Violetta Machnicka Akademia Podlaska
Pi
Ğmiennictwo Bolesáawa Prusa w opracowaniach jĊzykoznawczych
Prus to pisarz myĞlący. A tym samym - czáowiek prawie tragiczny. Bo niedobrze to w Polsce byü myĞlącym czáowiekiem. My wolimy wszystko niĪ myĞleü. Wolimy umrzeü dla jakiejĞ sprawy niĪ ją przemyĞleü. A dzieje Prusa to dzieje nie tylko wiel-kiego serca, lecz i poszukującej myĞli1.
TwórczoĞü Bolesáawa Prusa doczekaáa siĊ ogromniej liczby rozmaitych opra-cowaĔ i rozwaĪaĔ2, interpretujących spuĞciznĊ literacką wielkiego pisarza na wiele sposobów. NajwiĊkszą liczebnie grupĊ stanowią prace historyczno- i teoretycznolite-rackie (por. TYSZKIEWICZ 1981; PRZYBYàA 1998), jednak i poĞród jĊzykoznawców byáo i nadal jest niemaáe grono badaczy z pasją zajmujących siĊ warsztatem jĊzyko-wym utworów wybitnego prozaika. Wybrane prace3 o jĊzyku Aleksandra Gáowackie-go zaprezentowane niĪej zostaáy dla porządku podzielone wedáug kryterium tema-tycznego na piĊü podstawowych grup, aczkolwiek czĊĞü tekstów moĪna by zamieĞciü niezaleĪnie w róĪnych dziaáach.
1. Prace o charakterze ogólnym
Dwudziesta rocznica Ğmierci4 autora Lalki przyczyniáa siĊ do powstania eseju Józefa Wittlina JĊzyk Prusa (WITTLIN 1932)5. Autor niezwykle wysoko ocenia Prusa jako twórcĊ „bezcennych papierów wartoĞciowych”, pisarza i jednoczeĞnie wielkiego poetĊ, bystrego obserwatora, surowego sĊdziego i pobáaĪliwego obroĔcĊ. PodkreĞla teĪ jego wyjątkową zasáugĊ, jaką byáo stworzenie nowego stylu literackiego, „umia-stowienie jĊzyka dworu i chaáup”, dostosowanie formy wypowiedzi literackiej do po-dejmowanej tematyki:
(…) odnajdujemy w Prusie doskonaáoĞü prostoty, jĊzyk nie boski, lecz ludzki, najod-powiedniejszy do wyraĪania codziennych spraw czáowieka, z którym dzielimy los, jĊ-zyk naszego wspóálokatora w kamienicy warszawskiej, jĊzyk naszego sąsiada, nasze-go bliĨniego (WITTLIN 1932: 6).
1
Sáowa Marii Dąbrowskiej, zawarte we WstĊpie do 10-tomowych Pism wybranych Bole-sáawa Prusa (PRUS 1984, t. I: 21).
2 Zaledwie w ciągu jednego dziesiĊciolecia (1987-1997) powstaáo 88 prac z zakresu „lalko-logii” (por. PRZYBYàA 1998: 10).
3 Autorka niniejszego zestawienia staraáa siĊ uwzglĊdniü moĪliwie najszerszy wachlarz opracowaĔ jĊzyka Aleksandra Gáowackiego, ale jednoczeĞnie zdawaáa sobie sprawĊ z istnienia nieodkrytych przez nią prac, opublikowanych w rozmaitych pismach, wydawnictwach uczel-nianych czy tomach pokonferencyjnych. Wszak tylko „najnowsze czasopisma jĊzykoznawcze, z przedziaáu czasowego miĊdzy rokiem 2000 a 2009, oscylują wokóá liczby 100” (WOJTCZUK, CHODOWIEC 2009: 150).
4 Aleksander Gáowacki zmará na zawaá serca 19 maja 1912 roku w Warszawie. 5
Pierwszy numer „Ruchu Literackiego” z 1932 roku zostaá poĞwiĊcony Prusowi. Praca Jó-zefa Wittlina znajduje siĊ równieĪ w zbiorze Eseje rozproszone (WITTLIN 1995: 27-29).
Dorobek publicystyczny Prusa, w wiĊkszoĞci objĊty nazwą kroniki, jest nie tylko wy-jątkowo obszerny6, bogaty tematycznie, ale i waĪny dla samego autora. Prus zacząá paraü siĊ robotą parobczą7 (GàOWACKI 1959: 120) dla zarobku i początkowo nie chciaá nawet opatrywaü jej wáasnym nazwiskiem8. A przecieĪ to wáaĞnie kroniki
utorowaáy autorowi drogĊ do publicznoĞci i one uczyniáy go jednym z najbardziej znanych pisarzy epoki, nim jeszcze nowelami i powieĞciami ugruntowaá swoją pozy-cjĊ literacką (PRUS 1994: LXXXVIII).
Lingwistą, który zainteresowaá siĊ kronikami Prusa jako materiaáem otwierającym przed jĊzykoznawcą „duĪe moĪliwoĞci badaĔ nad ówczesnym jĊzykiem polskim, re-alizującym siĊ w jĊzyku jednostkowym, osobniczym, bĊdącym reprezentantem a zarazem cząstką jĊzyka ogólnego”, byá Wáadysáaw Kupiszewski (KUPISZEWSKI 1983: 169)9. Za Ĩródáo materiaáu posáuĪyáy mu trzy wybrane tomy Kronik w opraco-waniu Zygmunta Szweykowskiego10. Przedmiotem rozwaĪaĔ podjĊtych w artykule
Uwagi o jĊzyku „Kronik” Bolesáawa Prusa (KUPISZEWSKI 1983)11 jest próba ukazania dwóch warstw jĊzykowych - jĊzyka osobniczego Aleksandra Gáowackiego oraz ów-czesnego jĊzyka polskiego ogólnego, „czyli w jakim stopniu odbijają siĊ Īywe ten-dencje rozwojowe polszczyzny dziewiĊtnastowiecznej [w pisarstwie Prusa] i jakie przejawiają siĊ indywidualne tendencje stylistyczne, co jest istotą pisarstwa autora
Kronik” (KUPISZEWSKI 1983: 169). W stosunkowo niedáugim tekĞcie autor porusza
szereg istotnych zagadnieĔ z zakresu fonetyki, fleksji, skáadni, sáowotwórstwa, leksy-ki, frazeologii. Do indywidualnych cech pisarza-publicysty zalicza miĊdzy innymi ko-rzystanie z zasobów polszczyzny potocznej, oĪywianie felietonów przysáowiami i zwrotami przysáowiowymi, zabarwianie wypowiedzi elementami ironicznymi i humorystycznymi, tworzenie swoistych porównaĔ i metafor, wykazywanie siĊ in-wencją sáowotwórczą i frazeologiczną, stylizowanie na mowĊ okreĞlonych Ğrodowisk i grup spoáecznych. Wnioskiem podsumowującym szczegóáowe analizy jest stwier-dzenie, iĪ kronikarz z jednej strony przestrzegaá obowiązującej wówczas normy jĊzy-kowej, z drugiej zaĞ wprowadzaá rozmaite modyfikacje oraz innowacje jĊzykowe, co w efekcie sprawiáo, Īe:
Istota stylu Prusa jest doĞü osobliwa, delikatna. ĝrodki stylistyczne są trudno dostrzegalne, nieuchwytne, ale niejako podĞwiadomie przez czytelnika wyczuwane. (…) [Prus] wykazuje duĪą troskĊ o to, by jego cotygodniowe kroniki nie tylko
6
Wedáug obliczeĔ dokonanych przez Józefa Bachórza od lutego 1874 do marca 1911 roku Prus stworzyá okoáo 1050 felietonów, okreĞlanych jako kroniki (PRUS 1994: XIII).
7 OkreĞlenie Prusa. 8
Prus to nazwa rodowego herbu pisarza. W artykule pt. Sáówko o krytyce pozytywnej z roku 1890 Gáowacki wyjaĞniá przyczynĊ uĪywania przez siebie pseudonimu: „Od chwili wejĞcia do literatury nie ukrywaáem antypatii do bezcelowych konceptów. Podpisywaáem siĊ pseudoni-mem wprost ze wstydu, Īe takie gáupstwa piszĊ” (Prus 1950, t. XXIX: 171). Wáasnym imieniem i nazwiskiem chĊtnie za to podpisaá 21 felietonów wydrukowanych w powaĪnym miesiĊczniku naukowo-literackim „Ateneum” (por. PRUS 1994: VIII).
9
Numer 9/10 „Przeglądu Humanistycznego” z 1983 roku (rocznik XXVII) w wiĊkszoĞci zostaá poĞwiĊcony Prusowi - w roku 1982 minĊáa siedemdziesiąta rocznica Ğmierci pisarza.
10
Wáadysáaw Kupiszewski wybraá t. I, cz.1, t. VI i t. VII.
11 Artykuá ten znajduje siĊ takĪe w zbiorze Z zagadnieĔ jĊzyka pisarzy (K
mowaáy, ale i o to, by ta informacja podana byáa w formie zapewniającej jej powo-dzenie (KUPISZEWSKI 1983: 178).
Referat Janiny Sobczykowej O polszczyĨnie Prusa i jemu wspóáczesnych (SOBCZYKOWA 2006) powstaá w związku z obchodami dziewiĊüdziesiĊciolecia III Liceum Ogólnoksztaácącego im. Bolesáawa Prusa w Sosnowcu. Autorka prezentuje w nim podstawowe walory artyzmu jĊzykowego pisarza, widoczne w Kronikach i Lalce. Do najistotniejszych cech stylu Prusa zalicza indywidualizacjĊ jĊzyka postaci, stylizacjĊ Ğrodowiskową i zawodową, stosowanie leksemów potocznych, doskonale oddających Īywą, naturalną mowĊ oraz wyjątkowo sprawne wprowadzanie elemen-tów humorystycznych. NajwaĪniejszą zasáugą Prusa dla polszczyzny ogólnej jest - zdaniem Sobczykowej - jego postawa wzglĊdem jĊzyka polskiego, najwiĊksze zaĞ in-nowacje i wartoĞci jĊzykowe pozostawiá Prus w stylistyce i frazeologii jĊzyka pol-skiego.
2. Prace o sáownictwie, związkach frazeologicznych, fleksji i sáowotwórstwie W roku 1948 na áamach „Poradnika JĊzykowego” ukazaá siĊ artykuá Haliny Kurkowskiej O jĊzyku „Lalki” Prusa (KURKOWSKA 1948). Materiaáem badawczym byáy dla Kurkowskiej „przestarzaáe formy jĊzykowe: sáowa, które wyszáy z uĪycia, zarzucone juĪ znaczenia wyrazów, przeĪyte juĪ konstrukcje skáadniowe” (KURKOWSKA 1948: 2). Na ponad 60 charakterystycznych przykáadach zostaáy ukaza-ne takie zjawiska, jak zwĊĪenia, melioracje i degradacje znaczeĔ pewnych wyrazów, zastĊpowanie sáów obcych rodzimymi, powstawanie dubletów sáowotwórczych, roz-dzielnoĞü semantyczna zwrotów bliskoznacznych o zbliĪonych konstrukcjach. We-dáug autorki artykuáu, jĊzyk Lalki - powieĞci realistycznej - stanowi raczej wierne od-wzorowanie polszczyzny z czasów Prusa (Por. Weintraub 1961: 409), o czym Ğwiad-czą zarówno utwory innych ówczesnych autorów, jak teĪ informacje sáownikowe (KURKOWSKA 1948: 8).
Póá wieku póĨniej sposoby archaizowania siĊ materiaáu leksykalnego, poĞwiadczone-go w kronice dnia powszedniepoĞwiadczone-go Warszawy12, zainteresowaáy GabrielĊ Olchową. W tekĞcie Losy wybranych wyrazów na przykáadzie sáownictwa „Lalki” Bolesáawa
Prusa (OLCHOWA 1998) badaczka zaprezentowaáa wyniki porównania wybranych
jednostek leksykalnych ze sáownikami jĊzyka polskiego z drugiej poáowy XX wieku oraz z odpowiednimi pracami jĊzykoznawczymi. Potwierdziáa, iĪ najwiĊksze zmiany zaszáy w zasobie rzeczownikowym oraz to, Īe wyrazy pochodzenia obcego czĊĞciej wychodzą z uĪycia niĪ sáownictwo rodzime. WaĪnym czynnikiem wpáywającym na starzenie siĊ, przeĪywanie siĊ wyrazów są teĪ przemiany gospodarcze, spoáeczne i cywilizacyjne.
O wpáywach angielskich w XIX-wiecznym jĊzyku polskim mówi referat Ali-cji Pihan-Kijasowej ZapoĪyczenia angielskie w prozie Bolesáawa Prusa (PIHAN- -KIJASOWA 1991/1992). ZaáoĪeniem autorki byáo przeĞledzenie ówczesnych anglicy-zmów13 nie w sáownikach, lecz w tekstach literackich, toteĪ skupiáa uwagĊ na
12
OkreĞlenie Henryka Markiewicza (MARKIEWICZ 1967: 7). 13 Pihan-Kijasowa wyjaĞnia:
„(…) jako zapoĪyczenie angielskie traktujĊ zarówno wyrazy genetycznie angiel-skie, które drogą bezpoĞrednią przeszáy do polszczyzny, jak i te, które przeszáy przez
Ğciach, nowelach i felietonistyce14 Prusa. Na podstawie precyzyjnych wyliczeĔ okaza-áo siĊ, Īe ogóáem w analizowanych pismach Prusa funkcjonują 110 sokaza-áownikowe po-Īyczki angielskie, z czego 47 jednostek obejmuje literatura piĊkna, a 63 publicystyka. Mimo Īe anglicyzmy nie wystĊpują u Prusa czĊsto, to w stosunku do ogólnej liczby wyrazów pochodzenia angielskiego w jĊzyku polskim XIX stulecia stanowią pokaĨną grupĊ. Wynika to z dwóch przyczyn - mody jĊzykowej oraz wyksztaácenia pisarza, zainteresowanego nowoĞciami technicznymi, naukowymi i jego dąĪeĔ do popularyza-cji tych nowoĞci, zwáaszcza na áamach Kronik.
Z kolei Ewa Baum staraáa siĊ ukazaü LalkĊ jako powieĞü rejestrującą wpáywy angielskie w polszczyĨnie drugiej poáowy XIX wieku. W Uwagach do angielszczyzny
w „Lalce” Bolesáawa Prusa (BAUM 2004) ukazaáa negatywną postawĊ Gáowackiego wobec polskiej arystokracji bezkrytycznie ulegającej modom jĊzykowym oraz zawaráa taką oto konkluzjĊ:
Bolesáaw Prus byá pisarzem, który w swoich utworach daá wyraz nowym ten-dencjom i fascynacjom jĊzykowym. Aby w peáni zilustrowaü panoramĊ spoáeczną oraz oddaü ducha epoki, nakreĞliá proces stopniowego wypierania jĊzyka francuskiego przez jĊzyk angielski (BAUM 2004: 180).
Publikacją poĞwiĊconą felietonistyce Aleksandra Gáowackiego, a jednocze-Ğnie pracą w znacznym stopniu jĊzykoznawczą, jest referat Krzysztofa StĊpnika zaty-tuáowany Poglądy i jĊzyk Prusa-statysty w „Kronikach” (1874-1887) (STĉPNIK 1998). Autor wyjaĞnia, iĪ sáowo statysta - zgodnie z definicjami sáownikowymi15
- w odnie-sieniu do Prusa oznacza „raczej domoroĞle rozprawiającego o polityce gawĊdziarza niĪ wyrachowanego komentatora, reprezentanta interesów partyjnych” (STĉPNIK 1998: 251). Przegląd odpowiednio dobranych fragmentów felietonów, zamieszczo-nych w pierwszych dziesiĊciu tomach Kronik w opracowaniu Zygmunta Szweykow-skiego, czyli powstaáych w najbardziej pozytywistycznym okresie felietonowej ak-tywnoĞci Prusa (STĉPNIK 1998: 252), ukazuje, w jaki sposób kronikarz operuje okre-Ğlonymi leksemami, a nawet cudzysáowem w celu zamierzonego przez siebie naĞwie-tlenia opisywanych faktów. DziĊki umiejĊtnemu Īonglowaniu materiaáem jĊzyko-wym, Prus w przewrotny, zakamuflowany i wyrafinowany niekiedy sposób krytykuje i oĞmiesza to, czego wprost kwestionowaü nie wolno lub nie wypada, piĊtnuje faászy-wie pojmowany patriotyzm oraz hipokryzjĊ „znakomitych patriotów”. Stosowanie rozmaitych technik opisu poáączonych z talentem lingwistycznym autora Kronik sprawia, iĪ „statystĊ” okreĞla nastawienie impresyjne, skierowane na odbiór
jĊzyki-media (np. francuski czy niemiecki), a takĪe wyrazy genetycznie nie angielskie, które jednak do jĊzyka polskiego weszáy najprawdopodobniej za poĞrednictwem jĊzy-ka angielskiego. Dodam, Īe za zapoĪyczenie uznajĊ podstawĊ angielską ujawnioną bądĨ w wyrazie podstawowym niederywowanym, bądĨ w derywacie utworzonym juĪ na gruncie jĊzyka polskiego” (PIHAN-KIJASOWA 1991/1992: 166).
14 UwzglĊdniono piĊü tomów Kronik: t. I (cz. 1-2), III, IV, V, VII. 15
Wyraz statysta odnosiá siĊ dawniej do mĊĪa stanu, polityka, dyplomaty. Obecnie poza znaczeniem dosáownym - ‘osoba wystĊpująca w teatrze lub filmie w podrzĊdnej, zwykle niemej roli, gáównie w scenach zbiorowych; czáonek zespoáu pomocniczego niemający praw aktor-skich’ - mianem statysta moĪna teĪ przenoĞnie okreĞliü czáowieka niebiorącego w czymĞ udzia-áu, obserwującego coĞ z boku (DOROSZEWSKI 1958-1969, t. VIII: 457; SZYMCZAK 1992, t. III: 325).
stoĞci i ekspresja podmiotowa, odsáaniająca siĊ w aktach zaangaĪowania perswazyj-nego (dowcip, ironia, parodia), wytworzona takĪe na podáoĪu nieĞwiadomych kom-pleksów psychologicznych (STĉPNIAK 1998: 274).
Dekadą rozpoczynającą zwiĊkszone zainteresowanie badaczy pisarstwem Prusa byáy lata siedemdziesiąte ubiegáego wieku, na co wpáynĊáo zwáaszcza stulecie polskiej powieĞci realistycznej (por. PRZYBYàA 1998: 17). SpoĞród jĊzykoznawców-prusologów szczególne miejsce przypada Teresie Smóákowej, autorce kilku publika-cji, poĞwiĊconych gáównie sáownictwu Lalki. JuĪ w roku 1968 wspomniana badaczka pisaáa o znaczeniu i funkcji sáowa dopiero w Lalce i Faraonie (por. PRZYBYàA 1998: 17). SzeĞü lat póĨniej wydaáa znaczącą monografiĊ, zawierającą statystyczne opraco-wanie materiaáu leksykalnego i systemu fleksyjnego, wystĊpującego w Lalce (SMÓàKOWA 1974)16
, a rok póĨniej ukazaáy siĊ jeszcze dwa artykuáy jej autorstwa, równieĪ związane z najchĊtniej omawianą powieĞcią Prusa - Wyrazy najczĊstsze
w prasie wspóáczesnej i w „Lalce” Bolesáawa Prusa (SMÓàKOWA 1975a) oraz Wyrazy
wychodzące z uĪycia w okresie ostatnich osiemdziesiĊciu lat (na przykáadzie „Lalki” B. Prusa) (SMÓàKOWA 1975b). W wymienionej ostatnio publikacji badaczka staraáa siĊ moĪliwie najdokáadniej ustaliü, jaka czĊĞü sáownictwa Lalki staáa siĊ archaizmami jĊzykowymi, co bynajmniej nie byáo zadaniem áatwym, i to z dwóch powodów – z braku odpowiednich, precyzyjnych ustaleĔ ogólnoteoretycznych w jĊzykoznawstwie polskim oraz z niemoĪnoĞci caákowitego wyeliminowania subiektywizmu oceny (SMÓàKOWA 1975b: 248-249). Teresa Smóákowa zainteresowaáa siĊ Lalką raz jesz-cze, w roku 2000, kiedy to opublikowaáa pracĊ Budowa sáowotwórcza rzeczowników
w Lalce Bolesáawa Prusa (SMÓàKOWA 2000).
Na początku ostatniego dziesiĊciolecia ubiegáego wieku Alicja Pihan anali-zowaáa rutenizmy leksykalne wystĊpujące w piĞmiennictwie Prusa, próbując jedno-czeĞnie wykazaü ich waĪniejsze funkcje stylistyczne. W tekĞcie Funkcje stylistyczne
rutenizmów leksykalnych w prozie Bolesáawa Prusa (PIHAN 1991) zaprezentowaáa leksemy pochodzenia biaáoruskiego, ukraiĔskiego oraz rosyjskiego, wyekscerpowane zarówno z literatury piĊknej, jak teĪ z publicystyki - z szeĞciu tomów Kronik17
. Na uwagĊ zasáuguje wciąĪ aktualna wypowiedĨ, zamieszczona w czĊĞci wstĊpnej ar-tykuáu:
JĊzyk B. Prusa, jednego z najwybitniejszych pisarzy polskich II poáowy XIX wieku, choü wart uwagi, caáoĞciowego opracowania ciągle siĊ jeszcze nie doczekaá. Potrzebne są dalsze szczegóáowe badania, które z czasem doprowadzą do syntetycz-nego ujĊcia jĊzyka pisarza (PIHAN 1991: 133).
W roku 1999 pojawiáa siĊ praca Józefa Bachórza Gdzie Bóg? - Gdzie diabeá?
(Z kwerend po „Lalce” Prusa i „Nad Niemnem” Orzeszkowej) (BACHÓRZ 1999). Autor rozpatruje i porównuje rozmaite uĪycia podstawowego sáownictwa religijnego w obu utworach jako dzieáach wybitnych, wykraczających „poza swój czas i poza ho-ryzont zwyczajnoĞci” (BACHÓRZ 1999: 117). I choü z wyliczeĔ statystycznych wyni-ka, iĪ nazwy Bóg, Chrystus, Matka Boska áącznie pojawiają siĊ w Lalce w wykrzyk-nieniach i zwrotach frazeologicznych okoáo 250 razy, to niezwykle rzadko wiąĪą siĊ
16 O badaniach statystycznych, prowadzonych miĊdzy innymi nad sáownictwem Lalki, rok wczeĞniej pisaá Wáadysáaw Kuraszkiewicz (KURASZKIEWICZ 1973).
17
one z przeĪyciami i zjawiskami o treĞci religijnej. A dzieje siĊ tak dlatego, Īe Prus przejawiaá inny rodzaj religijnoĞci niĪ na przykáad Sienkiewicz w Trylogii (BACHÓRZ 1999: 119), o czym Ğwiadczy indywidualne, nieteologiczne poszukiwanie i traktowa-nie Boga przez Wokulskiego i Rzeckiego oraz fakt, Īe nie ma w tej powieĞci bezpo-Ğrednich wskazówek, w jakiego Boga naleĪy wierzyü.
CzternaĞcie utworów18, zawierających stosunkowo najwiĊkszą liczbĊ bibli-zmów, stanowi Ĩródáo materiaáu omówionego przez Kazimierza Dáugosza w pracy
Leksyka i frazeologia religijna w twórczoĞci Bolesáawa Prusa (DàUGOSZ 2004). Spo-Ğród 800 jednostek leksykalnych i frazeologicznych autor wybraá przykáady haseá naj-bardziej typowych oraz wyrazistych i podzieliá je na cztery grupy tematyczne. CzĊste jĊzykowe nawiązywanie do Biblii Ğwiadczy nie tylko o tym, Īe Prus znaá bardzo do-brze Pismo ĝwiĊte, ale teĪ o waĪnej roli odgrywanej przez biblizmy w jego piĞmien-nictwie. Zarówno biblizmy w formach tradycyjnych, jak teĪ w postaciach przez pisa-rza zmodyfikowanych uplastyczniaáy, oĪywiaáy i urozmaicaáy jego teksty, a takĪe wy-raĪaáy okreĞlone emocje i postawy - od podniosáoĞci wáaĞciwej stylowi biblijnemu, aĪ po Īart, ironiĊ, a nawet sarkazm.
Artykuá Violetty Machnickiej Uwagi o sáownictwie „Kronik” Bolesáawa
Prusa (MACHNICKA 1999) zawiera przegląd kilkudziesiĊciu archaizmów
leksykal-nych, wynotowanych z felietonów powstaáych w latach 1894 i 1896 (w roku 1895
Kronik nie drukowano)19. Stanowi on zapowiedĨ obszernej rozprawy (385 stron)
Stu-dia nad jĊzykiem „Kronik” Bolesáawa Prusa (MACHNICKA 2000)20, skáadającej siĊ z czĊĞci analitycznej i sáownikowej. Celem przyĞwiecającym autorce Studiów
byáa próba ustalenia w jakim stopniu polski jĊzyk ogólny zmieniá siĊ w ciągu XX wie-ku w zakresie leksyki i frazeologii oraz jakie są zasadnicze kierunki tych zmian (MACHNICKA 2000: 18).
Z dwudziestotomowego wydania Kronik wyekscerpowano prawie 1300 wyrazów i związków frazeologicznych, a nastĊpnie wszystkie jednostki porównano z czterema sáownikami jĊzyka polskiego21. Tworzą one czĊĞü sáownikową pracy, gdzie zostaáy uáoĪone alfabetycznie, opatrzone definicjami, przykáadami uĪycia przez Prusa, dany-mi etymologicznydany-mi oraz informacjadany-mi pochodzącydany-mi z wydany-mienionych sáowników. W czĊĞci opisowej opracowania, w czterech podstawowych rozdziaáach, ukazano rozmaite przyczyny i sposoby archaizowania siĊ leksemów od czasów Prusa do wspóáczesnoĞci. Zaistniaáe zmiany w systemie sáownikowym polszczyzny ujĊto w dwie kategorie - zmiany radykalne, polegające na caákowitej eliminacji okreĞlonych elementów z jĊzyka polskiego, uwarunkowane przyczynami wewnątrzjĊzykowymi lub pozajĊzykowymi, oraz zmiany czĊĞciowe, wiąĪące siĊ z róĪnymi modyfikacjami
18
WĞród najbardziej nasyconych leksyką i frazeologią religijną tekstów Prusa Kazimierz Dáugosz wymieniá kolejno utwory: Anielka, Drobiazgi, Emancypantki, Kartki z podróĪy, Káopo-ty babuni, Kroniki. Wybór (t. I-II), Lalka, LisKáopo-ty, Nowele wybrane, Nowele. Opowiadania. Frag-menty, Placówka, Szkice i obrazki, Dusze w niewoli, Wczoraj, dziĞ, jutro. Wybór felietonów (Dáugosz 2004: 71).
19 Praca zostaáa napisana w roku 1994, czyli mniej wiĊcej sto lat po pierwszym opubliko-waniu tekstów stanowiących podstawĊ materiaáu Ĩródáowego - stąd wybór XIV tomu Kronik.
20
Niepublikowana rozprawa doktorska. 21
Są to nastĊpujące sáowniki: KARàOWICZ, KRYēSKI, NIEDħWIEDZKI (1900-1927), DOROSZEWSKI (1958-1969), SZYMCZAK (1992), DUNAJ (1996).
teriaáu sáownikowego. Ze Studiami tematycznie áączą siĊ takĪe cztery kolejne artykuáy tej samej autorki: Wybrane elementy XIX-wiecznego jĊzyka potocznego Warszawy
w „Kronikach” Bolesáawa Prusa (MACHNICKA 2003), Archaiczne wyrazy i związki
frazeologiczne pochodzące od toponimów (na materiale „Kronik” Bolesáawa Prusa)
(MACHNICKA 2004), Charakterystyka wybranych archaizmów leksykalnych
pocho-dzenia grecko-áaciĔskiego poĞwiadczonych w „Kronikach” Bolesáawa Prusa
(MACHNICKA 2006), Archaizmy leksykalne pochodzenia wschodniosáowiaĔskiego
wy-stĊpujące w publicystyce felietonowej Bolesáawa Prusa (MACHNICKA 2008a). O Prusie jako pomysáodawcy nowych wyrazów traktują z kolei prace Neologizmy
sáowotwórcze w utworach Bolesáawa Prusa (formacje pochodzące od nazw wáasnych)
(MACHNICKA 2008b) oraz Neologizmy sáowotwórcze i neosemantyzmy związane
z kobietami w utworach Bolesáawa Prusa (MACHNICKA, w druku 1).
W ostatnich latach do grona jĊzykoznawców-prusologów doáączyáa Magda-lena Czachorowska. W roku 2003 opublikowaáa artykuá Sáownictwo topograficzne
w nowelach Bolesáawa Prusa (CZACHOROWSKA 2003), rok póĨniej ukazaáa siĊ jej praca zatytuáowana Wybrane terminy hydrograficzne w twórczoĞci Stefana
ĩerom-skiego i Bolesáawa Prusa (CZACHOROWSKA 2004), w roku zaĞ 2005 wydano tekst
Funkcje barw w „Lalce” Bolesáawa Prusa (CZACHOROWSKA 2005). Rok 2006 przy-niósá opracowanie monograficzne zapowiedziane w referacie z roku 2003 (CZACHOROWSKA 2003: 56) pod tytuáem WyobraĨnia pisarska Bolesáawa Prusa i
Ste-fana ĩeromskiego na przykáadzie sáownictwa topograficznego i nazw barw
(CZACHOROWSKA 2006). Rozprawa o charakterze porównawczym stanowi wnikliwe ujĊcie wybranych zakresów jĊzykowych obu wybitnych twórców:
Zamysáem tego opracowania jest zestawienie wyobraĨni twórczej obu pisarzy, urzeczywistniającej siĊ wyáącznie w realizacji dwóch pól semantycznych: sáownictwa topograficznego, ujawniającego sposób kreowania rzeczywistoĞci topograficznej, me-tody konstytuowania przestrzeni i zapeániania jej okreĞlonymi obiektami oraz w za-kresie sáownictwa związanego ze Ğwiatem barw, które pozwoli na ukazanie palety nazw kolorów i ich odcieni, sposobu i stopnia konkretyzacji znaków jĊzykowych wy-raĪających kolor, wreszcie ukaĪe preferencje kolorystyczne pisarzy i te fragmenty Ğwiata przedstawionego powoáywanego do istnienia, którym Prus i ĩeromski najczĊ-Ğciej przypisywali barwne przymioty (CZACHOROWSKA 2006).
Nawiązaniem do cytowanej monografii jest artykuá z roku 2008, zatytuáowa-ny Modyfikatory intensywnoĞci barw w twórczoĞci Bolesáawa Prusa i Stefana
ĩerom-skiego (CZACHOROWSKA 2008).
Istotnym dopeánieniem rozwaĪaĔ Magdaleny Czachorowskiej jest artykuá ElĪbiety Skorupskiej-RaczyĔskiej, poĞwiĊcony roli nazewnictwa kolorystycznego w Faraonie - „… Na Īóáte wzgórza libijskie padá záowrogi cieĔ”. O funkcji barw w
jĊ-zykowej kreacji staroĪytnego Ğwiata w „Faraonie” Bolesáawa Prusa (SKORUPSKA- -RACZYēSKA 2007)22
.
Rok 2003 wzbogaciá prusologiĊ miĊdzy innymi o teksty Kwiryny Handke
Warszawa Bolesáawa Prusa i Stefana ĩeromskiego (HANDKE 2003) oraz BoĪeny
22 ElĪbieta Skorupska-RaczyĔska napisaáa takĪe kilka artykuáów omawiających wykorzy-stanie barw przez ElizĊ Orzeszkową w Nad Niemnem (SKORUPSKA-RACZYēSKA 2007: 147).
tuszczyk Frazeologia i metaforyka pozytywistyczna w „Lalce” Bolesáawa Prusa (MATUSZCZYK 2003a). Pierwszy z nich zawiera materiaá onomastyczny wyekscerpo-wany gáównie z Kronik Prusa oraz z Dzienników ĩeromskiego i stanowi próbĊ odtwo-rzenia wizerunku dawnej Warszawy, utrwalonego w nazwach ulic, parków, placów, mostów, dzielnic, miejscowoĞci podwarszawskich. Druga z wymienionych prac cha-rakteryzuje okreĞlone w tytule elementy jĊzykowe jako wspóátworzące obraz polskie-go spoáeczeĔstwa drugiej poáowy XIX stulecia. Zasób frazeologiczny i metaforyczny
Lalki posáuĪyá BoĪenie Matuszczyk równieĪ do wykazania sprzecznoĞci tkwiących
w postawie osobowej gáównego bohatera - Uczony przyrodnik czy galanteryjny
ku-piec? Antynomie osobowoĞci Wokulskiego w Ğwietle frazeologii i metaforyki „Lalki” B. Prusa (MATUSZCZYK 2003b).
Marta Helman rozwaĪaáa zawartoĞü Lalki pod kątem realistycznych opisów biedy i bogactwa. W tekĞcie JĊzykowa kreacja ubóstwa i zbytku w „Lalce” Bolesáawa
Prusa (Helman 2006) stwierdziáa, iĪ róĪnica w jĊzykowej prezentacji nĊdzy i dostatku
uwidacznia siĊ zarówno w uĪywaniu przez Prusa odpowiednio dobranego sáownictwa, determinowanego tematyką opisu, jak teĪ
(…) w zastosowaniu pewnej grupy wyrazów - gdy oglądamy dziewiĊtnasto-wieczną biedĊ, nie odnajdujemy w niej grupy wyrazów odnoszących siĊ do finansów, choüby skromnych. Natomiast kreacja zbytku przynosi leksemy podkreĞlające duĪą wartoĞü pieniądza (HELMAN 2006: 96).
3. Prace z zakresu skáadni
Stosunkowo dokáadnie opracowano skáadniĊ utworów Bolesáawa Prusa. JuĪ w roku 1949 ukazaá siĊ tekst Haliny Kurkowskiej Uwagi o budowie zdania w „Lalce” (Kurkowska 1949). Rok 1975 wzbogaciá jĊzykoznawstwo prusologiczne o artykuá Stanisáawa Bąby i Stanisáawa Mikoáajczaka Funkcje stylistyczne parentezy w
„Pa-miĊtniku starego subiekta” w „Lalce” B. Prusa (BĄBA, MIKOàAJCZAK 1975). Jego autorzy, zainspirowani uwagą Henryka Markiewicza o „nieocenionych nawiasach Rzeckiego” (BĄBA, MIKOàAJCZAK 1975: 60), postanowili przeĞledziü wszystkie zda-nia ujĊte w nawiasy we fragmentach pamiĊtnikarskich powieĞci, przyjrzeü siĊ ich strukturze skáadniowej oraz wykazaü, iĪ parenteza byáa Ğwiadomym i celowym zabie-giem stosowanym przez Prusa, gdyĪ sáuĪyáa okreĞlonym funkcjom stylistycznym. Najbardziej wnikliwie i wszechstronnie przedstawiá zagadnienia skáadniowe u Prusa Stanisáaw Mikoáajczak, autor co najmniej piĊciu powiązanych tematycznie artykuáów:
Wypowiedzenia pojedyncze w twórczoĞci prozatorskiej Bolesáawa Prusa
(MIKOàAJCZAK 1975), Skáadnia wybranych utworów Bolesáawa Prusa i Stefana
ĩe-romskiego (wypowiedzenia zestawione) (MIKOàAJCZAK 1978), Wypowiedzenia
we-wnĊtrznie nawiązane w twórczoĞci Bolesáawa Prusa (MIKOàAJCZAK 1979), Funkcje
pauzy w wypowiedzeniach utworów B. Prusa (MIKOàAJCZAK 1980), Szyk grupy
pod-miotu i grupy orzeczenia w kontekĞcie spójnoĞci tekstu. Na przykáadzie wypowiedzeĔ z prozy B. Prusa i S. ĩeromskiego (MIKOàAJCZAK 1982). Ukoronowaniem
szczegóáo-wych badaĔ prowadzonych przez Mikoáajczaka jest wartoĞciowa rozprawa o tytule
Skáadnia wybranych utworów Bolesáawa Prusa i Stefana ĩeromskiego (MIKOàAJCZAK 1983). Analizą syntaktyczną objĊto dorobek prozatorski obu twórców - w przypadku Prusa wybrano do tego celu jego najwybitniejsze powieĞci i opowiadania, Kroniki zaĞ posáuĪyáy jako materiaá porównawczy do dorobku artystycznego pisarza.
4. Prace z zakresu stylistyki i stylizacji
Tematem podejmowanym przez róĪnych badaczy w rozmaitych ujĊciach byáa swoistoĞü stylu poszczególnych utworów Prusa oraz ich fragmentów, kreowana za pomocą istniejących, modyfikowanych oraz wymyĞlanych przez pisarza Ğrodków jĊ-zykowych. ZaáoĪeniom stylistycznym realizowanym przez Prusa poĞwiĊciáa sporo uwagi Teresa Skubalanka, omawiając zagadnienia stylistyczne w ujĊciu historycznym (SKUBALANKA 1984:312-331). RównieĪ autorzy Stylistyki polskiej niejednokrotnie przywoáywali i omawiali w swym opracowaniu znaczne fragmenty piĞmiennictwa Prusa (KURKOWSKA, SKORUPKA 2001: 120-121; 224-229; 292-295).
W roku 1932 Stanisáaw Wasylewski w niewielkiej pracy O jĊzyku
warszaw-skim Prusa (WASYLEWSKI 1932) wyraziá nastĊpującą nadziejĊ:
Przypuszczam, Īe badacz twórczoĞci Prusa z ciekawoĞcią dowie siĊ kiedyĞ w ja-kim stopniu ten przybysz z Lublina ulegá wpáywom mowy wielkiego miasta i co z niej upamiĊtniáo siĊ w jego twórczoĞci (WASYLEWSKI 1932: 6).
O zróĪnicowaniu jĊzykowym poszczególnych grup spoáecznych w Lalce pisaá rów-nieĪ Janusz Padalak - „Co on robi? Po co robi? I co z tego wyniknie? JĊzyk
Ğrodowi-skowy w „Lalce” Bolesáawa Prusa (PADALAK 1979).
Styl PamiĊtnika starego subiekta staá siĊ tematem artykuáu Kazimierza Wol-nego „PamiĊtnik starego subiekta” - kompozycja, styl, funkcja (Wolny 1980), zawie-rający uwagi o potocznoĞci jĊzyka, prostej budowie zdaĔ i humorze wypowiedzi Igna-cego Rzeckiego.
Istota i wyjątkowoĞü stylu Prusa, rozumianego jako jĊzyk osobniczy (por. KLEMENSIEWICZ 1982; Bajerowa 1988; Borek 1988; Puzynina 1988), styl osobniczy (GAJDA 1996), idiostyl pisarza (GAJDA 1988; FLICIēSKI 2004) lub idiolekt pisarza (BUGAJSKI, WOJCIECHOWSKA 1996) szczególnie silnie przejawia siĊ w uĪywanych przez niego konstrukcjach peryfrastycznych. Wynikiem jĊzykowej analizy Prusow-skich peryfraz są trzy artykuáy Violetty Machnickiej: Konstrukcje peryfrastyczne
związane ze Ğmiercią na tle innych okreĞleĔ omownych w „Faraonie” Bolesáaw Prusa
(MACHNICKA 2005), Peryfrazy Ğmierci w tekstach Bolesáawa Prusa (Machnicka 2008c), O stosunku Bolesáawa Prusa do „starszych braci w Darwinie” oraz ich
jĊzy-kowym kreowaniu wyraĪonym w konstrukcjach omownych (MACHNICKA 2009). W roku 1976 powstaá artykuá BoĪeny Mikoáajczak Porównania w
„Fara-onie” Bolesáawa Prusa (Mikoáajczak 1976). Autorka podkreĞla, iĪ „porównania są
jednym z najwaĪniejszych Ğrodków jĊzykowej charakteryzacji tekstu” (Mikoáajczak 1976:106), to istotne skáadniki i wyznaczniki jĊzykowego klimatu epoki w utworze. Tak waĪna funkcja porównaĔ w Faraonie wynika z ich budowy, indywidualnoĞci i wyobraĨni artystycznej powieĞciopisarza oraz ze stosunkowo duĪej liczebnoĞci (333).
O formach, znaczeniach i funkcjach porównaĔ w twórczoĞci Prusa pisaáa teĪ Maria ZarĊbina - Porównania w „Anielce” i „Placówce” Bolesáawa Prusa (ZarĊbina 1990). Praca ma przede wszystkim charakter statystyczno-porównawczy, przy czym badaczka sáusznie przypomniaáa, iĪ liczba porównaĔ w kaĪdym utworze literackim zaleĪy od wielu czynników.
Zygmunt Kozak w dysertacji Problem konkretnoĞci stylu i zagadnienie sáownictwa
w nowelistyce Bolesáawa Prusa23
ukazuje na czym polega i w jaki sposób powstaje
styl konkretny u Prusa. Twórca rozprawy zauwaĪa, iĪ Prus, dąĪąc do uzyskania kon-kretnoĞci stylu, unika figur stylistycznych, stosuje natomiast metafory animizujące, zwroty wyraĪające pojĊcia abstrakcyjne za pomocą „konkretów” oraz epitetów meta-forycznych (por. BACZEWSKI 1989: 25). Poza tym stwierdza, Īe w nowelach Aleksan-dra Gáowackiego wystĊpuje kilka rodzajów stylizacji jĊzykowej, na przykáad styliza-cja na jĊzyk dzieciĊcy, na jĊzyk biblijny, na codziennoĞü, na ludowoĞü.
Ponad 30 lat póĨniej powstaáa znacząca praca Antoniego Baczewskiego, na-wiązująca materiaáowo i problemowo do rozwaĪaĔ Zygmunta Kozaka. W ksiąĪce
Za-gadnienia stylu w nowelach Bolesáawa Prusa (BACZEWSKI 1989) omówiono ujmowa-nie stylu przez Prusa24 i badaczy jego nowel, ukazano wielofunkcyjnoĞü stylów iro-nicznego, realistycznego, karykaturowo-groteskowego, lirycznego, wizyjnego i natu-ralistycznego w badanych nowelach oraz scharakteryzowano poszczególne odmiany stylowe, wáaĞciwe krótkim formom prozatorskim twórcy Emancypantek.
Z waĪniejszych prac traktujących o stylowych wyznacznikach pisarstwa Pru-sa warto wymieniü ksiąĪkĊ Tadeusza Budrewicza „Lalka”. Konteksty stylu (BUDREWICZ 1990). Autor postawiá sobie zadanie, polegające na opisaniu „tych ele-mentów struktury powieĞci, które wydaáy siĊ szczególnie waĪne dla interpretacji utworu i rekonstrukcji Ğwiatopoglądu epoki” (BUDREWICZ 1990: 8). W tym celu ze-stawiá tekst powieĞci wydanej z jej rĊkopisem, co pozwoliáo mu przeĞledziü pracĊ Prusa nad stylem, przy czym dociekania tekstologiczne staraá siĊ áączyü z gramatyką tekstu. Dopeánieniem wymienionego ostatnio tekstu jest artykuá Gáówne zasady stylu
„Lalki” (Budrewicz 1992), gdzie styl Lalki zostaá okreĞlony jako „realistyczne
odbi-cie charakterystycznych dla epoki sposobów mówienia i klucz do interpretacji utwo-ru” (Budrewicz 1992: 106). Kilka lat wczeĞniej ukazaáa siĊ teĪ inna praca Tadeusza Budrewicza z zakresu „lalkologii”, zatytuáowana Stylistyczne zabawy „Lalką”.
(Sáow-nictwo) (BUDREWICZ 1988/1989). Badacz prezentowaá wówczas LalkĊ jako utwór zdradliwy przez jej „artyzm zatajony” (BUDREWICZ 1988/1989: 234), gdzie istota sty-lu - jednoczeĞnie niedostrzegalnego i wielofunkcyjnego - wynika ze skrupulatnego wyszukiwania sáów oraz wielokrotnie wprowadzanych do powieĞci poprawek autor-skich:
Widaü wiĊc, jak uwaĪnie Prus pisaá, starannie dobieraá wyrazy, ile troski po-ĞwiĊcaá drobnym szczegóáom. RóĪne są rodzaje pisarskich talentów
(…). Praca Prusa przywodzi na myĞl Mickiewicza - wydaje siĊ, iĪ pomysá, jądro zda-nia siĊ nie zmienia, ale pisarska rozwaga natychmiast koryguje rozpĊdzone pióro, nie pozwalając na uĪycie sáowa zbĊdnego, beztreĞciowego. Mickiewicz byá idolem Prusa.
23 Autorce niniejszej pracy udaáo siĊ dotrzeü jedynie do sprawozdania, zawierającego pre-zentacjĊ rozprawy Zygmunta Kozaka, opublikowanego w roku 1958 (ARASZKIEWICZ 1958) oraz do krótkiego omówienia tekstu, sporządzonego przez Antoniego Baczewskiego (BACZEWSKI
1989: 24-25). Zob. teĪ ARASZKIEWICZ 1966.
24 Edward PieĞcikowski, analizując poprawki wprowadzone przez Prusa do Emancypantek, ukazaá w jaki sposób pisarz staraá siĊ realizowaü wáasna koncepcjĊ stylu (PIEĝCIKOWSKI 1970: 70-126).
Autor Lalki uczyá siĊ od niego rzeczowoĞci wysáowienia, stylu konkretnego i obrazo-wego (BUDREWICZ 1988/1989: 236)25.
Do podstawowych cech wyróĪniających piĞmiennictwo Prusa, sprawiają-cych, Īe (…) jego pióro i sposób myĞlenia moĪna nieomylnie rozeznaü nawet z daleka. (TOKARZÓWNA 1978: 10) jest wyjątkowe, jedyne w swoim rodzaju poczucie humoru. O humorystyce Gáowackiego wspomina wielu autorów opracowaĔ jego twórczoĞci (por. np. MACIEJEWSKI 1957: 30-31; SZWEYKOWSKI 1967: 234-235; SZWEYKOWSKI 1972: 30, 57-65, 207-213, 257-258, 287, 346; PRUS 1984:16-21; PRUS 1994: LXXXVIII-XCIV; BOBROWSKA 1999), ale powstaáy teĪ prace w caáoĞci poĞwiĊcone rozwaĪaniom nad „prusowaniem”26 jako niezwykle waĪnym wyznacznikiem stylu, a takĪe sposobem postrzegania Ğwiata przez wybitnego twórcĊ27.
Pierwszą znaczącą rozprawą o humorystyce w twórczoĞci Bolesáawa Prusa jest studium S. Breuera Humor Prusa. Jego istota i wyraz (BREUER ok. 1918)28. Autor opracowania rozpatruje humor jako postawĊ psychologiczną Prusa, wynikającą z jego osobowoĞci. Wedáug Breuera Prus za pomocą Ğrodków humorystycznych wyraĪaá wáasny pogląd filozoficzny na Ğwiat, doskonale áączyá Īart z refleksją, z „gáĊbokim na Ğwiat spojrzeniem” (BREUER ok. 1918: 9). Breuer wyróĪnia dwa rodzaje Prusowego humoru:
25
W roku 1889 Prus napisaá:
„(…) jĊzyk Mickiewicza jest bardzo piĊkny. (…) Mickiewicz uĪywa mnóstwa rze-czowników, które stanowią prawie trzecią czĊĞü ogóáu wyrazów i miĊdzy którymi znajduje siĊ bardzo wiele rzeczowników takich, które oznaczają realne przedmioty. (…) ObfitoĞü rzeczowników sprawia, Īe jĊzyk Mickiewicza jest podobny do rzeĨby wykonanej w szlachetnym materiale (Prus 1953-1970, t. XVI: 14).
WypowiedĨ ta nawiązuje do przeprowadzonej wczeĞniej przez Prusa analizy Farysa, zawierają-cej miĊdzy innymi nastĊpujący fragment: „W kaĪdym zaĞ wypadku jĊzyk Mickiewicza jest szczytem jĊdrnoĞci. Ze wzglĊdu na moĪliwie maáą iloĞü balastu i ogromną iloĞü rzeczowników konkretnych jest to jĊzyk granitowy” (PRUS 1950, t. XXIX: 121).
26
Czasownik prusowaü zostaá uĪyty przez Aleksandra ĝwiĊtochowskiego jako pozytywne okreĞlenie talentu humorystycznego Prusa (Por. Prus 1994: XCI).
27
SpoĞród prac niejĊzykoznawczych, poĞwiĊconych humorystyce Prusa, warto wymieniü nastĊpujące teksty: Rola humoru w twórczoĞci Prusa (Klingerowa 1927), Z zagadnieĔ komizmu w „Lalce” B. Prusa (Polanowski 1992), PojĊcie humoru i jego rola w powieĞciopisarstwie pol-skim drugiej poáowy XIX wieku (na przykáadzie twórczoĞci Bolesáawa Prusa) (WARZENICA- -ZALEWSKA 1992), Prus i Boy (KOBYLIēSKI 1993), Ironia i autokreacja w „Kronikach” Bole-sáawa Prusa (PĄKCIēSKI 1998), Oswajanie kultury masowej, czyli o specyficznym poczuciu hu-moru Bolesáawa Prusa (DĄBROWSKI 2002), Prus - parodysta: „Ze wspomnieĔ cyklisty” (GàOWIēSKI 2002), Chichot Rzeckiego (GIELATA 2008).
Poza tym w ksiąĪkach: Janiny Kulczyckiej-Saloni Nowelistyka Bolesáawa Prusa znajduje siĊ rozdziaá Prus humorysta i pisarz dowcipny (KULCZYCKA-SALONI 1969:65-79), ElĪbiety LubczyĔskiej-Jeziornej Gatunki literackie w twórczoĞci Bolesáawa Prusa jest czĊĞü zatytuáowa-na Humorystyka, czyli To i owo o humoreskach Bolesáawa Prusa (LUBCZYēSKA-JEZIORNA
2007: 15-43). W zbiorze zaĞ Opowiadania i nowele. Wybór, opracowanym przez Tadeusza ĩabskiego widnieje fragment Humorystyka (PRUS 2009: XIII-XXI).
28 Wymieniona rozprawa zrecenzowana byáa przez FranciszkĊ MleczkĊ (M
LECZKO 1930), autora pracy magisterskiej Humor w twórczoĞci Bolesáawa. Prusa, 1930 (pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Mleczko – dostĊpne w sieci do 30.01.2010).
1) humor dobry, ciepáy, páynący z sympatii do otoczenia, do wszelkich bytów, 2) humor agresywny, pouczający, wytykający bliĨnim ich niedoskonaáoĞci,
wyni-kające z gáupoty, braku wyobraĨni i serca; wówczas Prus „jest zbolaáy i smutny, Ğmieje siĊ, by nie páakaü” (BREUER ok. 1918: 52).
W obu wypadkach humor Prusa áączy siĊ ze spokojną obserwacją, z kontemplowa-niem Ğwiata, ma na celu zgáĊbianie postaci i wydarzeĔ. WyraĪając postawĊ humory-styczną, pisarz wykorzystywaá miĊdzy innymi wybrane Ğrodki jĊzykowe, tzn. stoso-waá sáowa kontrastujące z podejmowaną tematyką, o sprawach báahych rozprawiaá wyjątkowo podnioĞle, modyfikowaá utarte związki frazeologiczne, odpowiednio eu-femizowaá. Zawsze jednak zabiegi humorystyczne nie byáy celem samym w sobie, lecz sáuĪyáy realizacji okreĞlonych zadaĔ, przede wszystkim doskonaleniu dusz czy-telników. Pod koniec Īycia Prus zaniechaá humorystyki, co Breuer táumaczy wyczer-paniem siĊ jego obserwacji twórczej.
Z dorobku jĊzykoznawczego na uwagĊ zasáuguje Humorystyczna i satyryczna
onomastyka w utworach Bolesáawa Prusa Jana Tyborczyka (TYBORCZYK 1975). JĊ-zykoznawca prezentuje Prusa jako autora wáasnej teorii ĞmiesznoĞci, odróĪniającego dowcip od humoru. NastĊpnie dokonuje precyzyjnego przeglądu znaczących nazw wáasnych, pochodzących z utworów pisarza po to, by przeĞledziü „jak Prus tworzyá nazwy wáasne znaczące, jak operowaá nimi w tekĞcie artystycznym, jakie funkcje ar-tystyczne kazaá im peániü” (TYBORCZYK 1975: 82).
Dwa lata póĨniej Andrzej Spyt opublikowaá pracĊ Funkcja osobowych nazw
znaczących w utworach B. Prusa (SPYT 1977). Artykuá stanowi istotne dopeánienie rozwaĪaĔ Tyborczyka, gdyĪ takĪe prezentuje Prusa jako onomastĊ-literata, niezajmu-jącego siĊ raczej etymologią nazw wáasnych, lecz ich znaczeniami w kontekstach. Na postawione w tekĞcie pytanie, czy Prus wniósá coĞ nowego do onomastyki literackiej, Spyt odpowiada twierdząco:
Byá przecieĪ jednym z pierwszych pisarzy, którzy po ustaleniu siĊ systemu na-zwiskowego, po kilkuwiekowej hegemonii imienia, zabrali siĊ do szukania sposobów na przystosowanie nazw do funkcji krytyki i charakterystyki postaci. Jego wielkim osiągniĊciem jest zastosowanie kontrastu do trawestacji nazwisk oraz wykorzystanie jĊzyków obcych dla utworzenia nazwy znaczącej (SPYT 1977: 222).
W roku 1990 ukazaá siĊ artykuá Antoniego Baczewskiego WielofunkcyjnoĞü
stylów ironicznego i karykaturowo-groteskowego w nowelach Bolesáawa Prusa
(BACZEWSKI 1990), przywoáujący w znacznym stopniu tezy i wnioski z wczeĞniejsze-go opracowania ksiąĪkowewczeĞniejsze-go (por. BACZEWSKI 1989).
Dwutomowy wybór felietonów opracowany przez Stanisáawa FitĊ (PRUS 1987) posáuĪyá Cecylii Galilej jako podstawa materiaáowa artykuáu Humor w
„Kroni-kach” Bolesáawa Prusa (GALILEJ 2000). Badaczka przypomina o róĪnorodnych po-staciach komizmu (dowcip, humor, Īart, czarny humor, groteska, ironia, karykatura, czysty nonsens) i przyznaje, iĪ wszystkie te formy wystĊpują w publicystyce felieto-nowej Prusa. W drugiej czĊĞci tekstu Galilej prezentuje jĊzykowe wyznaczniki Pru-sowego humoru i raz jeszcze potwierdza opiniĊ, Īe humor w Kronikach nie byá celem, lecz Ğrodkiem do celu (GALILEJ 2000: 172). MáodzieĔcze próby literackie Gáowackie-go, powstaáe w latach 1873-1875, zgromadzone w pierwszych trzech tomach Pism w opracowaniu Zygmunta Szweykowskiego (Szweykowski 1935-1936) poddaáa
ana-lizie Violetta Machnicka w artykule ĝrodki jĊzykowe oddające poczucie humoru
máo-dego Bolesáawa Prusa (MACHNICKA, w druku 2).
Nawet Faraon - utwór poruszający tematykĊ powaĪną i trudną, przepeániony aurą podniosáoĞci i powagi - zawiera elementy humorystyczne, sáuĪące przede wszystkim rozáadowaniu napiĊcia, równowaĪeniu wzniosáoĞci komizmem i „uczáo-wieczeniu” pewnych postaci z powieĞci o staroĪytnym Egipcie (por. SZWEYKOWSKI 1972: 346). W roku 2004 swoistą humorystykĊ Faraona przedstawiáa Magdalena RumiĔska w artykule Elementy karnawaáowe w kreacji bohaterów „Faraona” (RUMIēSKA 2004).
Najwybitniejsza powieĞü o XIX-wiecznej Warszawie staáa siĊ Ĩródáem mate-riaáu jĊzykowego dla Marii Rachwaáowej, a efektem prowadzonych badaĔ jest tekst
„Panie Wokulski!, czyli o pewnym typie form adresatywnych w „Lalce” Bolesáawa Prusa (RACHWAàOWA 1991). Artykuá koĔczy siĊ nastĊpującym wnioskiem:
Konstrukcje pan + nazwisko okazaáy siĊ dominującym sposobem zwracania siĊ do rozmówcy w obrĊbie warstwy mieszczaĔskiej. Status spoáeczny rozmówcy nakáada jednak na uĪycie tej konstrukcji istotne ograniczenie. Fraza pan + nazwisko nie moĪe byü uĪyta przez osoby niĪsze kondycją spoáeczną w stosunku do przedstawicieli war-stwy wyĪszej (RACHWAàOWA 1991: 236).
Antroponimia Lalki, stanowiąca okoáo 320 osobowych nazw wáasnych, zain-spirowaáa Józefa Bachórza do napisania tekstu Kogo i jak nazywa siĊ w „Lalce”
Pru-sa? (BACHÓRZ 2002). RównieĪ Bachórz wysoko ocenia onomastyczne wyczucie
Prusa29:
Trudno by byáo wskazaü drugą powieĞü pozytywistyczną o równie rozlegáej i równie urozmaiconej palecie nazwisk. (…) DziĊki nazwiskom, które wymieniają Rzeccy i Wokulscy, Ochoccy i Szumanowie, àĊccy i Starscy, dowiadujemy siĊ wiĊcej i konkretniej niĪ z jakiejkolwiek innej polskiej powieĞci ówczesnej o stanie zakorze-nienia spoáeczeĔstwa naszego w historii i kulturze (BACHÓRZ 2002: 181).
Rok póĨniej Józef Bachórz w pracy Nieco o tytuáowaniu postaci i o zwrotach
adresatywnych w „Lalce” Bolesáawa Prusa (Bachórz 2003)30 porusza problem tytu-áów towarzyskich, arystokratycznych oraz związanych z peánionymi funkcjami zawo-dowymi, sáuĪących Prusowi do prezentowania postaci w róĪnych fazach ich Īycia i z rozmaitych punktów widzenia, gdyĪ:
Nie ma - powiedziaáby Prus-pozytywista - jednej raz na zawsze zastygáej praw-dy absolutnej o czáowieku; wyczulony na gáos Ğrodowiska spoáecznego, wyraĪa jakieĞ symptomy tego przekonania takĪe poprzez antroponimiĊ (BACHÓRZ 2003: 10).
NajwiĊcej uwagi badacz poĞwiĊca tytuáowaniu Stanisáawa Wokulskiego, wymienionego w Lalce ponad 2400 razy. Skrupulatne wyliczenia pokazują, iĪ
29
Interesujące uwagi na temat pomysáowoĞci onomastycznej Prusa znajdują siĊ miĊdzy in-nymi w pracach: Wyznaczniki stylu realistycznego (WEINTRAUB 1961: 408-409), Nazewnictwo w polskiej powieĞci pozytywistycznej o tematyce wspóáczesnej (MARTUSZEWSKA 1973: 169-188), Poetyka polskiej powieĞci dojrzaáego realizmu (1876-1895) (MARTUSZEWSKA 1977: 102-106), Nazewnictwo w nowelach i powieĞciach okresu realizmu i naturalizmu (SARNOWSKA- -GIEFING 1984: 85-101), Pisarze pozytywiĞci wobec literackich konwencji onomastycznych (SARNOWSKA-GIEFING 1988: 133-134).
30
w dialogach oraz w PamiĊtniku starego subiekta gáówny bohater powieĞci jest okre-Ğlany w sposób bardzo urozmaicony, uzasadniony okreĞloną sytuacją spoáeczną i psy-chologiczną, oddającą realizm kontaktów miĊdzyludzkich, uwarunkowanych wieloma czynnikami. Zupeánie inaczej przedstawia siĊ sytuacja w narracji, gdzie postaü ta „otrzymuje jedno imiĊ. ImiĊ Wokulski” (BACHÓRZ 2003: 30). Nieprzypadkowo kon-sekwentnie pojawiająca siĊ forma Wokulski speánia w narracji wiele waĪnych funkcji, miĊdzy innymi pozwala czytelnikowi odczuü naturalnoĞü kreowanej postaci, co sta-nowi jeden z podstawowych wyznaczników realizmu powieĞci Prusa.
Formami adresatywnymi w listach Gáowackiego pisanych do Oktawii zaj-mowaáa siĊ Violetta Machnicka. W referacie Korespondencyjne dzieje pewnej miáoĞci,
czyli Ğrodki jĊzykowe oddające uczucia i emocje w „Listach do narzeczonej i Īony” Bolesáawa Prusa (MACHNICKA 2006b) przedstawiáa sposoby zwracania siĊ pisarza do ukochanej kobiety, czyli formuáy rozpoczynające i koĔczące poszczególne listy, a takĪe wystĊpujące w tekstach wáaĞciwych listów.
Elementy onomastyki literackiej i socjolingwistyki áączy w sobie praca Kata-rzyny Strojek o tytule Socjologiczne uwarunkowania imion w wybranych utworach
Bolesáawa Prusa (STROJEK 2004). 5. Pozostaáe
W roku 1954 ukazaáo siĊ krytyczne wydanie Faraona w opracowaniu Zyg-munta Szweykowskiego (Prus 1954). W Przedmowie do powieĞci znajduje siĊ szereg istotnych uwag na temat powstawania utworu, szczegóáowych zmian wprowadzanych przez autora, zwáaszcza w zakresie jĊzyka i stylu, oraz jego dąĪeĔ do konkretyzacji jĊzyka, poniewaĪ Prus „wartoĞü jĊzyka artystycznego mierzyá „(…) gáównie stopniem
jego konkretnoĞci, którą uzaleĪniaá od rzeczowników zmysáowych” (PRUS 1954:XVIII). Jako „rzecz uderzającą” traktuje wybitny znawca twórczoĞci Prusa fakt, iĪ w autografie prawie nie ma poprawek z zakresu metaforyki. Poza tym Zygmunt Szweykowski nie pochwala gruntownego przerabiania autografu Faraona przez wy-dawnictwa, a jego uwagi odnoszą siĊ zapewne takĪe do innych utworów wielkiego pisarza:
(…) oto wydawcy, a raczej ich korektorzy stylistyczni, uznali, Īe jĊzyk Prusa czĊsto jest niezupeánie poprawny lub báĊdny nawet i Īe w imiĊ czystoĞci jĊzykowej naleĪy tekst Faraona odpowiednio spreparowaü. Zapewne tu i ówdzie zarzut taki mógáby byü usprawiedliwiony: niektóre zwroty lub formy Prusa do zbyt szczĊĞliwych nie naleĪą, ale w przygniatającej wrĊcz liczbie wypadków są one zupeánym nieporo-zumieniem. Podyktowaá je ciasny pedantyzm niewytrzymujący krytyki i puryzm jĊzy-kowy, który siĊ trzyma kurczowo obiegowych formuáek czy bardzo wątpliwej warto-Ğci rygorów. JeĞli nawet samą intencjĊ tego rodzaju zmian moĪna uznaü w pewnych wypadkach za poĪyteczną, wykonanie jej okazaáo siĊ fatalne. ĝwiĊci tu tryumf natrĊc-two zawodowego poprawiacza, który ustrojony w togĊ mniemanej wiedzy majoryzuje pokornego pisarza. (…) KaĪda ówczesna waĪniejsza firma wydawnicza, kaĪde niemal czasopismo wyznawaáo wáasne „zasady” jĊzykowe, od których nie odstĊpowaáo (PRUS
Publikacją prusologiczną z dziedziny edytorstwa jest takĪe artykuá Józefa Bachórza Nad tekstem „Lalki” (BACHÓRZ 1985)31. Jego autor przeprowadziá grun-towne badania nad ksztaátowaniem siĊ powieĞci, nad ustaleniem róĪnic wystĊpujących w rĊkopisie, pierwodrukach w odcinkach oraz pierwszym wydaniem ksiąĪkowym z 1890 roku. RównieĪ w Lalce zmiany wprowadzane przez Prusa, edytorów i cenzo-rów są stosunkowo liczne, przy czym Bachórz szczególnie akcentuje dwie intencje autorskie:
(…) tendencja do poskramiania niektórych treĞci, mogących uchodziü za draĪli-we ze stanowiska religijno-obyczajodraĪli-wego, oraz dąĪnoĞü do wiĊkszej zwartoĞci styli-stycznej i do realistyli-stycznej dyscypliny konstrukcyjnej (BACHÓRZ 1985: 329).
WĞród prac ukazujących stosunek Aleksandra Gáowackiego do spraw jĊzy-kowych znajduje siĊ tekst „Cudze chwalicie, swego nie znacie…”, czyli uwagi i opinie
Bolesáawa Prusa na temat stosunku wspóáczesnych mu Polaków do polszczyzny i jĊzy-ków obcych (MACHNICKA 2002). Zgromadzone i skomentowane w nim wypowiedzi Gáowackiego, pochodzące zazwyczaj z Kronik, dowodzą, iĪ pisarz przejawiaá gáĊbo-kie zainteresowanie jĊzykiem polskim, staraá siĊ wpáywaü na stosunek wspóáziomków do mowy przodków oraz nie pochwalaá bezmyĞlnego ulegania modom jĊzykowym, przyczyniającym siĊ do zaniedbywania wáasnego jĊzyka.
Szacunek do mowy przodków, poáączony z nieustannym zgáĊbianiem wiedzy o niej i modyfikowaniem obowiązujących szablonów pisarskich, a takĪe wyjątkowy talent i gáĊbokie wyczucie lingwistyczne Bolesáawa Prusa niewątpliwie przyczyniáy siĊ do powstania wielu interesujących prac o jĊzyku twórcy skromnie i przewrotnie nazywającego siebie zwykáym zamazywaczem papieru (PRUS 1953-1970, t. XIV: 71). Niesáabnące zainteresowanie badaczy piĞmiennictwem autora Lalki wzbogaci zapew-ne prusologiĊ o kolejne wartoĞciowe opracowania nie tylko jĊzykoznawcze.
32
:
I. Zbiory i wybory tekstów
GàOWACKI ALEKSANDER (BOLESàAW PRUS) (1959), Listy, oprac. Krystyna Toka-rzówna, PIW, Warszawa.
PRUS BOLESàAW (1950), Pisma, red. Zygmunt Szweykowski, t. XXVII-XXIX (t. XXVII i XXVIII: Kartki z podróĪy, t. XXXXIX: Studia literackie, artystyczne
i polemiki), KsiąĪka i Wiedza, Warszawa.
PRUS BOLESàAW (1953-1970), Kroniki, oprac. Zygmunt Szweykowski, t. I-XX, PIW, Warszawa.
31
Józef Bachórz jest edytorem Lalki oraz autorem wielu prac poĞwiĊconych temu utworo-wi. (zob. DATA, OLEKSOWICZ 2009: 11-30). Krytyczne wydanie powieĞci ukazaáo siĊ dwukrot-nie - w roku 1991 i 1998 jako „wydadwukrot-nie drugie przejrzane” (PRUS 1998) „z rozszerzonym wst Ċ-pem i kilkudziesiĊcioma nowymi przypisami” (DATA, OLEKSOWICZ 2009: 22). W roku 1996 Tadeusz ĩabski opracowaá naukowo Opowiadania i nowele Prusa, wydane ponownie w roku 2009 (PRUS 2009).
32
We wszystkich pozycjach starano siĊ podaü peáne imiona autorów i redaktorów. Autorce nie udaáo siĊ rozszyfrowaü jedynie imienia S. Breuera - równieĪ na stronie tytuáowej jego pracy widnieje jedynie inicjaá.
PRUS BOLESàAW (1954), Faraon. Wydanie krytyczne, oprac. Zygmunt Szweykowski, PIW, Warszawa.
PRUS BOLESàAW (1984), Pisma wybrane, wstĊp Maria Dąbrowska, t. I-X, PIW, War-szawa.
PRUS BOLESàAW (1987), Kroniki. Wybór, oprac. Stanisáaw Fita, t. I-II, PIW, Warsza-wa.
PRUS BOLESàAW (1994), Kroniki. Wybór, oprac. Józef Bachórz, Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocáaw.
PRUS BOLESàAW (1998), Lalka, oprac. Józef Bachórz, Zakáad Narodowy im. OssoliĔ-skich, Wrocáaw (wydanie drugie. pierwsze ukazaáo siĊ w roku 1991).
PRUS BOLESàAW (2009), Opowiadania i nowele. Wybór, oprac. Tadeusz ĩabski, Za-káad Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocáaw (wydanie drugie. pierwsze ukazaáo siĊ w roku 1996).
II. Sáowniki, zestawienia bibliograficzne
DOROSZEWSKI WITOLD (1958-1969), red., Sáownik jĊzyka polskiego, t. I-X, PaĔstwo-we Wydaw. NaukoPaĔstwo-we, Warszawa.
DUNAJ BOGUSàAW (1996), red., Sáownik wspóáczesnego jĊzyka polskiego, Wydaw. WILGA, Warszawa.
KARàOWICZ JAN, KRYēSKI ADAM ANTONI, NIEDħWIEDZKI WàADYSàAW (1900-1927),
Sáownik jĊzyka polskiego (tzw. warszawski), t. I-VIII, wydanie fotooffsetowe -
PIW, Warszawa 1952.
SZYMCZAK MIECZYSàAW (1992), red., Sáownik jĊzyka polskiego, t. I-III, Wydaw. Na-ukowe PWN, Warszawa.
TYSZKIEWICZ TERESA (1981), oprac., Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. XVII, vol. 1: Bolesáaw Prus (Aleksander Gáowacki), kier. oprac. Zygmunt Szweykowski, Jarosáaw Maciejewski, PIW, Warszawa.
III. Monografie, podrĊczniki, wydawnictwa zbiorowe
BACZEWSKI ANTONI (1989), Zagadnienia stylu w nowelach Bolesáawa Prusa, Wydaw. WyĪszej Szkoáy Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów.
BOBROWSKA BARBARA (1999), Bolesáaw Prus - mistrz pozytywistycznej kroniki, Wy-daw. Uniwersytetu w Biaáymstoku, Biaáystok.
BREUER S. (ok. 1918), Humor Prusa. Jego istota i wyraz, Nakáadem KsiĊgarni J. Szkolnika, Rohatyn-Lwów.
BUDREWICZ TADEUSZ (1990), „Lalka”. Konteksty stylu, Wydaw. Naukowe WyĪszej Szkoáy Pedagogicznej w Krakowie, Kraków.
CZACHOROWSKA MAGDALENA (2006), WyobraĨnia pisarska Bolesáawa Prusa i
Stefa-na ĩeromskiego Stefa-na przykáadzie sáownictwa topograficznego i Stefa-nazw barw, Wydaw.
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
DATA JAN, OLEKSOWICZ BOLESàAW (2009), red., Album GdaĔskie. Prace ofiarowane Profesorowi Józefowi Bachórzowi na siedemdziesiątą piątą rocznicĊ urodzin i piĊüdziesiĊciolecie pracy nauczycielskiej, Wydaw. Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk 2009.
KULCZYCKA-SALONI JANINA (1969), Nowelistyka Bolesáawa Prusa, CZYTELNIK, Warszawa.
KURKOWSKA HALINA, SKORUPKA STANISàAW (2001), Stylistyka polska. Zarys, Wy-daw. Naukowe PWN, Warszawa (wydanie piąte z uzupeánieniami).
LUBCZYēSKA-JEZIORNA ELĩBIETA (2007),Gatunki literackie w twórczoĞci Bolesáawa
Prusa, Agencja Wydawnicza a linea, Wrocáaw.
MACHNICKA VIOLETTA (2000), Studia nad jĊzykiem „Kronik” Bolesáawa Prusa (nie-publikowana rozprawa doktorska, dostĊpna w dziale rĊkopisów w BUà - nr 4119). MARKIEWICZ HENRYK (1967), „Lalka” Bolesáawa Prusa, CZYTELNIK, Warszawa. MARTUSZEWSKA ANNA (1977), Poetyka polskiej powieĞci dojrzaáego realizmu (1876-
-1895), Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocáaw.
MIKOàAJCZAK STANISàAW (1983), Skáadnia wybranych utworów Bolesáawa Prusa
i Stefana ĩeromskiego, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu, PoznaĔ.
PIEĝCIKOWSKI EDWARD (1970), „Emancypantki” Bolesáawa Prusa, PIW, Warszawa. SARNOWSKA-GIEFING IRENA (1984), Nazewnictwo w nowelach i powieĞciach okresu
realizmu i naturalizmu, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza,
PoznaĔ.
SKUBALANKA TERESA (1984), Historyczna stylistyka jĊzyka polskiego. Przekroje, Za-káad Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocáaw-Warszawa-Kraków-GdaĔsk-àódĨ. SMÓàKOWA TERESA (1974), Sáownictwo i fleksja „Lalki” Bolesáawa Prusa. Badania
statystyczne, Wydaw. PAN, Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, Wrocáaw-
-Warszawa-Kraków-GdaĔsk.
SZWEYKOWSKI ZYGMUNT (1967), Nie tylko o Prusie, SZKICE, PoznaĔ.
SZWEYKOWSKI ZYGMUNT (1972), TwórczoĞü Bolesáawa Prusa, PIW, Warszawa. IV. Artykuáy, rozdziaáy ksiąĪek
ARASZKIEWICZ FELIKS (1958), Zygmunt Kozak, „Problem konkretnoĞci stylu i
zagad-nienie sáownictwa w nowelistyce Bolesáawa Prusa”, „Sprawozdania z CzynnoĞci
Wydawniczej i PosiedzeĔ Naukowych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, nr 7 (za lata 1953-1956), Lublin, s. 202-207.
ARASZKIEWICZ FELIKS (1966), Bolesáaw Prus - pisarz konkretu i twórczej fantazji, „Za i przeciw”, nr 23, s. 15-16.
BACHÓRZ JÓZEF (1985), Nad tekstem „Lalki”, „Prace Polonistyczne”, ser. XLI, s. 311-329.
BACHÓRZ JÓZEF (1999), Gdzie Bóg? - Gdzie diabeá? (Z kwerend po „Lalce” Prusa
i Nad Niemnem” Orzeszkowej), [w:] Tysiąc lat polskiego sáownictwa religijnego,
red. Bogusáaw Kreja, Wydaw. Uniwersytetu GdaĔskiego, GdaĔsk, s. 117-139. BACHÓRZ JÓZEF (2002), Kogo i jak nazywa siĊ w „Lalce” Prusa?, [w:] Na
pozytywi-stycznej niwie, red. Tomasz Lewandowski, Tomasz Sobieraj, Wydaw. Pozna
Ĕskie-go Towarzystwa Przyjacióá Nauk, PoznaĔ, s. 165-181.
BACHÓRZ JÓZEF (2003), Nieco o tytuáowaniu postaci i o zwrotach adresatywnych
Stani-sáawowi Ficie, red. Jakub A. Malik, Ewa Paczoska, Wydaw. Katolickiego Uniwer-sytetu Lubelskiego, Lublin, s. 9-31.
BACZEWSKI ANTONI (1990), WielofunkcyjnoĞü stylów ironicznego i
karykaturowo-groteskowego w nowelach Bolesáawa Prusa, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WyĪszej Szkoáy Pedagogicznej w Rzeszowie”. Filologia Polska, z. 19/71, s. 33-59. BAJEROWA IRENA (1988), Badania jĊzyka osobniczego jako metodologiczny problem
historii jĊzyka ogólnego, [w:] JĊzyk osobniczy jako przedmiot badaĔ lingwistycz-nych, red. Jerzy BrzeziĔski, WyĪsza Szkoáa Pedagogiczna w Zielonej Górze,
s. 7-13.
BAUM EWA (2004), Uwagi do angielszczyzny w „Lalce” Bolesáawa Prusa, „PoznaĔ-skie Zeszyty Humanistyczne”, t. II, s. 175-180.
BĄBA STANISàAW, MIKOàAJCZAK STANISàAW (1975), Funkcje stylistyczne parentezy
w „PamiĊtniku starego subiekta” w „Lalce” Bolesáawa Prusa, „Studia
Poloni-styczne”, nr 2, s. 59-69.
BOREK: BOREK HENRYK (1988), Co moĪemy wiedzieü o jĊzyku osobniczym?, [w:]
JĊ-zyk osobniczy jako przedmiot badaĔ lingwistycznych, red. Jerzy BrzeziĔski,
WyĪ-sza Szkoáa Pedagogiczna w Zielonej Górze, s. 14-21.
BUDREWICZ TADEUSZ (1988/1989), Stylistyczne zabawy „Lalką” (sáownictwo), „JĊzyk Polski w Szkole ĝredniej”, z. 2 (10), s. 234-241.
BUDREWICZ TADEUSZ (1992), Gáówne zasady stylu „Lalki”, [w:] Nowe stulecie trójcy
powieĞciopisarzy, red. Andrzej Z. Makowiecki, Wydaw. Uniwersytetu
Warszaw-skiego, Warszawa, s. 95-109.
BUGAJSKI MARIAN, WOJCIECHOWSKA ANNA (1996), Teoria „JĊzykowego obrazu
Ğwiata” w badaniu idiolektu pisarza, „Poradnik JĊzykowy”, z. 3, s. 17-25.
CZACHOROWSKA MAGDALENA (2003), Sáownictwo topograficzne w nowelach
Bole-sáawa Prusa, [w:] „Studia JĊzykoznawcze. Synchroniczne i Diachroniczne
Aspek-ty BadaĔ Polszczyzny”, t. II, red. Mirosáawa Biaáoskórska, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin, s. 55-641.
CZACHOROWSKA MAGDALENA (2004), Wybrane terminy hydrograficzne w twórczoĞci
Stefana ĩeromskiego i Bolesáawa Prusa, [w:] „Studia JĊzykoznawcze.
Synchro-niczne i DiachroSynchro-niczne Aspekty BadaĔ Polszczyzny”, t. III, red. Mirosáawa Biaáo-skórska, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin, s. 167-1771. CZACHOROWSKA MAGDALENA (2005), Funkcje barw w „Lalce” Bolesáawa Prusa,
[w:] „Studia JĊzykoznawcze. Synchroniczne i Diachroniczne Aspekty BadaĔ Pol-szczyzny”, t. IV, red. Mirosáawa Biaáoskórska, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin, s. 45-531.
CZACHOROWSKA MAGDALENA (2008), Modyfikatory intensywnoĞci barw w twórczoĞci Bolesáawa Prusa i Stefana ĩeromskiego, [w:] „Studia
JĊzykoznaw-cze. Synchroniczne i Diachroniczne Aspekty BadaĔ Polszczyzny”, t. VII, red. Mi-rosáawa Biaáoskórska, Wydaw. Naukowe Uniwersytetu SzczeciĔskiego, Szczecin, s. 51-601.
DĄBROWSKI RAFAà (2002), Oswajanie kultury masowej, czyli o specyficznym
DàUGOSZ KAZIMIERZ (2004), Leksyka i frazeologia religijna w twórczoĞci Bolesáawa
Prusa, [w:] JĊzyk polski w perspektywie diachronicznej i synchronicznej. KsiĊga
poĞwiĊcona Profesorowi Jerzemu BrzeziĔskiemu w siedemdziesiątą rocznicĊ uro-dzin, red. Krzysztof Maükowiak, Cezary Piątkowski, wspóápraca Dorota Szagun, Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra, s. 71-811.
FLICIēSKI PIOTR (2004), Idiostyl pisarza jako problem badaczy stylistyki, [w:] Studia
nad polszczyzną wspóáczesną i historyczną. Prace dedykowane Profesorowi
Stani-sáawowi Bąbie w 65-lecie urodzin, red. Jarosáaw Liberek, Wydaw. PoznaĔskie Studia Polonistyczne, PoznaĔ, s. 95-1081.
GAJDA STANISàAW (1988), O pojĊciu idiostylu, [w:] JĊzyk osobniczy jako przedmiot
badaĔ lingwistycznych, red. Jerzy BrzeziĔski, WyĪsza Szkoáa Pedagogiczna
w Zielonej Górze, s. 23-341.
GAJDA STANISàAW (1996), Styl osobniczy uczonych, [w:] Styl a jĊzyk. Materiaáy miĊ-dzynarodowej konferencji naukowej, Opole, 26-28.09.1995 r., red. Stanisáaw Gaj-da, Mieczysáaw Balowski, Drukarnia Wydawnictwa ĝw. KrzyĪa, Opole, s. 251-261.
GALILEJ CECYLIA (2000), Humor w „Kronikach” Bolesáawa Prusa, [w:] JĊzyk polski.
WspóáczesnoĞü. Historia, red. Wáadysáawa KsiąĪek-Bryáowa, Henryk Duda,
Wy-daw. Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin, s. 165-172.
GIELATA IRENEUSZ (2008), Chichot Rzeckiego, [w:] Odcienie humoru, red. Alina
Kwiatkowska, Sylwia DereĔ-Gáowacka, vol. 1/1, Naukowe Wydaw. Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski, s. 159-164.
GàOWIēSKI MICHAà (2002), Prus-parodysta: „Ze wspomnieĔ cyklisty”, [w:] Na
pozy-tywistycznej niwie, red. Tomasz Lewandowski, Tomasz Sobieraj, Wydaw. Pozna
Ĕ-skiego Towarzystwa Przyjacióá Nauk, PoznaĔ, s. 233-238.
HANDKE KWIRYNA (2003), Warszawa Bolesáawa Prusa i Stefana ĩeromskiego, [w:]
Bolesáaw Prus. Pisarz. Publicysta. MyĞliciel, red. Maria WoĨniakiewicz-Dziadosz,
Stanisáaw Fita, Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin, s. 307-317.
HELMAN MARTA (2006), JĊzykowa kreacja ubóstwa i zbytku w „Lalce” Bolesáawa
Prusa, [w:] „Studia JĊzykoznawcze. Synchroniczne i Diachroniczne Aspekty
Ba-daĔ Polszczyzny”, t. V, red. Mirosáawa Biaáoskórska, Wydaw. Naukowe Uniwer-sytetu SzczeciĔskiego, Szczecin, s. 81-97.
KLINGEROWA ZOFIA (1927), Rola humoru w twórczoĞci Prusa, „Rocznik Koáa Poloni-stów, Sáuchaczy Uniwersytetu Warszawskiego” (wydany z okazji dziesiĊciolecia istnienia Koáa), s. 173-178.
KOBYLIēSKI 1993: KOBYLIēSKI SZYMON, Prus i Boy, [w:] PowieĞü polska XIX i XX
wieku. Interpretacje - Analizy - Konteksty, red. Lech Ludorowski, Wydaw.
Uni-wersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin, t. I, s. 231-249.
KUPISZEWSKI WàADYSàAW (1983), Uwagi o jĊzyku „Kronik” Bolesáawa Prusa, „Przegląd Humanistyczny”, rocznik XXVII, nr 9/10, s. 169-178.
KUPISZEWSKI WàADYSàAW (2004), Uwagi o jĊzyku „Kronik” Bolesáawa Prusa, [w:] tegoĪ autora Z zagadnieĔ jĊzyka pisarzy, Mazowiecka WyĪsza Szkoáa Huma-nistyczno-Pedagogiczna, Warszawa-àowicz, s. 89-100.
KURASZKIEWICZ WàADYSàAW (1973), ObfitoĞü sáownictwa w kilku duĪych tekstach
polskich („Postylla”, „Wizerunek”, „Worek Judaszow”, „Pan Tadeusz”, „Beniowski”, „Lalka”, „Popioáy”, „Kwiaty polskie”), „Studia Polonistyczne” I,
s. 45-63.
KURKOWSKA HALINA (1948), O jĊzyku „Lalki” Prusa, „Poradnik JĊzykowy”, z. 1, s. 2-8.
KURKOWSKA HALINA (1949), Uwagi o budowie zdania w „Lalce” Prusa, „Sprawoz-dania z posiedzeĔ Komisji JĊzykowej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego”. Wydziaá I JĊzykoznawstwa i Historii Literatury, t. III, 1949, s. 67-80.
LEHR-SPàAWIēSKI PIOTR (1988), Prus jako kolorysta?, „Przegląd Humanistyczny”, rocznik XXXII, nr 7, s. 75-89.
MACHNICKA VIOLETTA (1999), Uwagi o sáownictwie „Kronik” Bolesáawa Prusa, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Linguistica 39”, s. 53-62.
MACHNICKA VIOLETTA (2002), „Cudze chwalicie, swego nie znacie…”, czyli uwagi
i opinie Bolesáawa Prusa na temat stosunku wspóáczesnych mu Polaków do polsz-czyzny i jĊzyków obcych, [w:] Moda jako problem lingwistyczny, red. Krystyna
Wojtczuk, Wydaw. Akademii Podlaskiej, s. 207-220.
MACHNICKA VIOLETTA (2003), Wybrane elementy XIX-wiecznego jĊzyka potocznego
Warszawy w „Kronikach” Bolesáawa Prusa, [w:] Bolesáaw Prus. Pisarz. Publicy-sta. MyĞliciel, red. Maria WoĨniakiewicz-Dziadosz, Stanisáaw Fita, Wydaw.
Uni-wersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin, s. 329-334.
MACHNICKA VIOLETTA (2004), Archaiczne wyrazy i związki frazeologiczne
pochodzą-ce od toponimów (na materiale „Kronik” Bolesáawa Prusa), [w:] Aktualne pro-blemy semantyki i stylistyki tekstu. Studia opisowe i komparatywne, red. Jarosáaw
WierzbiĔski, Wydaw. Uniwersytetu àódzkiego, àódĨ, s. 161-166.
MACHNICKA VIOLETTA (2005), Konstrukcje peryfrastyczne związane ze Ğmiercią na
tle innych okreĞleĔ omownych w „Faraonie” Bolesáawa Prusa, „Styl”. Rocznik
miĊdzynarodowy, nr 4, red. Miáosaw ĩ. ýarkiü, MiĊdzynarodowe Towarzystwo
Style, Belgrad, s. 343-355.
MACHNICKA VIOLETTA (2006A), Charakterystyka wybranych archaizmów
leksykal-nych pochodzenia grecko-áaciĔskiego poĞwiadczoleksykal-nych w „Kronikach” Bolesáawa Prusa, „Styl”. Rocznik miĊdzynarodowy nr 5, red. Miáosaw ĩ. ýarkiü,
MiĊdzyna-rodowe Towarzystwo Style, Belgrad, s. 261-270.
MACHNICKA VIOLETTA (2006B), Korespondencyjne dzieje pewnej miáoĞci, czyli Ğrodki
jĊzykowe oddające uczucia i emocje w „Listach do narzeczonej i Īony” Bolesáawa Prusa, [w:] WyraĪanie emocji, red. Kazimierz Michalewski, Wydaw.
Uniwersyte-tu àódzkiego, àódĨ, s. 538-550.
MACHNICKA VIOLETTA (2008A), Archaizmy leksykalne pochodzenia wschodnios
áo-wiaĔskiego wystĊpujące w publicystyce felietonowej Bolesáawa Prusa, „Meninis
tekstas: Suvokimas. Analizơ. Interpretacija”, nr 6 (2), Vilniaus pedagoginis univer-sitetas, Wilno, s. 118-129.
MACHNICKA VIOLETTA (2008B), Neologizmy sáowotwórcze w utworach Bolesáawa
Prusa (formacje pochodzące od nazw wáasnych), [w:] Wokóá sáów i znaczeĔ II. Z problemów sáowotwórstwa. Materiaáy drugiej konferencji jĊzykoznawczej
