Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 770
Praca oryginalna Original paper
Ustawa o paszach z dnia 22 lipca 2006 r. definiuje paszê lecznicz¹ jako mieszaninê jednego lub kilku dopuszczonych do obrotu, na podstawie przepisów prawa farmaceutycznego, premiksów leczniczych z jedn¹ lub kilkoma paszami, przeznaczon¹, ze wzglê-du na swoje w³aciwoci profilaktyczne lub lecznicze, do podawania zwierzêtom w formie niezmienionej (25). Zgodnie z rozporz¹dzeniem 1831/2003/EC, od dnia 1 stycznia 2006 r. antybiotyki inne ni¿ kokcydio-statyki i histomonokokcydio-statyki nie mog¹ byæ wprowadza-ne do obrotu i stosowawprowadza-ne jako dodatki paszowe (21). W zwi¹zku z tym pasze lecznicze sta³y siê g³ównym sposobem podawania zwierzêtom gospodarskim an-tybiotyków drog¹ per os w celu leczenia okrelonych jednostek chorobowych. Z paszami leczniczymi po-dawane zwierzêtom s¹ antybiotyki, sulfonamidy i leki przeciwrobacze. Wprowadzenie do szerokiego stoso-wania w ¿ywieniu zwierz¹t pasz, w których wystêpuj¹ weterynaryjne produkty lecznicze rodzi szereg proble-mów w zakresie ochrony zdrowia publicznego, w tym zapewnienia bezpieczeñstwa surowców ¿ywnocio-wych pochodzenia zwierzêcego (1, 7, 10, 11, 19, 24). Szczegó³owe wymagania dotycz¹ce wytwarzania, wprowadzania do obrotu i dystrybucji pasz leczniczych przeznaczonych, jak i nieprzeznaczonych do obrotu okrelone s¹ odrêbnymi przepisami w artyku³ach 16-22 ustawy o paszach (13). Pasza lecznicza lub produkt poredni mo¿e byæ wytworzona wy³¹cznie na
zlecenie lekarza weterynarii prowadz¹cego praktykê lekarsko-weterynaryjn¹, w zak³adzie zatwierdzonym przez w³aciwego wojewódzkiego lekarza weteryna-rii i tylko w odniesieniu do konkretnego przypadku chorobowego. Produkt poredni jest mieszanin¹ jed-nego lub kilku dopuszczonych do obrotu, na podsta-wie przepisów prawa farmaceutycznego, premiksów leczniczych z materia³em paszowym stanowi¹cym nonik dla tych premiksów. Produkty porednie mog¹ zostaæ wprowadzone do obrotu z przeznaczeniem dla innego zak³adu produkuj¹cego paszê lecznicz¹ lub bezporednio dla hodowcy, który na bazie produktu poredniego mo¿e sam wytworzyæ paszê lecznicz¹.
Ustawa o paszach nakazuje wytwarzanie pasz lecz-niczych przy u¿yciu urz¹dzeñ o takich parametrach i konstrukcji, aby by³o mo¿liwe zachowanie homoge-nicznoci i utrzymanie sta³ej zawartoci substancji czynnej w 1 g takiej paszy. Ponadto wytwarzanie pasz musi byæ prowadzone przy u¿yciu urz¹dzeñ, których parametry, konstrukcja i rozmieszczenie umo¿liwiaj¹ ich czyszczenie po zakoñczeniu produkcji ka¿dego asortymentu oraz uniemo¿liwiaj¹ zanieczyszczenie pasz i zmianê kolejnoci lub pominiêcie okrelonego etapu cyklu produkcyjnego (23).
Bior¹c powy¿sze pod uwagê podjêto badania maj¹-ce na maj¹-celu omaj¹-cenê jakoci wyprodukowanych w Polsmaj¹-ce i stosowanych u zwierz¹t gospodarskich pasz leczni-czych w zakresie oznaczania zawartoci substancji
Urzêdowa kontrola jakoci pasz leczniczych
produkowanych w Polsce
MONIKA PRZENIOS£O-SIWCZYÑSKA, KRZYSZTOF KWIATEK
Zak³ad Higieny Pasz Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Przenios³o-Siwczyñska M., Kwiatek K.
Official quality control of medicated feedingstuffs produced in Poland
Summary
The aim of the study was to evaluate Polish medicated feedingstuffs for farm animals in terms of their content of active substances and homogeneity. Overall, 1889 samples of medicated feedingstuffs, medicated premixes, intermediate products and cleaning mixtures were examined from 2006 to 2010. Among medicated feeds, 151 (9.6%) did not comply with the declared antibiotic content or their homogeneity was insufficient: the value of CV was > 15%. In all medicated premixes, the antibiotic content was compatible with the declaration. The analysed samples of intermediate products included tylosin at a content of 2 g/kg and chlortetracycline at a content of 1.5 g/kg, and they met the requirements for concentration and homogeneity. Out of 184 cleaning mixtures, 65 (35.3%) were evaluated as positive, which means that they contained residues of active substances used in medicated feedingstuffs.
Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 771
czynnej i homogenicznoci. Badania te prowadzono w ramach urzêdowej kontroli, która obejmuje pasze lecznicze od 2006 r.
Materia³ i metody
W ramach urzêdowej kontroli badane by³y próbki pasz lecz-niczych, produktów porednich, premiksów leczniczych i mie-szanek czyszcz¹cych, czyli miei mie-szanek paszowych u¿ywanych do czyszczenia linii technologicznej po produkcji paszy lecz-niczej, przeznaczonych na pierwszy okres tuczu zwierz¹t, dla których by³a przeznaczona wczeniej wytworzona pasza lecz-nicza. W latach 2006-2010 r. zbadano ³¹cznie 1889 próbek. Szczegó³ow¹ liczbê zbadanych próbek przedstawia tabela 1. Próbki by³y pobierane w wytwórniach pasz leczniczych przez inspektorów lub zaprzysiê¿onych próbobiorców.
Badania pasz leczniczych prowadzone w ramach urzêdo-wej kontroli obejmowa³y badanie nastêpuj¹cych substancji czynnych: amoksycylina, chlorotetracyklina, doksycyklina, linkomycyna, sulfaguanidyna, tiamulina i tylozyna. Badania polega³y na oznaczaniu zawartoci substancji czynnej w wy-produkowanej paszy leczniczej (czy jest zgodna z dekla-rowan¹) lub na badaniu homogenicznoci paszy leczniczej (n = 5). Badanie to polega na badaniu stopnia wymieszania premiksu leczniczego, który powinien tworzyæ jednolit¹ i sta³¹ mieszaninê z pasz¹ lecznicz¹. Kryterium oceny homogenicz-noci paszy jest wartoæ wspó³czynnika zmienhomogenicz-noci (CV), którego wartoæ £ 15% wiadczy o dobrym wymieszaniu sub-stancji czynnej z pasz¹ (14).
W badaniach wymienionych antybiotyków zastosowano metody mikrobiologiczne, które s¹ od lat z powodzeniem sto-sowane do oznaczania aktywnoci antybiotyków. Natomiast do oznaczania sulfaguanidyny w paszach leczniczych stoso-wano metodê opart¹ na technice chromatografii cieczowej
po³¹czonej ze spektrometri¹ mas (LC-MS). Badania pasz lecz-niczych z sulfaguanidyn¹ prowadzone s¹ od 2010 r.
Metody mikrobiologiczne s¹ czêsto wykorzystywane w ocenie aktywnoci przeciwbakteryjnej antybiotyków. Za-le¿nie od sposobu postêpowania wyró¿nia siê metodê cylin-derkowo-p³ytkow¹, kr¹¿kowo-p³ytkow¹ lub -p³ytkow¹. Do badañ wykorzystano metodê studzienkowo--p³ytkow¹ (oraz cylinderkowostudzienkowo--p³ytkow¹ do badañ z zakresu oznaczania tiamuliny), która pozwala na oznaczenie stê¿enia substancji czynnej w paszach leczniczych, produktach pored-nich i premiksach leczniczych. Metoda jest oparta na porów-naniu dyfuzji roztworu wzorca antybiotyku i próbki badanej do po¿ywki zaka¿onej odpowiednim drobnoustrojem, zwa-nym szczepem testowym. W miejscu dzia³ania antybiotyku nastêpuje zahamowanie wzrostu drobnoustroju, co powoduje powstanie stref zahamowania wzrostu, których rednica jest wprost proporcjonalna do logarytmu stê¿enia antybiotyku w roztworze. Oznaczenie wykonuje siê porównuj¹c aktyw-noæ badanego antybiotyku z aktywnoci¹ roztworu wzorco-wego. Dobór rozpuszczalnika i szczepu testowego zale¿y od tego, jaka substancja jest przedmiotem badania, co przedsta-wiono w tab. 2.
Metody stosowane w badaniach zosta³y zwalidowane i opi-sane w instrukcjach zatwierdzonych przez G³ównego Leka-rza Weterynarii (4-6, 16-18). Badane próbki ekstrahowano (tab. 2), wirowano, a nastêpnie odpowiednio rozcieñczano. Dyfuzja antybiotyku widoczna jest po 18-24-godzinnym okre-sie inkubacji w postaci stref zahamowania wzrostu szczepu testowego. Dyfuzja odbywa siê na p³ytkach z u¿yciem czte-rech stê¿eñ roztworu wzorcowego (S2, S1, S0,5, S0,25) i czte-rech stê¿eñ ekstraktu badanej próbki (U2, U1, U0,5, U0,25). Na ka¿dej p³ytce znajduj¹ siê stê¿enia roztworu wzorcowego i ba-danego ekstraktu. Dla jednej próbki nale¿y przygotowaæ 4 p³ytki. Obliczenie zawartoci antybiotyku w badanej prób-ce polega na zmierzeniu rednic stref zahamowania wzrostu i obliczeniu rednich arytmetycznych dla odpowiadaj¹cych sobie stref z 4 p³ytek, zarówno dla roztworu wzorcowego, jak i badanego. Tak wiêc ka¿de oznaczenie jest wypadkow¹ wy-ników uzyskanych z 32 stref zahamowania wzrostu (20).
Proces oznaczania zawartoci sulfaguanidyny w paszach leczniczych metod¹ chromatografii cieczowej z detekcj¹ ma-sow¹ obejmuje kilka etapów. Pierwszym z nich jest etap przy-gotowania próbki. Pasze lecznicze wystêpuj¹ najczêciej w po-staci granulatów i dlatego, w celu efektywniejszej ekstrakcji substancji czynnej, wymagaj¹ zmielenia przed przyst¹pieniem do w³aciwej analizy. Mielenie odbywa³o siê przy pomocy m³ynka elektrycznego. Zmielon¹ paszê przesiewano przez sito o wielkoci oczek 1 mm w celu uzyskania homogenicznej próbki. Z tak przygotowanej próbki odwa¿ano 3 g. Do próbki dodawano 10 ml wody, a nastêpnie 10 ml zakwaszonego metanolu i ca³oæ poddawa-no ekstrakcji. Ekstrakcja polega³a na wytrz¹saniu próbki przez 20 minut w celu przeniesienia sub-stancji aktywnej do fazy ciek³ej. Nastêpnie ca³oæ poddawano wirowaniu. Ostatnim etapem przed analiz¹ chromatograficzn¹ jest rozcieñczenie su-pernatantu uzyskanego po wirowaniu. Przed przy-st¹pieniem do analizy chromatograficznej nale¿y sporz¹dziæ seriê roztworów kalibracyjnych, które pos³u¿¹ do wykrelenia krzywej kalibracyjnej nie-zbêdnej do oznaczenia ilociowego. Roztwór pod-stawowy o stê¿eniu 1500 µg/ml (co odpowiada 10 g sulfaguanidyny na 1 kg paszy) sporz¹dza siê
a j c n a t s b u S a n n y z c Eksrtakcja Szczeptestowy Technika a n il y c y s k o m A y w o n a r o f s o f r o f u B l o n a t e m + 0 , 8 H p a li h p o zi h r a ir u c o K s u c c o c o r c i M . x e s u e t u l ATCC9341 Studizenkowo-p³ytkowa a n y c y m o k n i L a n y z o l y T a n il k y c a rt e tr o l h C 1Nkwassolny l o n a t e m + BaAcTiClluCs1c1e7r7e8us Studizenkowo-p³ytkowa a n il k y c y s k o D a n il u m a i T siar0ko,1wNy+kwaaceston Keoxc.uMiraicrrhoczioocpchuslia s u e t u l ATCC9341 Cyilnderkowo-p³ytkowa
Tab. 2. Sposób wykonania badañ metodami mikrobiologicznymi
k o R pLrióczbbeak m e ³ ó g o 0 1 0 2 -6 0 0 2 h c a t a l w k e b ó r p h c y n a d a b z a b z c i L e z s a p e z c i n z c e l pporordeudkntiye plereczmniikczsey cmzyiesszczaz¹nckei 6 0 0 2 265 207 0 40 18 7 0 0 2 454 372 5 59 18 8 0 0 2 382 319 1 14 48 9 0 0 2 353 292 0 11 50 0 1 0 2 435 378 0 17 50 e i n z c ¹ £ 1889 1568 6 131 184
Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 772
przez odwa¿enie odpowiedniej iloci substancji czynnej i roz-puszczenie w acetonie z dodatkiem 0,2 N roztworu NaOH. Przez rozcieñczenie roztworu podstawowego sporz¹dza siê roztwory o ro¿nych stê¿eniach, z których najni¿sze wynosi 30 µg/ml. Roztwory przed analiz¹ chromatograficzn¹ nale¿y dodatkowo rozcieñczyæ w wodzie do HPLC, tak jak badan¹ próbkê (9).
Do badania mieszanek czyszcz¹cych wykorzystano meto-dê 8-p³ytkow¹ wykrywania substancji przeciwbakteryjnych w paszach (15). Jest to metoda opracowana w celu prowadze-nia badañ przesiewowych mieszanek paszowych w kierunku obecnoci substancji przeciwbakteryjnych. Zasada metody oparta jest na metodach mikrobiologicznych stosowanych do wykrywania pozosta³oci substancji hamuj¹cych w tkankach zwierzêcych. Poprzez dobór odpowiednich szczepów testo-wych i pH po¿ywki oraz stosuj¹c ró¿ne kombinacje po¿yw-kaszczep testowy ukierunkowane na okrelone grupy an-tybiotyków mo¿liwa jest wstêpna identyfikacja substancji przeciwbakteryjnej znajduj¹cej siê w próbce.
Wyniki i omówienie
Liczbê i asortyment próbek poddanych badaniom przedstawiono w tab. 3 i 4. Z przedstawionych danych wynika, ¿e zdecydowan¹ wiêkszoæ próbek do badañ stanowi³y próbki pasz leczniczych z chlorotetracykli-n¹, tylozyn¹ i linkomycyn¹. Potwierdza to porednio, ¿e antybiotyki te nale¿¹ do antybiotyków najczêciej stosowanych w medycynie weterynaryjnej zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej (2, 3, 12).
Na podstawie przeprowadzonych badañ stwierdzo-no, ¿e w wiêkszoci przypadków zawartoæ substan-cji czynnej w paszy leczniczej by³a zgodna z deklaro-wan¹ oraz zachowana by³a homogenicznoæ pasz, na co wskazywa³y wartoci wspó³czynnika zmiennoci (CV) £ 15%. Bior¹c pod uwagê wyniki badañ pasz leczniczych stwierdzono, ¿e w 151 próbkach (9,6%) zawartoæ antybiotyku nie zgadza³a siê z deklarowan¹ lub pasza nie by³a homogeniczna, tzn. wartoæ wspó³-czynnika zmiennoci (CV) by³a wiêksza ni¿ 15%. We wszystkich badanych premiksach leczni-czych zawartoæ substancji ak-tywnej by³a zgodna z deklaro-wan¹. Badane próbki produktu poredniego zawiera³y tylozynê jako substancjê czynn¹ o zawar-toci 2 g/kg oraz chlorotetracy-klinê o zawartoci 1,5 g/kg i spe³-nia³y wymagania odnonie do za-wartoci substancji czynnej i ho-mogenicznoci. Sporód 184 pró-bek mieszanek czyszcz¹cych do-starczonych do badañ 65 (35,3%) zosta³o ocenionych jako dodat-nie, tzn. zawiera³y pozosta³oæ substancji czynnej.
Na podstawie przeprowadzo-nych badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e jakoæ wytwarzanych pasz lecz-niczych pod wzglêdem zawarto-ci substancji aktywnych i homo-genicznoci nale¿y oceniæ jako dobr¹. Jak wspomniano, jakoæ wytwarzanych pasz leczniczych objêta jest kontrol¹ urzêdow¹, a mianowicie organy Inspekcji Weterynaryjnej sprawuj¹ nad-zór nad wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem pasz leczniczych. Ponadto wytwórca pasz leczni-czych prowadzi wewnêtrzn¹ kon-trolê jakoci i przestrzegania za-sad higieny w procesie wytwarza-nia. Kontrole obejmuj¹ okrele-nie, a tak¿e potwierdzenie zawar-toci substancji czynnej oraz sprawdzenie, czy lek jest dobrze wymieszany z pozosta³ymi
sk³ad-i k b ó r p j a z d o R Liczbazbadanychpróbek k e b ó r p a b z c i L ñ a g a m y w h c y c ¹ j a i n ³ e p s e i n .r 6 0 0 2 2007 .r 2008 .r 2006 .r 2007 .r 2008 .r ¹ n il y c y s k o m a z a z c i n z c e l a z s a P 16 32 50 0 121 8 ¹ n il k y c a rt e t o r o l h c z a z c i n z c e l a z s a P 23 1691 1101 0 8 7 ¹ n il k y c y s k o d z a z c i n z c e l a z s a P 17 22 16 0 0 5 ¹ n y c y m o k n il z a z c i n z c e l a z s a P 29 19 57 0 0 101 ¹ n il u m a it z a z c i n z c e l a z s a P 17 23 37 0 0 5 ¹ n y z o l y t z a z c i n z c e l a z s a P 1151 1171 59 0 9 251 e i n z c ¹ £ 2071 3721 3191 0 291 601 e z c i n z c e l y s k i m e r P 40 59 14 0 0 0 e i n d e r o p y t k u d o r P 10 15 11 0 0 0 e c ¹ z c z s y z c i k n a z s e i M 18 18 48 6 4 5
Tab. 3. Liczba i rodzaj próbek badanych w latach 2006-2008
Tab. 4. Liczba i rodzaj próbek badanych w latach 2009-2010
Objanienia: *Z zawartoæ substancji czynnej; *H homogenicznoæ
i k b ó r p j a z d o R h c y n a d a b z a b z c i L k e b ó r p Liczba20p0ró9be.rkniespe³niaj¹cy2c0h1w0ym.ragañ .r 9 0 0 2 2010 .r Z* H* Z* H* ¹ n il y c y s k o m a z a z c i n z c e l a z s a P 29 19 8 0 1 0 ¹ n il k y c a rt e t o r o l h c z a z c i n z c e l a z s a P 61 97 2 101 2 151 ¹ n il k y c y s k o d z a z c i n z c e l a z s a P 12 20 0 0 0 0 ¹ n y c y m o k n il z a z c i n z c e l a z s a P 1371 1011 2 5 0 0 ¹ n il u m a it z a z c i n z c e l a z s a P 10 13 0 0 0 0 ¹ n y z o l y t z a z c i n z c e l a z s a P 53 59 0 0 0 0 ¹ n y d i n a u g a fl u s z a z c i n z c e l a z s a P 69 17 0 e i n z c ¹ £ 292 378 12 15 20 15 e z c i n z c e l y s k i m e r P 11 7 0 0 e i n d e r o p y t k u d o r P 10 0 0 0 e c ¹ z c z s y z c i k n a z s e i M 50 50 19 31
Medycyna Wet. 2011, 67 (11) 773
nikami paszy, czyli czy jest zachowana homogenicz-noæ. Je¿eli w paszy jest zadeklarowana obecnoæ kon-kretnej substancji, istotne jest potwierdzenie zarówno jej obecnoci, jak i iloci. Zani¿enie deklarowanego poziomu mo¿e powodowaæ mniejsz¹ skutecznoæ leku i narastanie opornoci drobnoustrojów na dany anty-biotyk, co w konsekwencji mo¿e prowadziæ do nie-powodzeñ w dalszej terapii. Natomiast zbyt du¿e stê-¿enia antybiotyków mog¹ powodowaæ ostre lub prze-wlek³e zatrucia u zwierz¹t. Przedawkowanie niesie równie¿ niebezpieczeñstwo utrzymywania siê pozo-sta³oci leku w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Prowadzi tak¿e do przedostawania siê do rodowiska iloci leku wiêkszych od przewidzianych. Nieprawi-d³owoci w stê¿eniach substancji aktywnych zawar-tych w paszach leczniczych s¹ najczêciej zwi¹zane z procesami ich przygotowania. Nierzadko s¹ one wynikiem b³êdu cz³owieka. Czêsto s¹ nastêpstwem z³ego, nierównomiernego wymieszania paszy czy te¿ przygotowania kolejnych partii w urz¹dzeniach zanie-czyszczonych wczeniej sporz¹dzanymi paszami lecz-niczymi (22).
Stwierdzenie wyników dodatnich wród próbek mieszanek czyszcz¹cych wskazuje na wystêpowanie pozosta³oci substancji czynnej u¿ytej do produkcji paszy leczniczej w mieszance u¿ytej do czyszczenia. Do czyszczenia mieszade³ u¿ywa siê zazwyczaj otr¹b, które nastêpnie mo¿na wykorzystaæ jako dodatek do paszy przeznaczonej do pierwszej fazy tuczu zwierz¹t tego samego gatunku co zwierzêta, dla których wy-tworzono paszê lecznicz¹. Bior¹c pod uwagê niskie zawartoci tych substancji w próbkach prawdopodob-n¹ przyczyprawdopodob-n¹ by³ tzw. efekt przeniesienia (carry-over), czyli zanieczyszczenie paszy, który stanowi problem zwi¹zany z produkcj¹ pasz leczniczych. Stwierdzenie lub brak pozosta³oci substancji czynnej w mieszance czyszcz¹cej wiadczy o skutecznoci procesu czysz-czenia linii technologicznych po zakoñczeniu produk-cji paszy leczniczej.
Efekt przeniesienia (carry-over) jest osobnym pro-blemem zwi¹zanym z produkcj¹ pasz leczniczych. Wytwórnie pasz produkuj¹ szeroki asortyment miesza-nek paszowych, wykorzystuj¹c te same linie techno-logiczne. W takiej sytuacji nieuniknione jest prze-noszenie pewnych iloci substancji czynnej zawartej w paszy leczniczej do kolejnej partii paszy produko-wanej w nastêpnej kolejnoci. Mo¿liwe jest to nie tylko podczas wytwarzania pasz leczniczych, ale rów-nie¿ ich transportu i stosowania (3, 8, 11). Antybio-tyki z grupy tetracyklin, antybioAntybio-tyki â-laktamowe oraz sulfonamidy w po³¹czeniu z trimetoprimem zosta³y uznane za priorytetowe dla zjawiska carry-over ze wzglêdu na czêstotliwoæ ich stosowania i liczbê zg³o-szeñ w przesz³oci w systemie RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed) Komisji Europejskiej (3). Reasumuj¹c, prowadzenie kontroli nad wytwarza-niem i dystrybucj¹ pasz leczniczych s³u¿y nie tylko kontrolowaniu stosowania weterynaryjnych produktów
leczniczych, ale równie¿ uwzglêdnia jakoæ i bezpie-czeñstwo pasz, co ma niema³e znaczenie w aspekcie ochrony zdrowia zwierz¹t, cz³owieka i bezpieczeñstwa rodowiska.
Pimiennictwo
1.Anderson A. D., Nelson J. M., Rossiter S., Angulo F. J.: Public health con-sequences of use of antimicrobial agents in food animals in the United States. Microbial Drug Resistance 2003, 9, 373-379.
2.Anon.: Evaluation of the EU Legislative Framework in the Field of Medicated Feed. European Commission Directorate General for Health and Consumers. Final Report 2010.
3.Anon.: Feed Safety Control: New Analytical Techniques for Detecting Multiple Banned Feed Additives, Veterinary Drugs and Coccidiostats in Feed. RIKILT Institute of Food Safety 2005.
4.Bednarek D., Szymañska-Czerwiñska M., Kwiatek K.: Instrukcja oznaczania tylozyny w paszach leczniczych metod¹ mikrobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2006.
5.Bednarek D., Szymañska-Czerwiñska M., Kwiatek K.: Instrukcja oznaczania linkomycyny w paszach leczniczych metod¹ mikrobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2006.
6.Bednarek D., Szymañska-Czerwiñska M., Kwiatek K.: Instrukcja oznaczania tiamuliny w paszach leczniczych metod¹ mikrobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2006.
7.Cichosz G., Kowalska M., Ambroziak A., Aljewicz M.: Pozosta³oci leków wete-rynaryjnych a bezpieczeñstwo zdrowotne mleka. Hodowca Byd³a 2011, 6, 10-17. 8.Glenn Kennedy D., Smyth W. G., Armstrong Hewitt S., McEvoy J. D. G.: Monensin carry-over into unmedicated broiler Leeds. Analyst 1998, 123, 2529--2533.
9.Grelik A., Kowalczyk E., Przenios³o-Siwczyñska M., Kwiatek K.: Pasze leczni-cze z sulfaguanidyn¹ oznaczanie substancji czynnej metod¹ chromatografii cieczowej z detekcj¹ masow¹. Pasze Przemys³owe Analiza zagro¿eñ i analiza ryzyka w ³añcuchu paszowym 2010, 4-6, 57-58.
10.Hoszowski A., Wasyl D.: Wystêpowanie i antybiotykoopornoæ pa³eczek Salmo-nella w Polsce. Medycyna Wet. 2005, 61, 660-663.
11.Kan C. A., Meijer G. A. L.: The risk of contamination of food with toxic sub-stances present in animals feed. Animal Feed Science and Technology 2007, 133, 84-108.
12.Krasucka D., Cybulski W., Klimowicz A.: Analiza stosowania leków przeciw-drobnoustrojowych u wiñ w Polsce w 2010 r. Magazyn Wet. Choroby wiñ. 2011, 580-582.
13.Kwiatek K., Chomiuk A., Przenios³o-Siwczyñska M.: Pasze lecznicze wybrane aspekty prawne wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania. ¯ycie Wet. 2008, 83, 230-232.
14.Kwiatek K., Przenios³o-Siwczyñska M.: Instrukcja badania homogenicznoci pasz leczniczych i produktów porednich na podstawie badania stopnia wymiesza-nia substancji czynnej. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2007. 15.Kwiatek K., Przenios³o-Siwczyñska M.: Instrukcja wykrywania substancji
przeciwbakteryjnych w rodkach ¿ywienia zwierz¹t metod¹ mikrobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2006.
16.Kwiatek K., Przenios³o-Siwczyñska M., Bednarek D., Szymañska-Czerwiñ-ska M.: Instrukcja oznaczania chlorotetracykliny w paszach leczniczych meto-d¹ mikrobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2007. 17.Kwiatek K., Przenios³o-Siwczyñska M., Bednarek D.,
Szymañska-Czerwiñ-ska M.: Instrukcja oznaczania doksycykliny w paszach leczniczych metod¹ mi-krobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2007.
18.Kwiatek K., Szymañska-Czerwiñska M, Bednarek D., Przenios³o-Siwczyñ-ska M.: Instrukcja oznaczania amoksycyliny w paszach leczniczych metod¹ mi-krobiologiczn¹. Instrukcja GLW, wyd. PIWet.-PIB, Pu³awy 2007.
19.Phillips I., Casewell M., Cox T., Groot B. de, Friis Ch., Jones R., Nightingale Ch., Preston R., Waddell J.: Does the use of antibiotics in food animals pose a risk to human health? A critical review of published data. J. Antimicrob. Che-motherapy 2004, 53, 28-52.
20.Przenios³o-Siwczyñska M., Kwiatek K.: Badania pasz leczniczych w ramach kontroli urzêdowej w Polsce. ¯ycie Wet. 2008, 83, 765-767.
21.Rozporz¹dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1831/2003 z dnia 22 wrzenia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w ¿ywieniu zwierz¹t. 22.Rybarczyk L., Gajêcki M.: Praktyczne aspekty wytwarzania i stosowania pasz
leczniczych. Magazyn Wet., Suplement winie 2006, 66-70.
23.Stulich R.: Wytwarzanie, przechowywanie, transport i kontrola produkcji pasz leczniczych. Pasze Przemys³owe 2007, 7/8, 2-6.
24.Truszczyñski M., Pejsak Z.: Antybiotykoopornoæ bakterii zoonotycznych wystêpuj¹cych u zwierz¹t i w ¿ywnoci. ¯ycie Wet. 2010, 85, 891-894. 25.Ustawa o paszach z dnia 22 lipca 2006 r. Dz.U. Nr 144, poz. 1045 z pón. zm.
Adres autora: lek. wet. Monika Przenios³o-Siwczyñska, PIWet-PIB, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: monip@piwet.pulawy.pl
