Uzbrojenie 1. pułku strzelców podhalańskich w latach 1918-1939

Andrzej Kostankiewicz

Uzbrojenie 1. pułku strzelców

podhalańskich w latach 1918-1939

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 60, 441-449

2005

A N N A L E S

Uzbrojenie 1. p u łku strzelców podhalańskich

w latach 1918-1939

Szkic ten jest próbą podjęcia problem atyki dotyczącej uzbrojenia konkretnych formacji piechoty W ojska P olskiego okresu m iędzyw ojennego, co nie było dotąd przedm iotem odrębnych opracowań. W publikow anych dziejach 1. pułku strzel­ có w podhalańskich dane dotyczące tego zagadnienia są bardzo o g ó ln ik o w e1.

1. pułk strzelców podhalańskich, którego stałym garnizonem od 1 grudnia 1918 r. był N o w y Sącz, m iał w ó w c za s, jak i potem w sw o ich szeregach znaczny procent żołn ierzy p ochodzących z pow iatów : now otarskiego, lim an ow sk iego, now osądeckiego, gorlickiego, g rybow skiego i jasielskiego. Pułk brał czynny udział w różnorakich pracach sp ołeczn ych na rzecz środow iska ca łeg o regionu podkar­ p ack iego. Te w ielostronne i o ży w io n e kontakty zostały d ocen ion e m .in . nada­ niem pułkow i hon orow ych obyw atelstw kilku m iast Podkarpacia. N a przykład 16 maja 1938 r. Rada M iejska Jasła podjęła uchw ałę o nadaniu 1. pułkow i strzelców podhalańskich H on orow ego O byw atelstw a m iasta Jasła. Ponadto m ieszkańcy Ja­ sła i pow iatu ja sielsk ieg o ufundow ali dla 1. psp sprzęt w ojenny - 6 ciężk ich karabinów m aszyn ow ych na biedkach, który d ziesięć dni później, tj. 2 6 maja w dzień św ięta p u łk ow ego, przekazano w Jaśle delegacji 1. psp (p oczet sztanda­ row y i kom pania sztandarow a)2.

1 R. Bo be r , 1 pułk strzelców podhalańskich, Warszawa 1929; W. B. Mo ś, Strzelcy podha­

lańscy 1918-1939, Kraków 1989; Z. M o r d a w s k i , Materiały do dziejów 1 pułku strzelców podhalańskich w Nowym Sączu (cz. 1 - listopad 1918-sierpień 1939 r.), „Rocznik Sądecki” 1990,

t.19, s. 91-141; Księga chwały piechoty, Warszawa 1937, s. nlb.

Pułk pow stał w oparciu o kadrę austriackiego 2 0 . pułku p iech oty, który 18 listopada 1918 r. przybył z frontu w ło sk ieg o do N o w e g o Sacza. N o w o p o ­ w stała form ację zasilili także żołn ierze z batalionu zap asow ego tego pułku (rozlo­ kow any podczas w ojny w T arnow ie, od 1 grudnia 1918 r. w N o w y m Saczu) oraz b y li żołnierze 32. pułku Obrony Krajowej (L andw ehry), w w ięk szo ści p ochodzą­ c y z regionu podkarpackiego. Form ujący się n ow y 2 0 . pułk piechoty W ojska P o ls-k ieg o otrzym ał 1 grudnia 1918 r. nazw ę 1. pułku strzelców podhalańskich. Z abezpieczone m agazyny uzbrojenia i um undurowania p o zw o liły w krótkim cza ­ sie na odpow iednie w yp osażen ie 80 oficerów i 3 0 0 0 szeregow ych , tj. 12 kom pa­ nii strzeleckich, oddziału karabinów m aszyn ow ych (4 ckm ), batalionu zap asow e­ g o (3 kom panie zapasow e i kom pania ckm ) oraz taborów . T w orzony na terenie b y łeg o zaboru austriackiego pułk dysp on ow ał przede w szystk im karabinami (kb) i karabinkami (kbk) pow tarzalnym i M annlicher w z .1 8 9 5 i w z .1 8 9 0 , będącym i podstaw ow a bronia drużyn strzeleckich, oraz ciężk im i karabinami m aszyn ow ym i (ckm ) Schw arzlose w z .1 9 0 7 /1 2 zgrupow anym i w pułkow ej i w batalionow ych kom paniach karabinów m aszyn ow ych 3.

Karabin M annlicher w z .1 8 9 5 i je g o poprzednia w ersję - w z .1 8 9 0 zapro­ jektow ano do now oczesnej am unicji kalibru 8 m m na proch bezdym ny. Broń

m iała zam ek dw utaktow y o sio w o -śliz g o w y ryglow any sym etrycznie (inaczej niż w e w z .1 8 9 0 ). Z asilanie od b yw ało się z jed n orzęd ow ego m agazynka, w ystające­ g o z łoża, na 5 naboi ładow anych z p om oca n iesym etryczn ego ładow nika. M aga­ zynek ulepszonej konstrukcji w stosunku do w z .1 8 9 0 był m n iejszy, lżejszy i z in­ na sprężyna podajnika. Jednolite łoże broni z tzw . „chw ytem półpistoletow ym ” w yp osażon o w drewniana nakładkę na lufę (nie m iał jej w z .1 8 9 0 ), sięgajaca od celow n ik a do przedniego baczka. B aczek m iał od spodu nasadę bagnetu, a z le ­ wej strony koźlik. D o broni stosow ano bagnet w z .1 8 9 5 , z krótka rękojeścia w y ­ posażona w zatrzask oraz pierścień na jelcu. W użyciu był także karabinek w z. 1895 z krótsza lufa w w ersji b ez bagnetu, koźlika i w yciora oraz w w ersji z bagnetem , koźlik iem i w yciorem . M niejsza m asa kb i kbk w z .1 8 9 5 w stosunku do w z .1 8 9 0 n ieco ujem nie w p łyn ęła na celn o ść broni, od czu w aln y b ył także siln iejszy odrzut p odczas strzelania. Ponadto egzem plarze produkow ane podczas w ojny w y k a zy ­ w ały zaw od n ość w działaniu, np. zacinanie się zamka4.

ponadto pułk miał także honorowe obywatelstwo Nowego Sacza, Gorlic, Limanowej i Nowego Targu, Z. M o r d a w s k i , op. cit. , s.120; do 1936 r. włącznie formacja obchodziła swoje święto 6 sierpnia, zmianę wprowadzono Dz. Rozk. MSWojsk. 1937 nr 16, poz.131.

3

4

C iężki karabin m aszyn ow y S ch w arzlose w z. 1 9 0 7 /1 2 konstrukcji i produkcji austriackiej działał na zasad zie nieruchom ej lu fy i zam ka n iezaryglow an ego z o p óźn ion ym otw arciem (w ym agało to oliw ien ie łu sek przed strzałem ). Karabin kalibru 8 m m , z lufa chłodzona w od a, zasilano z taśm y parcianej na 2 5 0 lub 100 naboi. D o strzelania broń osadzano na trójnożnej p odstaw ie, a do transportu używ ano koni ju czn ych z rzędam i w z. 1907 Schallera (z jednej strony siodła ju c z ­ nego - karabin, z drugiej - podstaw a). Z aletam i broni tego system u były: stosun­ k ow o n iew ielk a liczb a cz ę śc i, a p rzez to łatw ość składania i rozkładania oraz staranne w ykonanie m echanizm ów . D o w ad zaliczano: zbyt długi czas ładow a­ nia, w ad liw a konstrukcję pazura w y cia g u , skom plikow ana czyn n ość w ym iany lufy i ty lcó w oraz k on ieczn ość o liw ien ia naboi5.

W w yniku rozp oczętych prac nad u jednoliceniem uzbrojenia organ izow a­ n ych D y w izji i B rygad P iechoty ju ż w maju 1919 r. podjęto decyzję, ż e m .in . form acje piechoty B rygady G órskiej6, w składzie której był 1. psp, będa nadal d ysponow ać bronia austriacka. U stalenia te podtrzym ano m im o kolejnych zm ian w planach w yp osażen ia w ojska7. W edług ów czesn ej organizacji pułk składał się z d ow ództw a, oddziału sztab ow ego, plutonu telefo n iczn eg o , kom panii technicznej i trzech batalionów piechoty. E tatow o w form acji w stanie b o jow ym pow inno być: 2141 kb/kbk, 2 4 lkm , 32 ckm i 6 m oźd zierzy, z cze g o w każdym batalionie - 661 kb/kbk, 8 lk m i 8 ckm . Jednak pułki piechoty w D P „w ojsk k rajow ych” , a m .in . 1. psp n ie d ysp on ow ały lekka bronia m aszyn ow a oraz m oździerzam i. Stan liczebny uzbrojenia podczas prow adzonych działań w ojennych w latach 1919­ 1920 u legał w pułku, jak i w innych form acjach w ojska, w ahaniom . Przyczyna tego b yły straty b o jo w e, m arszow e oraz zu ży cie techniczne broni przy jej niere­ gularnych dostaw ach. D odatkow o sytuację kom plikow ał fakt, że uzbrojenie znaj- dujace się w form acjach u żyw an e b yło p odczas długotrw ałych działań m ilitar­ nych, a je g o c z ę ść p och od ziła z produkcji w ojennej. R ó w n ież utrzym anie broni w n ależytym stanie technicznym b y ło niezadow alajace, c o w yn ik ało z e słabego w yszk olen ia żołn ierzy oraz z cia g łeg o braku środków do konserw acji uzbrojenia. W tych warunkach chętnie korzystano z broni zdobycznej, przede w szystk im z ckm M axim w z. 1905 i w z. 1910 (kaliber 7 ,6 m m , produkcji rosyjskiej, na pod ­

5 A. K o n s t a n k i e w i c z , Uzbrojenie polskich formacji wojskowych w I wojnie ..., SMHW 1995, t. 37, s. 139 i id., Broń strzelecka i sprzęt ..., s.24.

6 Tworzona od 27 czerwca 1919 r. Brygadę Górska przeformowano w lutym 1920 r. na Dywizję Górska, T. W a w r z y ńs ki , Charakterystyka akt wytworzonych przez kancelarie do­

wództw dywizji piechoty (1918-1939), [w:] Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967 oraz Zarys dziejów. . . , s.288, a także M. W r z o s e k , op. cit.,

s. 109 i 115.

7 CAW, Oddział I Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, t. II - pismo z 23 V 1919 r.,

ibid., t. X - pismo z 31 VII 1919 r. oraz A. K o n s t a n k i e w i c z , Broń strzelecka i sprzęt..·,

staw ach S ok ołow a), której często nie w yk azyw an o w raportach uzbrojenia for­ m acji8.

P o przejściu arm ii na organizację p ok ojow ą nadal ob ow iązyw ała organizacja pułku piechoty z końca listopada 1920 r . , potw ierdzona w R egulam inie P iechoty z roku 1921. N o w ą organizację form acji piechoty w prow adzono w lutym 1924 r . , likw idując batalion sztabow y i kom panię specjalistów . W edług tych ustaleń pułk składał się z drużyny d ow ód cy (p oczet i kw aterm istrz), plutonu łączn ości i pluto­ nu p ion ierów oraz trzech batalionów p iech oty (w batalionie: p oczet, trzy kom pa­ n ie strzeleck ie - po trzy plutony o czterech drużynach - oraz kom pania ckm i broni tow arzyszącej) i kadry batalionu zap asow ego9. Jak w ynikało z za p o w ie­ dzianej w październiku 1921 r. i następnie realizow anej unifikacji uzbrojenia w p iech o cie, 1. psp, tak jak i p ozostałe pułki (3. i 4 .) z 1. D G ó r .10, m iał d y sp o ­ n ow ać karabinami i karabinkami M an n licher w z .1 8 9 5 , le kkimi karabinami m a­ szy n o w y m i (lkm ) L ew is w z .1 9 1 5 i ciężk im i karabinami m aszyn ow ym i Schw arz­ lo se w z. 1 9 0 7 /1 2 . Kb stanow iły uzbrojenie szereg o w y ch drużyn strzeleck ich , na­ tomiast kbk były w wyposażeniu szeregow ych kompanii ckm oraz plutonów łączno­ ści i p ionierów . L km L ew is wz . 1 9 1 5 , których p rzyd zielon o na pułk 5 4 sztuki, znajdow ały się w c o drugiej drużynie strzeleck iej11. B roń działała na zasadzie w ykorzystania energii g a zó w odprow adzanych przez otw ór w lu fie chłodzonej p ow ietrzem (in ten syw n ość ch łodzenia zw iększał otw arty z obu stron alum iniow y p łaszcz osłaniający lu fę, w ystający n ieco przed w y lo t i pow odujący silny ciąg pow ietrza przy w y lo c ie g a zó w z lufy). Z asilanie lkm od b yw ało się z nakładanego o d g óry, talerzow ego m agazynka o pojem ności 4 7 lub 97 naboi. D o strzelania karabin osadzano na lek k im dw ójnogu lub na trójnożnej podstaw ie o w iększej m asie. M im o d o ść złożonej konstrukcji broń odznaczała się dużą n iezaw od n ością działania ze w zględ u na bardzo staranne w ykonanie. M ankam entem był nietypo­

8 S. F e r e t , Zarys struktury organizacyjnej i uzbrojenie polskich sił zbrojnych w latach 1919­

1939, „Myśl Wojskowa” 1960, nr 9, s.88, schemat 1 oraz B. W a l i g óra, Bój na przedmościu Warszawy w sierpniu 1920 r., Warszawa 1934, s.166 i A. B o r k i e w i c z , Koncentracja nad Wieprzem, Bellona 1925, t. 19, z. 2, s.187-188; wg T. K u t r z e b y (Bitwa nad Niemnem, IX-X 1920, Warszawa 1926, s. 36-37) w połowie września 1920 r. w całej 1. DGór. było 115 karabi­

nów maszynowych; jak podaje R. B o b e r (op. cit., s. 32) w toku prowadzonych walk pułk zdobył ok. 150 karabinów maszynowych.

9 M. C i e p l e w i c z , Wojsko Polskie w latach 1921-1926, Wrocław 1998, s. 99-100 i Regu­

lamin piechoty, cz. 1, Musztra, Warszawa 1921, s. 24-25.

10 Ponadto psp z 2. DGór. (2., 5., 6.) oraz pp z 24. i 26. DP ( 17., 38., 39. oraz 10., 37., 18.); w materiałach archiwalnych spotyka się oznaczenie 1. DGór., jako 21. DP, aczkolwiek dopiero w lutym 1925 r. przemianowano 1. i 2. DGór. na 21. i 22. DP, a w kwietniu tego roku na 21. i 22. DPGór. - Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych 1925 nr 6, poz. 64 oraz nr 12, poz. 130.

11 CAW, Oddział I Sztabu Głównego, Wydział Ogólno-Mobilizacyjny, t. IV - referat w spra­ wie ujednostajnienia broni (z 17 III 1922 r.) oraz Regulamin piechoty, cz. 1, Musztra, Warszawa 1921, s. 25.

w y w W P kaliber am unicji - 7 ,7 m m . C km zgrupow ano w d w ó ch plutonach kom panii km , ponadto pluton broni tow arzyszącej z tej kom panii dysponow ał niem ieckim i granatnikami w z. 1916 (bezlufow a broń składająca się z obsady, urzą­ dzenia sp u stow ego oraz ło ża z płytą, d on ośn ość 5 0 - 3 0 0 m przy m asie granatu 1,85 kg) oraz dw om a francuskim i m oździerzam i JD w z . 1 9 1 6 (lufa gw intow ana kalibru 7 5 , osadzona na dw u ścien n ym ło żu z m echanizm am i - pod n iesień i k ie­ runkow y, u m ieszczo n y m na p ły c ie, d on ośn ość 1 6 0 -1 1 0 0 m przy m asie granatu 3 , 2 - 3 , 4 kg).

W e w spom nianym w yżej planie unifikacji broni powtarzalnej przew idziane b yło w y co fa n ie z form acji piechoty w pierw szej k olejn ości austriackich kb i kbk, co w 1. psp nastąpiło w roku 1925. W ich m iejsce w prow adzono kb i kbk M auser w z. 1898 o kalibrze 7 ,9 m m , z zam kiem czterotaktow ym , o sio w o -śliz g o w y m ry­ glow an ym sym etrycznie. M agazyn ek dw urzędow y n ie w ystaw ał z łoża, m ie sz ­ cząc 5 naboi ładow anych za p om ocą łódki. J ed n oczęściow e ło ż e m iało drewnianą nakładkę na lufę. Karabin odznaczał się dobrą ce ln o ścią i n iezaw od n ością, le c z w ym agał starannej konserw acji (m ałe tolerancje w spółpracujących cz ę śc i czyn iły go w rażliw ym na zanieczyszczenia). D o broni stosow ano bagnety długie - w z. 1898 lub krótsze - w z .1 8 9 8 /0 2 i w z .1 8 9 8 /0 5 . Karabinek tego sam ego w zoru m iał krótszą lufę i ło ż e oraz m niejszą m asę, co skutkow ało n ieco g orszym i w ła ściw o ­ ściam i b alistycznym i, ch ociaż b ył bardziej p oręczn y w u życiu (m niejsza m asa i d łu gość). W arto dodać, że w tym sam ym roku do form acji celem przeprow a­ dzenia badań skierow ano pew ną liczb ę n o w y ch karabinków M auser w z .1 8 9 8 , w yprodukow anych w F abryce K arabinów w W arszaw ie. Spraw ozdania z badań należało przedstaw ić do 15 listopada tego roku12. N o w e kbk stopniow o zastępo­ w ały broń produkcji n iem ieck iej, z tym , że o d p o ło w y lat trzydziestych ro zp oczę­ to w prow adzanie w ich m iejsce n o w eg o u lep szon ego m odelu kbk - w z .1 9 2 9 . W w ersji tej, w ytwarzanej w F abryce Broni w R adom iu, w prow adzono pełną zam ienno ść cz ę śc i oraz drobne zm iany w konstrukcji niektórych elem en tów bro­ ni. D o n o w eg o kbk opracow ano bagnet z p ierścien iem jelca - w z. 1929 - co popraw iało sposób m o cow an ia g o do b roni13.

T akże w tym sam ym roku rozpoczęto w y co fy w a ć z form acji używ aną d o ­ tychczas lekką i ciężk ą broń m aszynow ą. W m iejsce lkm L ew is w z. 1915 w p ro­ w adzano lk m M axim w z. 1 9 0 8 /1 5 , a zam iast ckm S ch w arzlose w z. 1 9 0 7 /1 2 p rzy­ dzielono ckm M axim w z .1 9 0 8 . L km M axim w z .1 9 0 8 /1 5 b ył m odyfikacją ckm tego system u (skom plikow ana konstrukcja - 2 3 6 c z ę śc i, działał na zasadzie krót­ k iego odrzutu lu fy i zam ka zaryglow an ego przy strzale) z p o zostaw ien iem w od-12 Ponadto kbk przechodziły badania w batalionie manewrowym Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia w Rembertowie (późniejszy 3 batalion strzelców z Centrum Wyszkolenia Piechoty) oraz w 7. pp Leg. i 64. pp, CAW, Departament III Artylerii i Uzbrojenia (Dep. III Art. i Uzbr.), I.300.32.11 oraz A. K o n s t a n k i e w i c z , Broń strzelecka i sprzęt ..., s. 151-152.

n eg o ch łodzenia lu fy oraz zam iana ty lcó w na kolbę, ciężkiej p odstaw y saneczko­ wej na dw ójnóg i zasilaniem z taśm y na 100 lub 2 5 0 naboi, um ieszczonej w m aga­ zynku b ębnow ym . C km M axim w z. 1908 zasilany b ył z taśm y na 2 5 0 naboi, a do strzelania osadzano g o na ciężkiej podstaw ie czw oron ożn ej, tzw . sankach.

N a p rzełom ie 1 9 2 6 /1 9 2 7 roku nastapiło u n o w o cześn ien ie broni strom otoro- w ej. Z am iast granatników w z . 1 9 1 6 oraz m oźd zierzy JD w z . 1 9 1 6 pułk otrzym ał sześć m oździerzy Stockes wz . 1 9 1 8 . N o w a broń konstrukcji i produkcji francu­ skiej m iała lufę niegw intow ana kalibru 81 m m , osadzana na p ły cie i podpierana d w ójn ogiem z m echanizm am i: pod n iesień i kierunku (oba typu ś ru b ow ego). Przy m asie całkow itej m oźd zierza 5 7 ,5 kg i m asie granatu 3 ,2 kg jej d on ośn ość w y n o ­ siła 1900 m . N o w a broń tw orzyła pluton broni tow arzyszacej w batalionow ych kom paniach ck m 14.

Z nacznym w zm o cn ien iem dla pułku piechoty b yły utw orzone w roku 1928 d w u d ziałon ow e plutony artylerii p iech oty, p o d leg łe bezpośrednio d ow ód cy p u ł­ ku. D o kw ietnia 1930 r. 1. psp nie m iał je sz c z e drugiej armaty w plutonie, co u zupełniono do końca tego roku. W w yp osażen iu plutonu b yły rosyjskie armaty p olow e w z. 1902/26, zm odyfikow ane poprzez zm ianę kalibru lufy z 7 6 ,2 na 75 m m . Arm ata m iała zam ek śru b ow o-zaw iasow y, oporopow rotnik hydrauliczno-spręży- n ow y, jed n oogon ow e ło że (czterościenny dźwigar). D on ośn ość maksym alna sprzę­ tu w y n o siła 11 0 0 0 m . H olow an o ja sześciok on n ym zaprzęgiem (typu b ezorczy- c o w e g o , para d y szlo w a d oczepiona pasam i p o cia g o w y m i do zaczep ó w przodka, następne pasam i p o cia g o w y m i łaczon e z pasam i pary poprzedniej) w austriackiej u przęży artyleryjskiej w z .1 8 9 9 . O bsługa armaty liczy ła 7 żołn ierzy. D o sto so w a ­ no rów n ież do francuskiej am unicji rosyjskie przodki i ja sz c z e , przodek działa m ieścił 32 naboje, przodek ja szcz a - 3 6 , ja szcz d ziałon ow y - 4 4 naboje15.

W roku 1930 w 1. pułku strzelców podhalańskich, tak jak w innych pułkach, w ym ien ion o lk m M axim w z. 1 9 0 8 /1 5 na n o w o czesn e ręczne karabiny m aszyn o­ w e (rkm) w z. 1928 (B row ning) produkcji belgijskiej. B roń stanow iła uzbrojenie drużyny strzeleckiej, której organizacja rów n ocześn ie u legła zm ianie, zlik w id o ­ w ano b o w iem jej podział na sekcję fizyliersk a i grenadierska, zw iększajac ró w ­ n o cześn ie jej liczeb n o ść (z 12 do 19 żołn ierzy). T akże utw orzone później plutony - konny i kolarzy pułkow ej kom panii zw iadow czej m iały po 2 rk m . R km w z. 1928 kalibru 7 ,9 m m działał na zasadzie w ykorzystania energii g a zó w odprow adza­ n ych przez b oczn y otw ór w lufie. B roń przystosow ano do strzelania o g n iem p o ­ jed y n czy m i ciagłym , a zasilanie od b yw ało się z pu d ełk ow ego m agazynka m ie sz ­ 14 CAW, Dep. III Art. i Uzbr., I.300.32.42 oraz I.300.32.11, także A. K o n s t a n k i e ­ wi c z , Broń strzelecka i sprzęt..., s. 94-95.

15 A. K o n s t a n k i e w i c z , Artyleria piechoty w Wojsku Polskim 1918-1939, „Studia i Ma­ teriały Lubelskie” 1997, t. 14, s. 163-168 oraz id., Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski ..., s. 189­ 190; L. K u k a w s k i , Koń wojskowy, [w:] Broń i barwa Wojska Polskiego w roku 1939 (Informa­

czą ceg o 2 0 naboi, zakładanego o d dołu. W cza sie strzelania rkm opierano na dw ójnogu składanym w cza sie m arszu16.

Natom iast m odernizacja ciężkiej broni m aszynowej nastąpiła do końca 1936 r ., kiedy to pułk otrzym ał n o w o cze sn e ckm w z .1 9 3 0 (C olt-B row ning) produkcji p o lsk ie j. C km działał na zasadzie w ykorzystania krótkiego odrzutu lu fy z suw a- dłem i zam ka zaryglow an ego pod czas strzału. Z broni m ożna b yło strzelać tylko o gn iem cią g ły m przy zasilaniu z taśm y parcianej na 3 3 0 naboi. L ufa ckm ch ło ­ dzona była w odą, a do strzelania broń osadzano na trójnożnej podstaw ie w z. 1930 lub w z. 1934. Praw ie rów n ocześn ie p rzydzielono 4 0 b ied ek w z. 1933 (jed n oosio­ w y w ó zek z resorow anym nadw oziem -pom ostem z uchw ytam i do m ocow ania broni i sprzętu p o m o cn iczeg o , p o w o żo n y z z iem i, zaprzęg jednokonny z polską uprzężą szorow ą wz . 1 9 3 1 ) do transportu now ej broni, które pułk otrzym ał do 25 kw ietnia 1936 r ., po 9 sztuk na trzy plutony każdej kom panii ckm . N atom iast przydział dla form acji 9 taczanek w z. 1936 (po 3 na jed en pluton w każdej kom pa­ nii ckm ) został zrealizow any znacznie później, do października 1938 r. Taczanka składała się z d w ó ch p ó łw o zi p ołączon ych sprzęgłem p rzegu b ow ym , pozw alają­ cy m na n iezależn e ruchy przedniej i tylnej o si oraz osią g n ięcie zw rotn ości 90° . Pojazd p ok on yw ał row y o szerok ości 1200 m m i g łęb o k o ści 800 m m . C zas zdję­ cia broni z taczanki w y n o sił 10 s, czas załadow ania - 15 s, zapas przew ożonej am unicji - 12 skrzynek, tj. 39 6 0 naboi (ponadto dodatkow e w yp o sa żen ie, m .in . lufy zap asow e, kolba p lo t., celo w n ik p lo t.). D o pojazdów stosow an o zaprzęg trzykonny, jak w kaw alerii - koń środkow y w d w óch d yszlach w uprzęży chom ą- tow ej, oba b oczn e w szo ro w ej)17.

W latach 1 9 3 2 -1 9 3 3 u n ow ocześn ion o w pułkach 2 1 . D P G ó r., a w ię c i w 1. psp, broń strom otorow ą, w prow adzając n ow y m odel m oździerza polskiej pro­ dukcji i konstrukcji - w z. 1928 (różnił się n iezn aczn ie o d francuskiego wz . 1 9 1 8 szczegółam i konstrukcyjnym i i w ięk szą d onośnością) i w ym ieniając je w 1937 r. na je sz c z e n ow szą w ersję - w z. 1931 (lufa m on ob lok ow a, niegw intow ana, zakoń­ czon a zam kiem , z dolną kulistą częścią z dw om a spłaszczeniam i do osadzenia w gn ieźd zie płyty p odstaw y z lem ieszem , d w ójnóg p ołączon y z obrożą do łączenia z lufą m iał m echanizm y typu śrubow ego - p o d n iesien io w y , kierunkow y i w y ­ rów n aw czy ). B roń transportowano z dodatkow ym w yp osażen iem na biedkach w z. 1933, w z. 1931 i w z. 1930 p od m o źd zierze18.

16 CAW, Kancelaria Sztabu Głównego (Kanc. SG), t. LV i A. K o n s t a n k i e w i c z , Broń

piechoty polskiej 1918-1939, WPH 1982, nr 3, s.72 oraz id., Broń strzelecka i sprzęt. . . , s. 112­

113 i 165-167.

17 CAW, Departament Piechoty, I.300.28.100 i I.300.28.108 i A. K o n s t a n k i e w i c z ,

Broń strzelecka i sprzęt..., s. 113 i 168-170 oraz L. Ku k a w s k i , op. cit., s.125; Od taczanki

kawalerii wz.1936 wersja dla piechoty odróżniała się innymi uchwytami do nóg podstawy. 18 A. K o n s t a n k i e w i c z , Stromotorowa broń piechoty polskiej konstrukcji i produkcji do

1939 r., [w:] Polska myśl techniczno-wojskowa 1918-1989, Koszalin 1997, s. 81-82 i id., Broń strzelecka i sprzęt. .., s.114.

B roń strom otorow ą uzupełniono do m arca 1938 r ., przydzielając form acji granatniki 4 6 m m w z . 1936 (niektóre pułki m iały ju ż w cześn iejszą w ersję granat­ nika - w z . 1930). Broń była n o w oczesn ą, bardzo prostą konstrukcją. N ad gładko- ścienną lufą, opartą w przedniej cz ę śc i o d w ójnóg składany pod czas p rzen osze­ nia, a w tylnej zakończoną podstaw ą (stopą), zam ontow ano cylindryczny regula­ tor g a zo w y . Ilość g a zó w p roch ow ych odprow adzanych przez otw ór zasłaniany pierścien iem nastaw nym ustalanym zacisk iem d źw ig n io w y m w p ływ ała na d on o­ śn ość granatu. Proste przyrządy c e lo w n icze, stały kąt rzutu, m o żliw o ść płynnej regulacji d on ośn ości i niezbyt duża m asa ca ło ści b yły głó w n y m i zaletam i granat­ nika. Broń przew idziana dla plutonu strzeleck iego została ostatecznie zgrupow a­ na w sekcji (3 sztuki) na szczeb lu kom panii strzeleckiej.

S ystem uzbrojenia piechoty rozszerzon o w 1937 r ., kiedy to rozpoczęto przy­ d zielanie n o w o czesn y ch armat ppanc. 37 m m w z .1 9 3 6 . D o grudnia tego roku d w ie armaty znalazły się w w yp osażen iu 1. psp. W ciągu następnego roku u zu ­ p ełn ion o stan armat w kom panii ppanc. (3 plutony po 3 działony) form acji tak, jak w e w szystkich pozostałych pułkach piechoty do 9 sztuk. Armata ppanc. w z.1 9 3 6 m iała lufę m on ob lok ow ą z ham ulcem w y lo to w y m (pochłaniał 16% energii o d ­ rzutu), oporopow rotnik h yd rauliczno-sprężynow y, półautom atyczny zam ek k li­ n ow y oraz d w u o g o n o w e rozstaw ne ło że dolne. A rm atę osadzono na ogu m ion ych kołach i do transportu doczepiano do przodka m ieszczą ceg o 1 6 skrzyń z naboja­ m i (po 5 naboi w każdej). Jednostka ogn ia w y n o siła 4 0 p o cisk ó w . Z o d leg ło ści 100 m p o cisk przebijał pancerz grubości 4 0 m m (przy kącie uderzenia 30° ) . D o transportu armaty w p iech ocie u żyw an o zaprzęgu dw ukonnego (w uprzęży szoro- w ej, p o w o że n ie z przodka).

Ponadto form acje p iech oty, a w tym 1. psp, otrzym ały kb w z .1 9 3 5 „ U r” przeznaczone do zw alczania broni pancernej dla n iższy ch szczeb li taktycznych (po jed n ym na pluton strzelecki oraz w plutonie konnym i plutonie kolarzy k om ­ panii zw iadow czej pułku). Karabiny w z .1 9 3 5 w p o ło w ie 1939 r. przekazyw ano do form acji, g d zie deponow ano ją w m agazynach m obilizacyjnych. Z obsługą broni po 15 lipca zostali zaznajom ieni strzelcy w y b o ro w i kom panii (po trzech z każdej), rusznikarze - zbrojm istrze oraz dow ódcy: kom panii, batalionów i p u ł­ k ó w . Istotną zaletą tej broni b ył fakt, że jej obsługa nie różniła się o d obsługi u żyw an ego karabinu pow tarzalnego. Karabin ppanc. w z . 1935 o kalibrze 7 ,9 m m b ył bronią pow tarzalną, czterostrzałow ą w yp osażon ą w zam ek ślizgow o-ob roto- w y (jak kb/kbk M auser w z . 1898), ryglow any sym etrycznie. Odrzut przy strzale b ył w od czuciu n ieco w ięk szy o d odrzutu karabinka. Z e w zg lęd u na zu ży cie lufy po 3 0 0 strzałach przew idziano m o ż liw o ść jej w ym ian y w warunkach p o low ych . Prosta konstrukcja, a p rzez to p ew n o ść działania m ech an izm ów i osiągana sku­ teczność przebicia pancerza stawiały broń w rzędzie najlepszych - pocisk z o d leg­ ło śc i 100 m przebijał pancerz grubości 30 m m , wybijając przy tym otw ór o śred­ n icy trzy razy w iększej od sw o jeg o kalibru19.

161-W ostatnim kwartale 1938 r. przydzielono do 1. psp 133 pistolety V is w z. 1935 polskiej konstrukcji i produkcji, p rzeznaczone dla cz ę śc i szereg o w y ch z obsług karabinów m aszyn ow ych , broni strom otorow ej, armat ppanc. i armat p iech oty20. W drugiej p o ło w ie lat trzydziestych poza uzbrojeniem uzupełniano w form a­ cji w yp o sa żen ie indyw idualne żołn ierzy. D o pułku po 1935 r. skierow ano m .in . 162 hełm y wz . 1 9 3 1 polskiej konstrukcji i produkcji, których liczb ę uzupełniono później na pełny stan żołn ierzy.

W przeddzień w ybuchu w ojny 1. psp21 w ed łu g elaboratu m obilizacyjnego obow iazujacego w 1939 r. dysp on ow ał, p o za bronia pow tarzalna (kb M auser w z .9 8 lub w z .9 8 a oraz kbk w z .2 9 ), 2 9 kb ppanc. w z. 1935 „ U r ” , 85 rkm w z. 1928, 27 granatnikam i w z . 1 9 3 6 , 36 c k m w z . 1 9 3 6 , 6 m oździerzam i w z . 1 9 3 1 , 9 armata­ m i ppanc. w z. 1936 i 2 armatami piechoty 75 m m w z. 1 902/26.

N ależy je sz c z e w sp om n ieć o uzbrojeniu pododdziałów m obilizow anych przez pułk. N a w ypadek w ojny 1. psp w ystaw iał d ow ód ztw o 156. pp rez. oraz jeg o I batalion, dla którego przew idyw ano kbk w z .1 9 2 9 oraz kb M auser wz . 1 8 9 8 , rkm w z. 1928, ckm w z. 1930 m oździerze w z. 1928, natomiast hełm y w z. 1931 m iały b y ć tylko w kom paniach ckm i kom panii ppanc. Ponadto 1. psp m ob ilizow ał dla m acierzystej d yw izji (21. D P G ó r.) sam odzielna kom panię km i broni tow arzy- szacej nr 5 2 (uzbrojenie - kbk w z .1 9 2 9 , ckm wz . 1 9 3 0 , m oźd zierze wz . 1 9 3 1 ) oraz kom panie asystencyjne nr 501, 5 0 2 i 5 0 3 , a także batalion m arszow y 1. p sp , oraz O środek Z apasow y 2 1 . D P G ór. (na w yp osażen iu - ckm M axim w z .1 9 0 8 i m oźd zierze w z. 1928)22.

165 ; w publikacji Z. Ko ś c i a ń s k i e g o ( Karabin przeciwpancerny wz.35 UR, [ w : ] Polska myśl

techniczno-wojskowa 1918-1939, Koszalin 1988, s. 211) zamieszczono rozkaz MSWojsk. Depar­

tamentu Dowodzenia Ogólnego (CAW, Departament Kawalerii, I 300.30.58) z 15 VII 1939 r., o zaznajomieniu ze sprzętem specjalnym, który różni się nieco treścia od opublikowanego [w:]

Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, Warszawa 1968, s. 316-317 - Zarzadzenie Ministra

Spraw Wojskowych z 15 lipca 1939 r.

20 CAW, Kanc. SG, t. CXXXI; oficerowie zobowiazani byli do posiadania własnych pistole­ tów (dopuszczone było używanie pistoletów różnych wzorów o kalibrze nie mniejszym niż 7,65 mm). 21 W lipcu 1939 r. pułk został wyłaczony z macierzystej 21. DPGór. i wszedł w skład nowo utworzonej 2. BGór. (podlegała armii „Karpaty”) W. S t e b l i k, Armia „Kraków” 1939, Warsza­ wa 1989, s. 45; 1. psp dowodzili: kpt. Juliusz Siwak (21 XI 1918-I 1919), ppłk/płk Kazimierz Horoszkiewicz (I 1919-X 1921), płk Jerzy Dobrodzicki (1921-IX 1926), płk SG Franciszek Wład (X 1926-III 1927), ppłk/płk SG/dypl. Witold Wartha (III 1927-I 1930), ppłk/płk dypl. Kazimierz Janicki (I 1930-VIII 1932), ppłk Zygmunt Krudowski (VIII 1932-II 1934), ppłk dypl. Kazimierz Aleksandrowicz (II 1934-II 1938), ppłk/płk dypl. Alfred Krajewski (II 1938-10 IX 1939) i mjr Marian Serafiniuk (od 10 IX 1939).

22 CAW, Oddział I Sztabu Głównego, Wydział Mobilizacji Materiałowej, t. XII i A. K o n ­ s t a n k i e w i c z , Broń strzelecka i sprzęt. . . , s. 247-250 oraz P. Z a r z y cki , Plan mobilizacyjny