku krów obydwu ras zwiêkszy³ siê na pocz¹tku laktacji, a w kolejnych miesi¹cach systematycznie zmniejsza³ siê. Spadek ten w mleku pochodz¹cym od krów rasy phf cb wynosi³ ³¹cznie 0,13% i 0,18% u montbeliarde. W mleku krów phf cb zanotowano znacznie wiêksze wahania zawartoci t³uszczu w po-równaniu z ras¹ montbeliarde, porównuj¹c bowiem najni¿szy poziom tego sk³adnika ze stwierdzonym w 10. miesi¹cu laktacji zanotowano ró¿nicê wynosz¹-c¹ 0,69%. W mleku krów rasy montbeliarde ró¿nica ta by³a znacznie ni¿sza, wynosi³a bowiem 0,22%. Wahania w zawartoci bia³ka w mleku krów obydwu ras by³y zbli¿one. Najkorzystniejszy stosunek t³usz-czu do bia³ka w mleku krów holsztyñsko-fryzyjskich (1,17-1,18) wystêpowa³ od 3. do 6. miesi¹ca po wy-cieleniu, a u montbeliarde od 5. miesi¹ca do koñca laktacji. W okresie tym wynosi³ od 1,04 do 1,10.
Reasumuj¹c stwierdzono, ¿e na sk³ad chemiczny mleka krów obydwu objêtych badaniami ras istotnie wp³ywa³y wszystkie czynniki uwzglêdnione w anali-zie statystycznej. Wp³yw tych czynników by³ mniej-szy w przypadku krów rasy montbeliarde w
porów-naniu z polsk¹ holsztyñsko-fryzyjsk¹. Wykazano po-nadto, ¿e mleko pozyskiwane od krów rasy montbe-liarde charakteryzowa³o siê istotnie wy¿sz¹ zawarto-ci¹ t³uszczu i bia³ka oraz korzystniejszym stosunkiem t³uszczu do bia³ka. Bogatszy sk³ad chemiczny mleka krów rasy montbeliarde oraz wiêksza jego stabilnoæ w zakresie zawartoci podstawowych sk³adników mog¹ wskazywaæ na wysok¹ przydatnoæ tej rasy do produkcji mleka.
Pimiennictwo
1.Bar³owska J.: Wartoæ od¿ywcza i przydatnoæ technologiczna mleka krów 7 ras u¿ytkowanych w Polsce. Rozpr. hab., nr 321, Wyd. AR w Lublinie 2007.
2.Bar³owska J., Litwiñczuk Z., Król J., Topy³a B.: Technological usefulness of milk of cows of six breeds maintained in Poland relative to a lactation phase. Pol. J. Food Nutr. Sci. 2006, 56, 17-21.
3.Borkowska D.: Genetyczne i rodowiskowe uwarunkowania produkcyjnoci byd³a w gospodarstwach indywidualnych. Rozpr. hab., nr 176, Wyd. AR w Lublinie 1995.
4.Borkowska D., Janu E.: Wp³yw czynników pozagenetycznych na wydaj-noæ i sk³ad mleka oraz zawartoæ w nim komórek somatycznych. Proc. Internat. Sci. Conf. Status and perspectives of Jersey cattle breeding in Poland and Europe. Poznañ 2001, s. 187-192.
5.Brodziak A., Litwiñczuk A., Topy³a B., Wolanciuk A.: Wp³yw interakcji sezo-nu produkcji z ras¹ i systemem ¿ywienia krów na wydajnoæ i w³aciwoci fizykochemiczne mleka. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Zoot. 2012, 8, 19-27. 6.Dillon P., Buckley F., OConnor P., Hegarty D., Rath M.: A comparison of
different dairy cow breeds on a seasonal grass-based system of milk produc-tion: 1. Milk production, live weight, body condition score and DM intake. Livest. Prod. Sci. 2003, 83, 21-33.
7.Felkner-Poniakowska B., Pietrzak-Fieæko R., Kotlarska M., Kacprzak S.: Sk³ad kwasów t³uszczowych t³uszczu mleka krów z chowu alkierzowego w okresie letnim i zimowym. ¯ywnoæ. Nauka. Technologia. Jakoæ 2012, 80, 81-92.
8.Go³êbiewski M., Brzozowski P.: Comparison of dairy performance of mont-beliarde and black-and-white cows housed in the same environmental condi-tions. Ann. Anim. Sci. 2008, 8, 3-11.
Objanienia: ** p £ 0,01; * p £ 0,05 (pomiêdzy rasami dla danego poziomu czynnika)
Tab. 3. Sk³ad chemiczny mleka krów rasy phf cb (PHF CB) i montbeliarde (MO) w kolejnych miesi¹cach po wycieleniu
e n j e l o K e c ¹ i s e i m u i n e l e i c y w o p w ó r k a s a R B C F H P MO n Zawatroæwmleku(%) st³toussuznce/zk o k ³ a i b n ) % ( u k e l m w æ o tr a w a Z stosunek /z c z s u ³t o k ³ a i b u z c z s u ³t bia³ka laktozy ³tuszczu bia³ka laktozy 1 2083 4,23** 3,10** 4,79** 1,37** 1946 4,23** 3,46** 4,88** 1,23** 2 2421 3,58** 2,93** 4,90** 1,23** 1036 3,88** 3,28** 4,93** 1,19** 3 2444 3,57** 3,04** 4,88** 1,18** 1047 3,93** 3,40** 4,91** 1,16** 4 2434 3,67** 3,14** 4,86** 1,17** 1042 3,93** 3,54** 4,88** 1,11** 5 2406 3,76** 3,22** 4,85** 1,17** 1007 3,90** 3,62** 4,87** 1,08** 6 2366 3,88** 3,27** 4,83** 1,18** 1922 3,92** 3,67** 4,84** 1,07** 7 2331 4,00** 3,32** 4,82** 1,20** 1921 3,88** 3,71** 4,81** 1,05** 8 2292 4,11** 3,38** 4,80** 1,21** 1831 3,92** 3,77** 4,79** 1,04** 9 2023 4,18** 3,44** 4,79** 1,22** 1835 4,00** 3,81** 4,78** 1,05** 0 1 1513 4,26** 3,50** 4,77** 1,22** 1721 4,10** 3,87** 4,75** 1,06** 8 1 -1 1 3247 4,34** 3,60** 4,75** 1,21** 1781 4,21** 3,90** 4,70** 1,08** 8 1 > 1257 4,61** 3,71** 4,85** 1,24** 1190 4,41** 4,02** 4,68** 1,10** m e ³ ó g O o i n d e r i 25617 3,96** 3,27** 4,82** 1,21** 11179 4,01** 3,65** 4,82** 1,10**
9.Janu E., Borkowska D.: Ocena wp³ywu wybranych czynników na dobow¹ wydajnoæ i sk³ad mleka krów rasy montbeliarde. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 2011, 556, 663-668.
10.Janu E., Borkowska D.: Wp³yw wybranych czynników na wartoæ energe-tyczn¹ mleka krów rasy polskiej holsztyñsko-fryzyjskiej odmiany czarno--bia³ej oraz montbeliarde. ¯ywnoæ. Nauka. Technologia. Jakoæ 2011, 78, 141-149.
11.Kaczmarek A., Rosochowicz £., Kliks R., Antkowiak I.: Mo¿liwoci poprawy zawartoci bia³ka w mleku krów. Rocz. AR Wroc³aw, Zoot. 1997, 299, 49-66. 12.Koç A.: A study of the reproductive performance, milk yield, milk constitu-ents, and somatic cell count of Holstein-Friesian and Montbeliarde cows. Turk. J. Vet. Anim. Sci. 2011, 35, 295-302.
13.Król J., Brodziak A., Litwiñczuk A.: Podstawowy sk³ad chemiczny i zawar-toæ wybranych bia³ek serwatkowych w mleku krów ró¿nych ras i w serwatce podpuszczkowej. ¯ywnoæ. Nauka. Technologia. Jakoæ 2011, 77, 74-83. 14.Lipiñski K., Stasiewicz M., Rafa³owski R., Kaliniewicz J., Purwin C.: Wp³yw
sezonu produkcji mleka na profil kwasów t³uszczowych t³uszczu mlekowego ¯ywnoæ. Nauka. Technologia. Jakoæ 2012, 80, 72-80?.
15. Litwiñczuk A., Król J., Pieróg M., Ryszkowska-Siwko M.: Jakoæ fizyczno--chemiczna mleka towarowego z uwzglêdnieniem systemu odbioru i wielko-ci dziennej dostawy. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2003, 68, 183-190.
16.Litwiñczuk Z., Bar³owska J.: Uwarunkowania produkcji zwierzêcej w Polsce i jej znaczenie dla wy¿ywienia na tle sytuacji wiatowej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 2010, 556, 611-621.
17.Marchi M. de, Bittante G., Dal Zotto R., Dalvit C., Cassandro M.: Effect of Holstein Friesian and Brown Swiss Breeds on Quality of Milk and Cheese. J. Dairy Sci. 2008, 91, 4092-4102.
18.Pijanowski E.: Zarys chemii i technologii mleczarstwa. PWRiL, Warszawa 1980.
19.Podkówka W., Podkówka Z.: ¯ywienie wysoko wydajnych krów w systemie TMR. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 2004, 74, 9-25.
20.Polska Federacja Hodowców Byd³a i Producentów Mleka: Ocena wartoci u¿ytkowej krów mlecznych w 2011 roku. Wyd. PFHBiPM, Warszawa 2012. 21.SAS® Users Guide, 2006. Statistic version 9.13 edition. SAS Inst. Cary,
NC.
22.Sobotka W., Miciñski J., Wróblewski P., Zwierzchowski G.: Wp³yw systemu ¿ywienia tradycyjnego i TMR na pobranie paszy przez krowy, ich wydaj-noæ, sk³ad mleka i jego jakoæ higieniczn¹. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Zoot. 2011, 7, 87-96.
Adres autora: dr Ewa Janu, ul. Szczebrzeska 102, 22-400 Zamoæ; e-mail: ewa.janus@up.lublin.pl
