Surowce illaste ceramiki budowlanej woj. łódzkim .

EDW.A!RD MLZIOU!lK, ZBIGNIEW POPRAWSKl

Zaklad Obslugi Technoioglcznej 1 Geologiczno-G6rnlczej W Srebrnel k. l.odzi

SUROWCE ILASTE CERAMIKI BUDOWLANEJ W WOJ.

WDZKIM

UKD 55S.811 2:552.1124+553.527:551.79 :552J5Z3 :551.79+551.782.2 :551. 7&2.2(438.13) Obsza.r woj. 16dzk:iego pokryty jest grubll W8'l'stwll

utwor6w CI'llWartor~du, spod kt6rych niekiedy ukazu-jll 6'l~ iOSady trzecior~du, a sporadycznie osady kredy lub Jury. S;po6r6d tych utwor6w znagenie dla cera-mioki majll przede w8zy.stklm osady c:bwllll'lto~dawe

(,plejstocen) jako najbard"Ziej rozpowszechnione, oraz niek:t6re uhvory Uaate trzecioru:du (ptiocen) i jury (dogger). StoBunkowo nieznaczna 11086 aMi geologi~z_ nioe rozpoznanych ~udokumemowanych - 15, zareJe-strowanych - 37, oszaoowanych - 22) stawia waj. 16drLkie na 1'3 miej6cu w 9tosun.k:u do ;pozastalych wo-jew6d'%tw kraju. Wymieni<>na 'WytZej ilosc zl6Z obej-mu:je zaledwie

3,6

'

1,

zasob6w sllroWc6w ilastych

cera-mild budowlanej' w skali krajowej. Za!clady zas cera-IIli:ki budowlanej produkujl'l tu rocznie ok. 250 mln j.c. (cegla pelns, dziurawka i sQczki). 00 stanowi ok. 7,1·/0 masy wymienionej produkcji w Polsce.

iProdu:kcja wyrobOw ceramiCZDYc~ w ·woj. 16dWm opiera .si~ ~6wn-ie

na

zro.Za.ch SUIl"o~Qw cZIWarioIrz~­

dowych (ok. 200,0 m1n j'.c.), Hach trzecior*owych -<ok. 16,9 mIn j.c.) oraz llach juraj.skich (ok. 27,3 miln

,.c.).

Z utworamt czwarto~owymi zwill'ZSne jest gl6wnie wystc:PQwanie zlaz gUn zwwwych oraz mu!_

.kOrw i

Raw

zas1mskowych. ~oby tych :li0i. wynosZQ ok. 75,60/. og6lnych rlaBObOw ihwtych surowcOw

cera-miIki budowla·n.ej rw wojew6dztwie. Na Itych surow-cach oparlo sW()jll ~~ 78,5'/0 mklllld6w cerami-ki bUldowIa.nej. Ga!iiJ.y zwalowe charakteryzujll si~ du_ rill zmieIlIWScill wyksztalcenia :litologiczn~o, wyka.: zujllc przy Itymbrak jakiegokolwiek warstwow8nia i segregac)i okruch6w skalnych orarL

dllZll

iloSciIl gla-z&w, 1Mr,LrOw i p.i.8I&knl, jak r6,w.n!iei maOZUIl .i.loscill wQglanu wapnia. ZloriJa gUn 7JWalowych, przewatnie o niewielkich .zasdbach, posiadajll duZIl zm:ienn.Ol§c bu-dowy, n1ew.ielki.e mi~, ~!lCe cz~to na .granicy bilansowoSci. EksploaWwane Sij gl6wn.ie fIN p6lnocnej

i ~()d.k:()wej cu:Sci WiOjiew6dztWa.

W~e zl6t glin zwaliowych wi~e si~ ze zlodowaceniem &n:xikowopolSkim. Spos~ zaiegania charakter wystlWOwania, wielkoSci zasob6w postlJCZe-g61nyoh zl6rl uwa.runkowane zostaly dlugoSctill :poosto_ j&w lodowca, a talt'ie geneZQ i f()mlll akumuIacj! lub erozjd lodowcowaj. Nie bez 2l!laCzema dla Ibudowy wie-lu

rUM

byly procesy glacltektoniczne, co azczeg6lnie '()bseTwowac malna w zlotu "Brzeziny". Gliny 7JWa. loWle nadajll Si.~ glawnie do prodUkcji cegly pelnej ni;i;s'zych klas. Sij one piaSll.czyste, 0 malej Z8:wa1'ltosci SUlbs,tancji ilastych -

.na

ag6l nie przekracza:jijcyc:h

2(J0f0

a cz~to pon:iJZej 10'/0. Posiadlajll malij lub sredIlill

P1a~ycznoSc, a .zarwar:lxl6c wody zarobowej wynosi za-ZWYczaj ok. 15°/., skuro2ll£~c zd wysychania - w

granicach ok. 5%. Wypalony czerep wykazuje zna-C2ln.ie.taZQ

nasillkli'WoSc

i n'iskll

wy1trrzymarosc

na zgnia-tanle, nie przek,raczajllcll 100 kg/cml • SIl

to

utwory charakteryzujllce si~ d11ill .zawarto§clr& 'konkrecj,i

w~-glanu wapnia, co zmusza do stosowania wJasciwej ltecbnologii pmerabu, iktOra ogr&niczaQby deetrU'k-cyjnll dzialalnasc ich w wyro'bach.

Zk>Za mulkOw i How IZ88todsk()wycll ekspIoatlOwane Sll w srodkowej i p6lnocnej cz~sc.i obszar6w woje-w6d.ztwa. Sll one r6Znej wielkoSci (od zlOO bardzo malych do znacznych np. 2Ilote ,JK8.87eWY" pow. km-oowskli) . i chara·kteryrmjij si~ dUZEl nieregularnoSciij 'budowy

oraz

przewarinie niewreIkimi

m:illiszoscl.a-mi - od 12

m,

Wyjijtk.owo 'Wl~kszymi. Ekspl<>atowane su:rowce .wykazujll du-ill iloAc w~u wapnia w

for-mie roopyIonej. SIl to -surowce Srednioplastyczne o &lwrczLiJwOSci wysyoChania ,ok. 7%, wat1tosci W()dy ZiIIl'obowej ok. 2il'/o, doSe dutej nBl9iij:kJ.iwoSci. i

1WYIbmY-mal06C'i na :r.gniutanie przekraczajllC6j 100 kg/cm·.

Najwi~ymi zakladami bazujllcymi na tych zlOlZacll 61l cegielnie: .. Kam;ewy" i .. KotJlis.ka" w pc>w. kutnaw-skim oraz cegielnia .. Mootki" w pow. lasklm.·

lIy plioceilskie, pochodzenia s-r6ddllldowego, zwane r6wnieZ ilami pstryml iub po.zn:ans.kimi, 'wyo&tlWUjQ w postacl po~edyoozyeh plat6w 0 doSc zmiennej

mi~i waha'jllC6j 6i~ od kllku do kil!kudzielrl~u

metr6w.

Ta

duria

zmdennoac

miij.zszoki zwillZ8Da jest gl6'wnie z procesami erozj1', )gI;6re zachodzily w czwar-tor,u:dzie oraz w duzym BItopnliu - . zabuxreniami

~clltekitonJ.cmymi. R02plI'l.DanO rzJoZa UOW w8'rOd plio-cenu wyst~jllcego w postaci fald6w, wyciSni~,

a c~to raznej wielkoSci porwak6w, oder,wanych przez lodowiec od pierwotnego pod~oZa. tkwi!lcych w formie bryl w p.iaskach Ii glionach zwalowych. Na Uach tyoh pracujll 4 cegielnie: ,,Glicice" (pow. '!rut-nowski), ,,D!'lbr6wika" (pow. 16dzki), "Rossoszyca" i ,;Nowe ~EId%je" ICP«>W. lIieradzki). Z'8SOby HOw plio-cenu etanowill tu ok. 7,90/. og61nych Udokumen;towa-IIlYe'h zasab6w surowc&w ceram~ka budowlanej wo-few6dztwa.

:Hy plioceilskie, stanowialc dobrej jakoSci surowiec, wyikorzy.sty:wane Sll gl6wnie do produ'kcji materia-Ilm cienkoSciennycoh. 1Iy te chaTaklteryzujll si~ dllZll pla&tycznoSciIl (s-lruroz1i.woSc wysychania ~"1·I., wo~

du za;robowa powyieJ 25'/.). W:i~lmzoSc z nich wy-maga schudzenli.a. dokladlIlego przerobu i wolnego suszen.ia. Na og61 nde zawierajll w~~anu wa,pnia,

mie.fscam~ jednak ·gl6winie w partiach stropowych, ibat'dz'leJ zabura.anych, 11y Sll nlekledy wt6rnie wzbo-gacone w na[oty Ii konikrecje wapienne. ObecnoSc ich tlumaczy si~ lugowanliem' oraz przemieszczeniem do ilOw w~u wa,pnia, pochodqcego z bardziej bo-gatych w CaOOI osad6w C7JW~orwych. Niek:iedy notuje &i~ w nich domles2Jki rozproszonego piTytu i jego konk.recji. Wystlp)wmrlu ilow pliocenu towa-rzysUl <mlStm przewarstwienlia wc:g1a brunatnego (zlc6:e .. Dij'br&wka'').

W poludniowej cz'*i wojew6d7Jtwa (rej. Wielunia) stwierdzono zloia HOw· SrodJrowojureojskich (dagger),

67

A -i

.

-~ • -3 -'-'-4

0-6

8-7

Orientacyjna mapka WYBt~powania .dot SUTOWCOW

ilastych udokumentowanych i zarejestrowanych.

I - zloia czwartorz~owe. 2 - zloia trzec1orzlldowe, 3 -zloia starszych formacji geologicznych, 4 - grantca zaslljgu pliocenu, 5 - grantca WYBtllPowanta utwor6w jurajsldch, 8 - wystI!Powante glln zwalowYch zlodowacen!a

m-odkowo-pols~o, 1 - Wy8tfSlOw.an1e ilmych utwor6w czwariorz~u.

Orientation occurrence map 0/ clat/. mineral deposits documented and registered _

I - Quaternary deposits. 2 - Tertiary deposits, 3 - depo-sits of older geological formations, 4 - boundary of Pliocene extent. 15 - boundary of occurence of Jurassic formations, 6 - occurrence area of boulder clays of Middle-Polish Gla-ciation. 1 - occurrence area of other Quaternary

forma-tions.

xwanych pOoW9ZleCbnie ilami 1'!UIdonomym!l. S/i to zlo:Za

o barcbo dutyoh ~~eh 1. pros.tej budowie geologieznej. W.trOd ilow wy~uje regulam.ie lub muiej regularnie poziom ayderytOw llastych lub sfi!-rosyderytOw. Ily te posiadajll za.ba!lWien[e

ciemnosza-re. a

w ~i 9tropowej ~to zOltOS7.8l"e.

W og61nej masie uddkumentowo8lllych i1a.stych su-rOW'C6w ceramik!i budowlaIl'ej W()J. 16dzkiego zasoby fl6w doggerSkich wynosUl 16;5%. Rozpoznano w pow. 'W4i!luDsk'im zIioZa: "Mokrsko", Krzyworzeka", "Faus_ tlanka", "Chot6w". ny jurajskie zalimac moina do surowc6w

w

pelnl pr.zydatnych do prod'llkcj.i szero-lkiiego asortymentu ceramlkl bud:awlanej. ny d;e Sit materialem s-eanaoplaetYC7!Ilytn (skurcWwooc wysy-cha.n:ia od 6 do 90/" w()da zarobowa od 22 do 30".). Ced:I/i jednaik charak'terysty>CZIl1l tydJ. 1Il'bwlx6w, wply-waJ/ic/i na jakoec produkowam.ych wyrob6w Sll

wy-st~ujllCe w nich zanieczysz(:zen.ia. tak:ie, jak:

roz-.puszczalni! S'iarezany wapDlia i magnezu, okruchy wa-piennych skorUjpek oraz eferosyderyty. 'Dla~o tat

e~loatacja tych zl6Z jes·t utrudniona, a wypalanie wyrob6w prawadzone jest w podwytiswnej ltempera-tume.

U1dokumentowane i zareje9trowane zasoby S1,1row-cOw ilastych cerami:ld bUld<lWlanej w woj 16dzklm staiDlowi!i zaledwie 3,60/0 og6ln:ych zasdb6w krajowych

68

Tab. I z.o:t a Stople6 &eolQlllc.zneao roqJOZll8Dia

udokwneotowane zarejeatrowane IZICUDkowo

il~ stan :msob. 1loAc! .tan ZBlob. il~ elan zasob. zI6:1: 1 I 1966 r. zI6:l 1 I 1966 r. zI6! I I 1966 r.

czwart. 8 68,4 33 8S,6 19 73,3

trzeclorz. 4 7,$ 3 8,6 2 19,1

atanzycb,

fOl'IllllCji 3 24,1 S,8 7,6

I'UClIIl IS lOOS 37 1001 21 ₁₀₀₁

tych surowcOw. PocbtaWowym zaB przy Itym surow-cem omawianeg() obszaru 81l .utwory c:zwar.tor~do­

we - ok. 75,6% zaeob6wj utwory starszych tarmac' (j'ura) - ok. 16,5'/0, oraz. utwory trzecior~we -7,9%. Domi1lJUjllCY'ID wl~c suroweem wojew6tbtwa

Srt

glJlny zwalowi! () bEm'ld'zo mie:m.ej jako4ci i tlrudnym proces.ii! wytwaxzania. gotowych wyrob6w. Ponadto trudnll sytuadj~ wtoW/i

rw

niemaJ:ym stapniu po-gai'sza !akt, ii wi~~c dokumentacji geQlogi<:znych. a zwlaszcza jtart rejeatracyJnych opracowana .zostala w latacll pi~esilltycb. Ti! ddkumentacje zl6z, jak

wynika z doSwiadczefl smregu !at ek5ploatacji, za-wieraj/i Wie1e bl~dOw, dotyCZllCych okreSlenia granic

.zloia, . rOZd)oznania Jak~c.i i przyldatnoki surowca. Najpilnlej9Z/i potrzeb/i stoj/iC/i przed geO'ilogaml su-rowoowynJi jeSil; krytyc:zna ocena istniej/icej', uldoku-men:towanej .bazy SUil'owcowej, w wyn~u k.t6rej po-winlllO si~ usta1ic akrualny bUms potrzeb pl'Zemyslu ceram.iki Ibudowlanej. Na podsta.wie analizy wyni;. k6w d()tychezaBowych prac badawCZoylCh mozna

SIl-dzi~. ze nawet ~owani! praee geologioz.no-poe\zu-k!lwawcze nie spowodujll ujawnienia znaczn'iejRych za9Obow surowc6w wyU..szej jako~ci, co zmien1t<Jby

kor.zystni~ proporcje ud.z::i.alu dobrych surowc6.w i1as-tycb W og6lnej masie tycb surOWlC6w w wQj. !Odz-Ikim. Jeden z etapOw badall powinien

isc

w kierunku

rozpoznaowania zl6Z czwartol'Zl:d.owych. kt6re stan(),. wil:y1by jedOOCZe6nie zapSWnienie odpoVllliedniej bazy sUl'O'Wcowej qla istniejllcych za'klad6w. Nalezy pro-wadzic intenSy\Wle prace, zmiermj'/ioo do wprowa-dzenia nowej technoil()gH· prurdbu i produkowania dalszych wyrolb6lw ceramioznych z g1li.n mmarg!onych.

W tym zakresie przemysl ceramiki budowlanej wo-jew6dztwa poeiada juZ d<ll.46 powar.i:ne osiltgni~cia

m. tin. dlateg() udo1rumeDlbowano szereg zJ:~ gUn 2JWalowycl:i zamarg!onych ( .. Gpospodarz", .. KruszOw"-pow. 16ldzki, "Br~y"). Nabaz:ie udokumeotawane-.go zlma· .glin zwalowyeh zamarglonych (6rednia

(l;a-lWalrto~c ~u w zlotu - 1\88'/0) ,,Adam6w" :w pow.

l6d.zldm, do 197{1

r. wybudowany ma

7Jds.tac DOWOCZeB-lilY zaida.d ceramiozny, w.kt6.rym - w OP8l'd.u.o no-IW/i :technolog.i.~ produkC'jl - wy.twarzac s1~ ~dzie

materialy cienkoScii!nne.

Ba:dania geoO.ogiczne dr1.lBiego etapu poWlinny by~

·sk()ncentrowane ala rozpoznaniu nowych zl6Z surow-cOw trzecjo~owych oraz ,zwi~kszeniu Uo~ci doku_ mentowanych zaBOb6w zJ:6i Sita!l."Szych lormaoji geo-logieznych, do czeso zach~j'/i wynikti prae !at

19~6, gdy stwienizooo wys.t®owa.IlIi.a ilow pllo-ceD.skich w zacbo<iniej ~~ci obazaru wojew6ci7ztwa,

rw

Klonowej (pow. sleradzki) i Wie1eninie (pow.,

pod-d~iCld). Daloszymi pracmni pOiSiZUkiwawezymi uale:ty OOj/46 zachodnie i · p6l!noone c~ obszaru, a wi~c

strafy mar·ginallli! porudnJowej granicy zward;ego wy_

st~powania . pliocenu w Pol&ce. Rozpoznane dotych-e2lBS zI:oZa utwor6w star&zych formacj1 geolog!cznych stanow.!.1l, tyllko liragmenty wi~zych jednO&tek geol()-gicmych. w ktOrych ud()kumentowaaw c~c ioh za-sob6w. Mo2lliwOSci powi~kez.enil.a i:ldAd udokumento-wanych zaSOlb6w Sll maczne i m()g/i zaJbezpieczyc potrzeby surowcawe lstnielllcych w tym rejOnie

za-Tabela U

CHABAKTERYSTYKA TECHNOLOGICZNA NIEKTOBYCH ILASTYCH SUBOWCOW WYST~UJJ\CYCH

W WOJ. l.ODZKIM

Nazwa wytw6mi

Rodzaj _{i produkowane Warto~ci}

surowca _wytoby

Gliny ~alowe Brzeziny skrajne

(cegla pelna) srednie

Mulki zast<>iskowe KotUska sk1'ajne

(cegla pelna

i dziW'awka) . arednie

.

Ily tTzeci'Ol"Z~dowe DIl'br6rwka sk1'ajne

(Sllcrtki) .

arednie

-Hy trzeci'O~dowe Glinice sk1'aljne

{sllczki)

arednie

Ily jurajskie Mokrsko skra;jne

(1SIl(:zki)

srednie

I

Ily' jurajskie Faustianka skrajne

(cegla

dziu-ra'Wka) arednie

kladow ceramiki budowlanej. Duze ilosci zasob6w

tY'Oh zl6Z sliwonyly moZ1ilwose k.oirzyostania z nich

pl"ZeZ kilka oddalooych .od siebie wytwarni

ceramicz-nych materi·al6w budowlaceramicz-nych. ..

Na&Zkicowany za'kres prac

geologiczno-p..oBZuki-WQ'Wczych przy niewlltpliwie trUldnych geolOglCznych

warunlmch

zloz

surowc6w Uastych woj'ew6dztwa

po-wial.ien bye, oc:zywdscie, poprzedzony doklladnli anaJi-IZIl istniejllcych material6W geologioznych, uzupelnio-nil nastQPnie km'towaniem geologicznym

perspekty-wicamych pal'Itu obszaru WiOjew6dztwa; terenowe

ba-dania .geologiczne rpowiamy .pye prowadzon~

sY!ltema-tycznJie rw scislym ,porozWDlenliu z insty,tuC}lilml

tech-nologicznymi ..

SUMMARY

Genetically, the occurrence of clay .raw materials

used :for production

at

building .ceramics is related,

in the l..6dt V'Oivodship, to their geological age.

Pre-domi:nlmt are here Quaternary deposilts amoog which

bou!lder clays are the main miner1II1 ;raw In9Iterial used

in most of 1lhe ceramic factories of :tIbe area

consi-dered. Onay mnali peroeDJtage of tihBJ group ,Is

re-presented by Quaternu-y dts and clay;s.. Both

do-wmented and regi.'Stered Il'ElSer'Ves of rbhe Quaterna-ry d~ostts amount

to

75/3°/, of the total reserves of

the voivodship dis.cussed.

The ·group qf the Tertiary deposits is represented

by Pliocene clays of inland 'Origin.. The evidenced re_ . serves of these deposits -ma'ke a small percentage

on-ly. and amount to 7,9'/0 of the total Il'eserves Qf the

l..6dz voivodshl!p. .

The second grouP. as concerns the quantity of

re-serves (16,58/0) is made by the deposits of !the older

geological formations. The occurrence of these

for-mations i6 reIa.ted to the soulthern part of the area

in study (region of Wdalnn'l) .. For buiJd.i.ng ceramics are

used here ahlo ·Middle JUIl'assic clays of Dagger age.

Woda Skurczli-_wo~wy- Nasillkli- Wytrzymaloae

na zgn.iatanie

zarobowa _sychania wo~e

wkgfcml

x

w% _w% w%

x

0.6 Rc I 15,.3---48,4 4,4-5,3 9J)--41,6 SO-.. .u8 13,3 5,0 '10.6 101 18,52- 4,9--3,1 11,49--113,19 100;116--1140,82 ---m,87 20,24 5,6 12,58 1123;312

23,24--1¥1,06

6,6--9,7 15,73-J.O,79 1~64 25,78 8,0 B,62

₁₄₆

22,85- 9,03-1;1,37 5,99-4J,40 164--444 -~,14 25,03 1.0,85 7,26 IM

-

22.f4---44,34 7,1-7,8 11,53---11.3,29 11.1.-1128 22,77 7,3 J12,3Q 122 .

_._----20,83- 4,6-7,1 10,39--il7,34 124,24--.248,02 -31,419 26,17 5,8 16,59 177,87 LITiERATURA

1. D e c z k lO 'W ski Z. -Charakterystyka dogger.u

~stochowsko-wielufJ.skiego. Prz .. 'geel. 11960, m' 8.

2.. iK it i m c z a ik E. - ~ar..slde surO'M!e ilaste

w

PoLsce Oeram. budowl., rok IV, nr 3, nr 6;

rok V, nr 5, nr 6; .rok VI, nr l~.

3 .. Kos·toecki J .. , K'O zy d r a ·Z .. - stopiefJ.

wy-k'Orzystania OZW~dowych surowc6w Ua.stych

w

przemyslecerami.ki budowIanej. Prz. geol. 1962,

nr 10.

4. To 'k a rISk Ii Z .. , K a I w a M. i in. - Su.rowce ceramJiki budowla:nej. 'Wyd. Geol., Wflrszawa, 1964.

PE310ME

MecTopolK~eHHJI KepaMH'IecKoro ChIpbH JIo~3J!IH­

.CKoro Boeso~CTBa xapaKTepJ!l3YIOTCH Pa3m.m

COCTa-BOM B 3aBHCHMOCTH OT reOJIOI'J!l'!eCKOro B03paC'l'a ..

rJIaB-Hoe MecTO Cpe,zJ;H HecTopo~emm, pa3pa6aT:&lBaeMblX

KepaMH'leCB:J!lMJ!! nPe.ztIIPHJlTHHMH, 311H'HMaIOT

MeCTo-pOlK~emm BaJIyHHldX rmm 'leTBePTJAHoro B03pacTa.

B He6onbWOII KOJIJAecTBe nP8ACTaBJIeHbI

lIlecrop0lB:-~emm 'IeTBePTH'mLIX aJIeBpHTOB H rJIJ!IH. OIIPe~eJIeH-·

Hhle 3anaCLI 'le'l'BeprH'mbIX lIec'l'Opo~eIDrli

COCTaB-JIHIOT OKOJIO 750/0 OT 06~x 3anacoB Ha TepPHTOPJ!lJ!l

SToro BOeBO~C'l'Ba.

K TPeTH':lHbIM lIecTOpOlK,ll;eBHHM OTHOCHTCH

nJIHO-IJ;eHOBbIe rJIJ!lHbI KOHTJ!lHeHTaJIbHOrO IIPOHCxo~emm ..

Pa3Be~aBHbIe 3anaC&! 9TJ!1X rJIJ!IH COCTaBJISIIOT Bcero

7,9'10. OT Bcex 3anaCOB.

BTopYIO no BeJI~He 3anaCOB rpynny COCTaBJISIIOT

MeC'l'OpO~emm 60nee ~peBHHX nopo~, IIPHYpo'leBHbIe

K IOEHoA qaCTH BOeBO~CTBa (PailOH BeJIIOHH).

Kepa-IlJAecKM npOllbIIIIJIemrocTb Hcno.lIl>3YeT 3,D;ecL rJIHHbI

~orrepcKoro B03pacTa.