Znaczenie fauny mięczaków ze stanowisk Ortel Królewski i Rossosz dla stratygrafii czwartorzędu na Podlasiu

Przeglqd Geologiczny, vol. 43, nr4, 1995

Znaczenie fauny

mi~czakow ze stanowisk Ortel

Krolewski i Rossosz

dla stratygrafii

czwartorz~du

na Podlasiu

Andrzej Alhrycht*, Irena Agnieszka

Pidek**,

Sylwester Skompski***

Significance of mollusk fauna from Ortel Krolewski

and Rossosz sites for the Quaternary stratigraphy of

Podlasie (East Poland)

Sum m a r y. Paleontological sites at Ortel Krolewski and Rossosz (south vicinity of Biala Podlaska, East Poland) - Fig. 1-3, were examined from palinologic, faunistic and petrogra-phic points of view. The deposits with mollusks belong to Mazovian Interglacial and the outcrop in Ortel Krolewski is one of the reachest site of Viviparus diluvianus (Kunth) in Europe. This species as well as Lithoglyphus jahni Urbanski were extinct at the and of Mazovian Interglacial.

The geological sections (Figs. 4-7) demonstrate that the sediments of Mazovian Interglacial with mollusks are very common in the region.

Termoluminescence show decreased values when compa-red to the results of palinologic and faunistic examinations.

Podczas prac terenowych, zwi~zanych z realizacj~ arkusza Lomazy Szczegolowej map)' geologicznej Polski, w miejscowosci Ortel Kr61ewski (ryc. 1) natrafiono (Albrycht - wrzesieri, 1993) na wyrobisko, w kt6rym odslania si~ kompleks osad6w, zawiera-j~cych wyj~tkowo liczne nagromadzenie malakofauny, znajduj~­ cej si~ w bardzo dobrym stanie zachowania. W celu wyjasnienia sytuacji geologicznej tych osad6w oraz okreslenia ich zasi~gu i mi~zszosci, w najblizszym otoczeniu odsloni~cia wykonano wiele mechanicznych sond WH 0 gl~b. od 10 do 15 m, a w spqgu wyrobiska odwiercono pelnordzeniowy otw6r - Ortel Kr6lewski K -4 0 gl~b. 25 m. W trakcie dalszych prac terenowych, r6wniez w poludnio-wo-wschodniej cz~sci arkusza Lomazy, w okolicach miejscowosci Rossosz (ryc. 3), w niekt6rych sondach mechanicznych WH, a

BlALA PODLASKA Krzna ___

I

takze w pelnordzeniowym otworze Rossosz K-l przewiercono serie osad6w z malakofaun~ i szcz~tkami flory. Pr6bki z tych stanowisk poddano wielostronnym badaniom, stosowanym przy opracowywaniu Szczegolowej mapy geologicznej Polski w skali

I : 50 000: palinologicznym, faunistycznym, petrograficznym, a takze badaniom termoluminescencyjnym, w wyniku kt6rych ocze-kiwano uzyskania wieku bezwzgl~dnego osad6w z faun~ oraz osad6w lez~cych pod- i nad osadami interglacjalnymi.

Sytuacja geomorfologiczna i geologiczna

Odsloni~cie

w Ortelu Kr6lewskim znajduje

si~

we

wschodniej

kraw~dzi

doIiny rzeki Zielawy (ryc

.

1, 2).

Zasi~g wyst~powania

osad6w

z

malakofaun,! ogranicza sk do

w'!-ski

ego pasa

(0

szerokosci 50-100 m), ci'!gn,!cego

si~

wzdluz

kraw~dzi

doliny, na odcinku ok

.

500 m. W

cz~sci

p61nocno-wschodniej obszaru

wyst~powania,

osady te

Sit

przykryte

piaskami z drobnym zwirem 0

mi,!zszosci do 5 m, natomiast

w

cz~sci

srodkowej,

w rejonie

odsloni~cia,

i

poludniowo-za-chodniej - jedynie rezydualnym i deluwialnym nadkladem

piaszczystym 0

mi,!zszosci do 1 m lub odslaniaj'!

si~

bezpo-srednio na powierzchni terenu. Profil geologiczny oraz

sy-tuacj~

osad6w z malakofaun,! przedstawiono na ryc. 4 i 5.

Osady widoczne w

odsloni~ciu

w Ortelu Kr6lewskim

zawieraj'! wyj'!tkowo liczne nagromadzenia malakofauny z

rdzawoz6ltym piaskiem drobnoziarnistym, zailonym, w

sNgu przechodz,!cym w

szarordzawy

i

szary mulek

piasz-czysty i ilasty. Muszle stanowi,! na og6l ponad 70%

obj~to­

sci

osadu. Muszle slimak6w oraz drobnych malzy

Sit

w

ogromniej

wi~kszosci

kompletne i dobrze

zachowane

(nie-"I"l "

VII

"

Ryc. 1. Szkic sytu -acyjny terenu ba-dari (lini~ przery-wan~ zaznaczono granice arkusza Lo-mazy)

Piszczac

Fig. 1. Location of the area of investi-gation (dashed line shows the bounda-ries of the map-sheet Lomazy) Lomazy

3

2

\. Ortel / Kr6lewski ~ ! N

o

WH-7l: _, , , ---'--- - +---' Wisznice

*Przedsi~biorstwo Geologiczne w Warszawie, Zaklad w Lublinie, ul. L. Herc 3, 20-328 Lublin;

**Uniwersytet M. Curie-Sklodowskiej, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin;

o

***Paristwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,00-975 Warszawa

o

0,5 km

Ryc.2. Szkic lokalizacyjny okolic stanowiska w Ortelu Kr61ewskim z zaznaczon~ lini~ przekroju geologicznego A-B (por. ryc. 5) i SE graniq zasi~gu osad6w z faun~ Fig. 2. Location of the Ortel Kr61ewski site with the line of geological section A-B (compare Fig. 5) and SE boundary of the sediments with fauna

Przeglqd Ge%giczny, vol, 43, nr 4, 1995

kt6re nawet nie wypelnione osadem), Natomiast muszle

duzych malzy Sq silnie zwietrzale, Znaczna czyse muszli

slimak6w ma otwory zerowiskowe, W spoiwie

piaszczy-stymjest obecny detrytus muszlowy. W obrybie

odslaniajq-cej siy lawicy muszlowej jest widoczna laminacja

subho-ryzontalna 0 upadzie warstw ok

.

5° na W, w strony doliny

Zielawy. Ulozenie muszli w obrybie poszczeg61nych

warstw jest na og61 nieuporzqdkowane. Piasek, stanowiqcy

masy wypelniajqcq osadu, jest bardzo slabo wysortowany

.

Analiza mineral6w ciyzkich wykazala dominacjy granat6w

-

42,1 % nad amfibolami -

24,2%, epidotami

-

11,3%,

cyrkonami i rutylami -

po 4,7% [3].

Powyzsze dane swiadczq 0 braku lub okresowym

nie-wielkim transporcie materialu. Wydaje siy to odpowiadae

warunkom panujqcym w strefie stoku lawicy litoralnej

zbiornika wodnego. W stropie lawicy muszlowej wystypujq,

dobrze widoczne w odsloniyciu, zaglybienia i kieszenie 0

krioturbacyjno-krasowej (7) genezie. W spqgu osad6w z

malakofaunq w otworze K-4 wystypuje 40-centymetrowa

warstwa jasnoZ6ltej gytii wapiennej 0 zawartosci wyglanu

wapnia

-

63,5%. Utwory interglacjalne w Ortelu

Kr61e-wskim lezq na jasnoszarych piaskach drobnoziarnistych,

miejscami 0 widocznym warstwowaniu subhoryzontalnym

(otw. K-4). Sq one srednio i slabo wysortowane. Sredni

wsp6lczynnik obtoczenia ziarn kwarcu wynosi R-O,56. W

skladzie minera16w ciyzkich dominujq biotyty -

srednio

50,1 %, kt6rym towarzyszq amfibole -

srednio 18

,

9%,

gra-naty -

srednio 14,8% i epidoty -

srednio 6,2%. Tak duza

zawartose biotyt6w jest spowodowana rozmywaniem nizej

lezqcych osad6w zastoiskowych, bogatych w ten mineral.

Wyniki analiz petrograficznych wskazujqna

fluwioperygla-cjalnq genezy utwor6w podscielajqcych osady

interglacjal-ne [3]. Nizej, w profilu osad6w przewierconych w otworze

K

-

4, wystypuje fluwioglacjalna seria piaskow

r6znoziarnis-tych ze zwirami, z brukiem erozyjnym w SPqgu, kt6ra wy

-pelnia niewielkq kopalnq formy dolinnq, wyciytq w

zastoiskowych mulkach i ilach

.

Zachodniq granicy zasiygu osad6w z malakofaunq w

Ortelu Kr61ewskim wyznacza erozyjna rynna,

przebiegajq-ca wsp6lksztaltnie ze wspolczesnq

doli-nq Zielawy, wypelniona fluwioglacjal

-nymi i fluwioperyglacjal-nymi utworami z

okresu zlodowacenia odry

(7)

lub

(CZy-sciowo 7) warty (7)

,

a w g6rnej cZysci,

bye moze, takze zlodowacen

p6lnocno-polskich.

Stanowiska osad6w jeziornych z

mala-kofaunq, rozpoznane w trakcie prac wiert

-niczych w poludniowej cZysci obszaru

arkusza Lomazy, w okolicy miejscowosci

Rossosz (ryc

.

3), znajdujq siy w nieco innej

sytuacji geologicznej (ryc

.

6) niz

stanowi-sko w Ortelu Kr6lewskim. Osady jeziorne

wystypujq tytaj w stropie, ciqglego w tym

rejonie, poziomu morenowego

.

Poziom

morenowy budujq szare i ciemnoszare,

z

odcieniem niebieskawym lub zielonawym

gliny zwalowe

,

piaszczyste z licznymi

zwi-rami. Analizy petrograficzne gliny zwalo

-wej z otworu K-I w Rossoszu wykazaly

,

we frakcji zwirowej, prz

e

wagy wapieni

mn.p.m. 143 142 141 140 139 138 137

WNW

4/6

mulowc

e "

starsze" -

s

rednio 6,2% i piaskowce -

srednio

2,3

%.

Gliny ty charakteryzuj

q

nastypujqce wsp6lczynniki pe

-trograficzne

:

1,53

-

0

,

70-1,31. We frakcji mineral6w ciyzkich

proporcje miydzy poszczeg6Jnymi mineralami Sq zmienne w

proftlu pionowym

.

Srednio najliczniejsze

S

q amfibole -

30,4

%

i granaty

-

29,2

%

, a nastypnie biotyty -

12,6%, epidoty

-12

,

5% i turmaliny -

5,2%

.

Zawartose wyglanu wapnia

wy-nosi srednio 10,2% [3].

Gliny 0 zblizonej charakterystyce petrograficznej

(1,38-0,80-1

,

10), wystypujqce na obszarze sqsiadujqcego od

po-ludnia arkusza Wisznice, w otworze Radcze na glybokosci

)

'-...)

1

C::

7

)

---

)

-Rye. 3. Szkic lokalizacyjny okolic Rossosza z zaznaczonq liniq przekroju geologicznego C-D (por. ryc. 6)

Fig. 3. Location of the Rossosz site with the line of geological section C-D (compare Fig. 6)

ESE

• pr. 1 - miejsca pobrania pr6bek

do analizy malakologicznej

malacological samples

o miejsca pobrania pr6bek

do analizy palinologicznej

palinological samples

p6lnocny

c

h -

srednio 39

,

2% nad skala

-mi kr

ys

talicznymi -

srednio 34%.

Dolo-mity stanowiq srednio 11,4

%.

Skaly

10-kalne Sq reprezentowane g16wnie przez

Rye. 4. Profil odsloniycia oraz otworu K-4 w Ortelu Kr6lewskim (objasn. jak na ryc. 5)

Fig. 4. Geological profile of the outcrop and the boring K-4 in Ortel Kr6lewski (expl

Przeg!qd Geo!ogiczny, vo!. 43, nr 4, 1995

9,25

-

12,0 m zostaly okreslone jako gliny stadialu wilgi

zIodowaeen poludniowopolskieh [1, 2].

W rejonie Kolonii Lomazy, w polnoenej

ez~sei

przekro-ju na rye

.

6, w SPqgu "typowyeh" glin zwalowych,

wyst~pu­

je kompleks przelawicajqcych

si~

Bow, ilow piaszczystych

oraz ilastych glin splywowych ze zwirami (warstwa 10 na

rye

.

6). Sq to prawdopodobnie osady utworzone na konta

-kcie lqdolodu oraz lokalnego zbiornika zastoiskowego w

fazie glaejacji bezposrednio poprzedzajqcej

sedymentaej~

wyzej lezqcej gliny zwalowej.

Niektore z

zagl~bien

w stropie poziomu morenowego,

w ktorych zaehowaly

si~

osady interglaejalne, powstaly w

wyniku erozji wod lodoweowyeh. Zawierajq one w Spqgu

osady fluwioglaejalne,

ez~sto

z brukiem erozyjnym (sonda

8, otwor K-J na rye. 7). Niektore z zagkbien, szczegolnie

te, gdzie osady jeziorne lezq bezposrednio na glinie

zwalo-wej, mogq miec charakter wytopiskowy (sondy 5,7, 10, 13

na rye

.

7)

.

Na rye

.

7

podj~to prob~

korelaeji

litostratygrafi-eznej,

wyodr~bniajqeyeh si~

w poszczegolnyeh profilaeh,

serii litologieznyeh. Widoeznajest duza zmiennosc

litologi-ezna w

obr~bie

serii interglaejalnej

.

Na obeenym etapie

badan trudno oeenic, na ile jest ona spowodowana

zrozni-eowaniem facjalnym lokalnych warunkow sedymentaeji w

obr~bie

jednowiekowego zbiornika, a na ile poszczegolne

zespoly litologiezne reprezentujq kolejne fazy sedymentacji

o znaezeniu stratygrafieznym

.

Powierzchnia stropowa

kom-A WNW mn.p.m. 144 142 140 138 136 134 132 130 128 126 124 122 120 118 116 114 112 ODSLONlliCIE OTWORK-4 o

B

ESE S-5 144 142 140 138 136 134 132 130 128 126 124 122 120 50 m 118 116 114 112

Rye. 5. Przekr6j geologiczny A-B przez stanowisko osad6w jeziornych w Ortelu Kr6lewskim. Zlodowacenie wilgi (?): 1 - mulki i ily zastoiskowe, 2 - piaski r6znoziarniste ze zwirami, fluwioglacjalne, 3 - piaski drobnoziarniste, fluwioperyglacjalne; interglacjal mazowiecki: 4 -utwory jeziorne: 4/1 - gytia wapienna, jasnoz6lta, 412 - mulek ciemnoszary, humusowy z fragmentami roslin oraz pojedynczymi drobnymi muszlami malzy, 4/3 - mulek ciemnoszary, humusowy, zapiaszczony, 4/4 - piasek drobnoziarnisty jasnobrunatny, humusowy z detrytusem malakofauny, 4/5 - mulek ciemnoszary, humusowy, zapiaszczony z bardzo liczn'l malakofaun'l, 4/6 - mulek ciemnoszary, w stropie brunatny, humusowy z malakofaun'l, 417 - nagromadzenie malakofauny z mulkiem ilastym br'lzowym, zapiaszczonym, 4/8 - nagromadzenie malakofauny z piaskiem drobnoziarnistym, br'lzowym, zailonym, 4/9 - nagromadzenie malakofauny z mul -kiem ilastym, szarym, 4/10 - nagromadzenie malakofauny z mulkiem szarym, zapiaszczonym, 4/11 - nagromadzenie malakofauny z piaskiem drobnoziarnistym, z6ltordzawym, nieco zailo-nym; zlodowacenie odry (?): 5 - piasek r6znoziarnisty, szary ze zwirem, fluwioglacjalny; zlodowacenie warty (7): 6 - piasek r6znoziarnisty szary, fluwioperyglacjalny; zlodowacenie p6lnocnopolskie: 7 - piasek r6znoziarnisty (z przewag'l drobnoziarnistego), z6ity, nieco zailony z pojedynczym drobnym zwirem, deluwialny; holocen: 8 - namuly (a) i torfy (b)

Fig. 5. Geological section across the lake sediments in Ortel Kr6lewski. Wilga Glaciation (7): I - limnological silts and clays, 2 - fluvioglacial sands with gravel, 3 - fluvioperiglacial fine sands; Mazovian Interglacial: 4 - lake sediments, 4/1 - light yellow gyttia, 4/2 - humic dark gray silt with plant fragments and single, little shells of bivalves, 4/3 - humic dark gray sandy silt, 4/4 - light brown, humic fine sand with detritus of mollusks, 4/5 - humic dark gray sandy silt with abundant mollusks, 4/6 - dark gray silt, in the upper part brown, humic, with mollusks, 417 - agglomeration of mollusks with clayey, brown, sandy silt, 4/8 - agglomeration of mollusks with brown, loamy fine sand, 4/9 - agglomeration of mollusks, with gray clayey silt, 411 0 -agglomeration with mollusks with gray sandy silt, 411 I- agglomeration ofmollusks with rusty-yellow fine sand; Odra Glaciation (7): 5 - gray fluvioglacial sand with gravel; Warta Glaciation (7): 6 -fluvioperiglacial sand; North Polish Glaciation: 7 - yellow, slightly clayey, deluvial sand (with superiority of fine sand) with single grains of gravel; Holocene: 8 - muds (a) and peats (b)

pleksu osadow jeziornyeh ma

eharakter erozyjny. Szczegolnie

dobrze jest to widoczne w profilu

otworu K-l (ryc. 7), gdzie w ich

stropie

wyst~puje

poziom

zwi-row

,

natomiast wyzej -

warstwa

z redeponowanq malakofaunq.

W

wi~kszosei

z przedstawionych

profilow osady jeziorne Sq

przy-kryte 2

-

3-metrowq warstwq

flu-wioglacjalnyeh piaskow

rozno-ziarnistyeh ze zwirami

,

a

10kaI-nie fluwioperyglaejalnymi

utwo-rami z okresu zlodowacen

pol-nocnopolskich. W Spqgu tych

nadleglyeh piaskow miejseami

zachowaly

si~

humus owe mulki

i piaski,

ez~sto

z detrytusem

ro-slinnym

,

reprezentujqce

praw-dopodobnie okres interglaejalu

eemskiego

.

W profilu stratygraficznym,

pod osadami interglaejalu

mazo-wieekiego

wyst~pujq

osady

zlo-dowaeenia wilgi, interglaejalu

ferdynandowskiego oraz

zlodo-wacenia sanu i nidy (rye

.

6), a

bez-posrednio pod o

s

adami

czwarto-rz~du

znajdujq

si~

margle i kreda

piszqca mastryehtu.

Analiza pylkowa

Pr6bki do analizy pylkowej po-brano (l'lcznie 23 pr6bki) z dw6ch profili: Rossosz (otw6r wiertniczy K-I) i Ortel Kr6lewski (odsloni«cie OG/12 i otw6r wiertniczy K-4).

Material do analizy pylkowej by! poddawany maceracji metod'l acetolizy Erdtmana, po uprzedniej deka1cytacji za pomoq 10% He!, usuwaniu humusu przy uzyciu 3,5% KOH i rozdzielaniu frakcji mineral-nej i organiczmineral-nej metod'l cieczy ci«zkiej - uzyto wodnego roztworu jodku kadmowego i jodku potaso-we go 0 ci«zarze ok. 2,1.

W kazdej pr6bce liczono naj-mniej 500 ziarn pylku drzew i krz e-w6w na minimum dwu preparatach.

lako sum« podstawow'l (100%) do obliczen procentowych przyj«to sum« pylku drzew (AP), krzew6w,

Przeglqd Geo!ogiczny, vol. 43, nr 4, 1995

krzewinek i roslin zielnych hldowych (NAP). Procentowy udzial

pylku roslin wodnych i szuwarowych, zarodnikow Pteridophyta i

Bryophyta, kolonii Pediastrum i wloskow Ceratophyllum

oblicza-no w stosunku do sumy podstawowej (AP + NAP).

Otrzymane wyniki zestawiono na uproszczonych diagramach

pylkowych (ryc. 8 i 9), przedstawiaj'lcych procentowy udzial

po-szczegolnych taksonow. W diagramach wyrozniono lokalne

pozio-my zespolow pylkowych i przyporz'ldkowano je okresom

pylkowym I-Ill.

Autorka opracowania serdecznie dzi~kuje Pani Docent

Kazi-mierze Mamakowej za konsultacje w czasie opracowywania profili

Rossosz i Ortel Krolewski oraz Panu Profesorowi lozefowi

Woj-tanowiczowi za cenne uwagi w trakcie czytania maszynopisu.

Profil Rossosz

Z profilu Rossosz pobrano l'lcznie 16 probek z gl~bokosci

przedstawionych w tab. I.

Brakowalo niestety przeszlo dwumetrowego odcinka rdzenia na

gl~bokosci od 9,8 do 7,5 ill. We wszystkich probkach byla dobra

frekwencja i pylek byl bardzo dobrze zachowany.

Lokalne poziomy pylkowe. W diagramie pylkowym mozna

wyroznic trzy poziomy pylkowe (ryc. 8):

Poziom Betula-Pinus (gl~b. 10,1-9,8 m, probki 101 i 98).

Poziom charakteryzuje si~ dominacj'l pylku sosny - 42 do 48% i

brzozy - 31 do 42% i obecnosci'lmodrzewia. Na uwag~ zasluguje wyst~powanie stosunkowo niewielkiej ilosci pylku swierka

-1,3% w probce 98. Udzial pylku roslin zielnych wynosi 10-14%;

w tym traw - 6-9% i turzyc - 2,5-4,5%.

Poziom Pinus-Picea-Alnus (gl~b. 7,5-6,8 m, probki 75-68). W poziomie tym dominuje sosna, ale charakterystyczny dla

pozio-mu jest wysoki udzial swierka i olszy. Wartosci swierka,

wynosz'l-c

ROSSOSZ S Korzan6wka _{K-l H-l} fmn.p.m.j S-l S-2 S-3 S-4 S-5 160 150 140 130 120 1 [0 100 90 80 70

ce 8% w probce 75, wzrastaj'l do 10-13% w probkach 73, 71 i 68.

Udzial olszy wynosi w calym tym odcinku 16-18%. Wci'lZ

wyso-kie wartosci sosny maj'llekk'l tendencj~ spadkow'l- 48-33%.

Zdecydowanie natomiast spada udzial brzozy z II % w probce 75

do 3% w probce 68 i NAP (do kilku procent). Na uwag~ zasluguje

wzrost pylku graba - z 3,9% w probce 75 do 11,8% w probce 68

oraz pylku d~bu, leszczyny, maj'lcych rowniez znacz'lcy udzial w

spektrach pylkowych. W tym poziomie notuje si~ tez

wyst~powa-Tab. 1. Wykaz probek pobranyeh do analizy palinologieznej z profilu Rossosz

Nr probki Glftbokosc (m) Rodzaj osadu

52 5,2 53 5,3 54 5,4 55 5,5 58 5,8 59 5,9

61 6,1 _{z fragmentami muszli} mulek ciemnoszary

63 6,3 mi\;czak6w 64 6,4 66 6,6 68 6,8 71 7,1 73 7,3 75 7,5 namulorganiczno -98 9,8 mineralny z detrytusem roslinnym i malakofaunq 101 10,1 namul torfiasty

D

H-2 Ko!. Lomazy _N S-6 S-7 S-8 S-9 S-1O S-11 S-12 _[mn.p.m.j 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70

Rye. 6. Przekroj geologiczny C- D przez stanowiska osadow jeziomych w okolicy Rossosza. Kreda goma, mastrycht: 1 - margle i kreda

pisz'lca; zlodowacenia poludniowopolskie; zlodowacenie nidy (7): 2 - piaski ze zwirami, fluwioglacjalne, 3 - gliny zwalowe;

zlodowacenie sanu (7): 4 - ily zastoiskowe, 5 - gliny zwalowe; interglacjal ferdynandowski (7): 6 - piaski rzeczne; zlodowacenie

wilgi (7): 7 - piaski, piaski pylaste z przewarstwieniami mulkow, (7a) - fluwioperyglacjalne "dolne", 8 - ily i mulki zastoiskowe, 9

- piaski pylaste, fluwioperyglacjalne "gome", 10- ily z przewarstwieniami glin splywowych, 11 - gliny zwalowe, 12 - piaski ze

zwirami, fluwioglacjalne; interglacjal mazowiecki: 13 - mulki i piaski humusowe (13a - z detrytusem roslinnym), miejscami z

przewarstwieniami namulow torfiastych, rzeczno-jeziome, 14 - namuly i mulki humusowe z malakofaun'l, jeziome; zlodowacenie odry

(7) lub warty (7): 15 - piaski ze zwirami, fluwioglacjalne; interglacjal eemski (7): 16 -mulki i piaski humusowe, miejscami z detrytusem

roslinnym, rzeczno-jeziome; zlodowacenie polnocnopolskie: 17 - piaski i piaski ze zwirami, fluwioperyglacjalne; holocen: 18 - namuly

i torfy

Fig. 6. Geological section C-D across lake sediments in Rossosz. Upper Cretaceous; Maastrichtian: 1 - marls and chalkstone,

South-Polish Glaciations; Nida Glaciation: 2 - fluvioglacial sand with gravel, 3 - till; San Glaciation (7): 4 -limnological clay, 5

-till, Ferdynadow Interglacial: 6 - fluvial sands, Wilga Glaciation (7): 7 - fluvioperiglacial silty sands with silt intercalations (7a),

"older", 8 -limnological clays and silts, 9 - fluvioperiglacial silty sands "younger", 1 0 - clays with interbeddings of solifluxion till,

11- till, 12 - fluvioglacial sands with gravel; Mazovian Interglacial: 13 - fluvial-limnological silts and humic sands (13a) with plant

detritus, locally with interbeddings of peaty muds, 14 -limnological muds and humic silt with mollusks; Odra (7) or Warta (7) Glaciation:

IS - fluvioglacial sands with gravel; Eem Interglacial (7): 16 - fluvial-limnological silts and humic sands, locally with plant detritus;

Przeglqd Geologiczny, vol. 43, nr 4, 1995

nie pojedynczych ziarn pylku jodly, kt6rej wartmici procentowe, szybko wzrastajllc, osillgajll w pr6bce 68 juz 3%.

olszy jest znaczny w tym odcinku profilu i dochodzi do 30% w pr6bkach 63 i 59. Wysokie wartosci osillga takze pylek d~bu -(maksymalnie do 17% w pr6bce 55 i 52) i leszczyny - (przeci~tnie

10-12% z maximum 20% w pr6bce 59). Wartosci procentowe sosny spadajll z 34% (w pr6bce 66) do 15-20% w pr6bkach wyzej polozonych. Podobnie zachowuje si~ pylek swierka, kt6ry jest jeszcze dose obfity w pr6bkach 66 i 64 - ok. 6%, a w pr6bkach wyzszych wyst~puje w znikomych ilosciach. W poziomie tym zwraca takze uwag~ obecnose takson6w wskainikowych cieplego lake g6rnll granic~ poziomu przyj~to spadek udzialu swierka

i sosny oraz wyrainy wzrost wartosci jodly i graba.

Poziom Carpinus-Abies (gl~b. 6,6-5,2 m, pr6bki 66-52). Podobnie jak poprzedni, poziom ten cechuje zdecydowana prze-waga pylku drzew. Udzial pylku rosiin zielnych nie przekracza 4%. Wsr6d pylku drzew przewazajll: grab - (maksymalnie do 23% w pr6bce 61) ijodla - (maksymalnie do 22% w pr6bce 54). Udzial

Korzan6wka ROSSOSZ Ko!. Lomazy

~ r -______ --JA~ __________ ~ r -____________ JA~ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ~ Szymano\vo (poza przekrojem) S-1 5-2 S-3 K-1 [mn.p.m.] 151 150 149 148 147 146 145 144 143 142 141 140

r

139 138 137 136 135 134 133 132

[il)

-glina lodowcowa, splywowa

EJ

solifluxioll till

[IT]

-gtill lina zwalowa

_E2d

~ -il

E2l

- - clay

B

-il piaszczysty

l3Jl

... -sandyclay

§

-mulek ilasty _I~~o~

clayey sill

§

-mulek

_~

sill

Ed

- mulek piaszczysty

...

-

_sandysill

I""

_'''' ~I _~ 5-7 - piasek drobnoziarnisty jinesand S-8 (Szelest WH-49)

- piasck drobnoziarnisty i pylasty z wkladkami mulku fine and dusty sand

-piasek drobnoziarnisty, zailony

clayey fine sand

-piasek ze :zwirem

sand with gravel

-zwir i otoczaki gravel and pebble

-narnul organiczno-millcrainy

organic-mineral mud -gytia gyl(ia S-9 @ ~ h

I

pr.1 0 5-10 -malakofauna mollusks -detrytus roSlinny plant delrifll.'i -humus humus - malakofauna redeponowana redeposi/ed mollllsks -granica erozyjna erosicmal boundmy

-micjsca pobrania probek do oznaczen fauny

malaeological samples

-miejsca pobrania probek

5-13

(WH-71)

do oznaczen palinologicznych

palinological samples

Rye. 7. Zestawienie profil6w geologicznych sond z osadami jeziornymi w okolicy Rossosza i szczeg6lowa korelacja warstw. Zlodowa-cenie wilgi (?): 1 - osady morenowe, 2 - osady fluwioglacjalne; interglacjal mazowiecki: 3 - osady jeziorne i rzecznorozlewiskowe, miejscami humus owe z detrytusem roslinnym, 4 - osady jeziorne z faunll mi~czak6w, 5 - osady jeziorne i rzecznorozlewiskowe humus owe z detrytusem roslinnym; zlodowacenie odry (?) lub warty (?): 6 - osady fluwioglacjalne; interglacjal eemski (?): 7 - osady rzecznorozlewiskowe i jeziorne z humusem, miejscami z detrytusem roslinnym; zlodowacenie p6lnocnopolskie: 8 - osady fluwiope-ryglacjalne

Fig. 7. Geological boring profiles with lake sediments in the vicinity of Rossosz and correlation of their layers. Wilga Glaciation (?): 1 - morainic sediments, 2 - fluvioglacial sediments; Mazovian Interglacial: 3 - lake and fluvial-flood waters sediments, locally humic, with plant detritus, 4 -lake sediments with mollusks, 5 - humic lake and fluvial-flood waters sediments with plant detritus; Odra (?) or Warta (?) Glaciation: 6 - fluvioglacial sediments; Eemian Interglacial (?): 7 - humic fluvial-flood waters and lake sediments, locally with plant detritus; North Polish Glaciation: 8 - fluvioperiglacial sediments

Przeglqd Geo[ogiczny, vol. 43, nr 4, 1995 ROSSOSZ Cl U IJ Il It ~ W ),J nr probki :AP,HAP , Pirus

~7l7lhrjjm.========--."""--~-",,. ~tula

--.

-I=J

-==-.---

c:----

---lorix Pim , Fraxirus ~CIJS

•

, 0 x okresy pylkowe ORTEL KR6LEWSKJ :"';

-~

Gft:bokosc

I

m

I 7a!u,'111Jl!,rJJl!li---"".' PiIlJS . - Betula : 11 :- 0 X

'

-'---~;' lirix ... c -_ _ . . . ; ; ; - ; ; ; ; . - - - ' - ', - Salix ~ - Ju1iperus '-p==-====~---~.~-Picea

'--~--iiil~:

.

;--_ _

~---"

FraxJllJS

~---

.... ;-....i:

W~

crtdala

'""1-

Caylus ' - - - " , i " " -ORrcus

~~

rullJS ;----~---~,-!:.YpillJS ;---...:==-_ _ _

--....:;:;~:

Taxus

___

-______

---'='~: fnlhelis IIjle

===;;.. _____ -'

,

-',

I'rtetisia .... . =711m71TTT"---"....i; -Cherqxxliaceae

-=mutll.t. ,-; -

CIJler

aceae

;"'l;j,"'IJij,m'f!,771Wj,"''I/hmlJip'''~'''---'''''-'; - fUlineae ,.-~.<,,--/,_. _ _ _ _ _ --'_': Plil1t~ liI1Ceolata

;---_ _ ~---'-',: Rnrolus acris t\jle

'===-_---'-" IUnaceae ; -_ _ _ _ _ _ _ ---'~:: Id.Iex Wus Thalictn. ~ __ ~ _ _ _ _ __'-~a ; - - - '.-i. -A"rillJllte5 ; -_ _ _ _ _ _ _ ---',~~: PotillOl)etoo : : Salvinia

---~.

;-~~~

~

~:rryale5

t\

~

;---~=::__---'....:: -[q.nset~ . - PoIlJlOdiaceae ~---~,- Pteridi~ ;---=---:'-': ' ~

'mn777m="---',,,.i' ,'CeratOJhJlh . .-hairs

~ m~M~'

•

III

!!l

_c

~

1J

Z

c

en

Rye. 8 (Iewa). Uproszczony diagram pylkowy profilu Rossosz

(oprac. LA. Pidek, 1994). Okres pylkowy I - lokalny pozlOm

zespol6w pylkowych Betula-Pil1us. Okres pylkowy II -

stwler-dzony tylko w profilu Ortel Kr6lewski (w pr6bce z gl~b. 1,6 m); mozna go korelowae z okresem II - cz~se B w profilu K~piec [4] i z okresem III - poziom E z profilu Biala Podlaska [8]. Okres III

- poziom P-A: Pil1us-Picea-All1us. Okres III - poziom C-A:

Carpinus-Abies (Quercus-Corylus)

Fig. 8 (left). Simplified pollen diagram of the Rossosz profile (elaborated LA. Pidek, 1994). Phase I -local pollen zone Betula

-Pinus. Phase IT - found only in the Ortel Kr6Jewski profile (in

the sample from 1,6 m); it can be correlated with the phase II

-part B, from Kr~piec [4] and with the phase III - pollen zone E,

from Biala Podlaska [8]. Phase III, P-A: Pinus-Picea-Alnus. Phase

III - C-A: COIpinus-Abies (Quercus-COIylus)

Rye. 9 (prawa). Uproszczony diagram pylkowy profilu Ortel Kr61ewski (oprac. I.A. Pidek, 1994)

Fig. 9 (right). Simplified pollen diagram of the Ortel Kr61ewski profile (elaborated LA. Pidek, 1994)

klimatu (Buxus, Ligustrum, Viscum) oraz pylku PterocOIya

-reliktu trzeciorz~dowego.

W calym profilu notowane sq duze ilosci zarodnik6w mch6w

(Bryales) oraz kolonii glonu Pediastrum. Zaznaczajq tez swojq

obecnose rosliny wodne i szuwarowe, m.in. palka szerokolistna,

grzybien, grqzel i inne. .

Uwagi stratygrafiezne. Wyniki analizy pylkowej pozwalaJ<l

stwierdzie, ze pr6bki z profilu Rossosz reprezentujq poziomy pyl-kowe, charakterystyczne dla sekwencji pylkowej interglacjalu ma

-zowieckiego. Obejmujq one inicjalnq cz~se interglacjalu

-poziom brzozowo-sosnowy, mlodszq cz~se optimum

klimatyczne-go - poziom grabowo-jodlowy oraz prawdopodobme fragment

poziomu sosnowo-swierkowo-olszowego. Brak danych d.la st~­ szej ez~sei optimum klimatycznego, kt6rq cechuJe wysoki udzlal

swierka, olszy oraz eisa.

Nawi'lzuj'lc do podzialu interglaejal6w na eztery okresy wg

Szafera [12] i Janczyk-Kopikowej [1987], poziomy z profilu

Ros-sosz mozna skorelowae w spos6b przedstawiony w tab. 2. Poziom grabowo-jodlowy jest poziomem diagnostyeznym dla

interglaejalll mazowieekiego. Wsp6lwyst~powanie graba i jodly

przy wzgl~dnie duzym udziale d~bu i leszezyny w spektrllm

pyl-kowym oraz bardzo niklym udziale swierkajest eeehq

charaktery-stycznq dla interglacjalll z Rossosza. Pomimo ze grab i jodla osiqgajq w tym profilu wartosci wysokie, to jednak przypuszezalme nie udalo si~ llehwyeie ich maksymalnyeh wartosei procentowych. Mogly one bye zawarte w g6rnym odeinku osadll (powyzej 5,2 ~), kt6ry najprawdopodobniej ulegl erozji. Dodatkowo wlek

maZOWle-eki podkresla wyst~powanie pylku reliktowej Pterocarya, nie

no-towanej w mlodszyeh interglacjalaeh.

Profil Ortel Kr61ewski

Pr6bki z profilu Ortel Kr61ewski (otw6r wiertn. K-4) pocho

-dzily z nast~pllj'leyeh gl~bokosei:

1,6 - mlllek humusowy z malakofaunq 4,0 - mulek humusowy z detrytusem roslinnym

4,6 - gytia wapienna

Przeglqd Geologicmy, vol. 43, I1r 4, 1995

Opr6ez tego z odsloni~eia OG/12 w Ortelu Kr61ewskim pobra-no 4 pr6bki z nast~puj'leyeh gl~bokosei:

1,4 m - piasek z malakofaunq 1,9 m - piasek z malakofaunq

2,6 m - mulek piaszczysty z malakofaunq

3,3 m - mulek ilasty z malakofaun'l

Wspomniany wyzej otw6r K-4 w Ortelll Kr61ewskim znajduje

si~ w dnie odsloni~eia OGI12.

Wszystkie eztery pr6bki, poehodzqee z odsloni~cia OGII2,

byly pozbawione pylku, natomiast w trzeeh pr6bkach z otworu wiertniezego K-4 frekweneja ziarn pylku i stan ich zaehowania byly bardzo dobre.

Pr6bka z gl~bokosei 4,6 m eharakteryzuje si~ bardzo wysokimi wartoseiami procentowymi brzozy - 87%. Udzial pozostalyeh drzew jest znikomy (kilka ziarn). Udzial pylku roslin zielnyeh

(NAP) w spektrum wynosi 10% (rye. 9).

W pr6bee z gl~bokosci 4,0 m zwraea uwag~ wi~kszy udzial

sosny - 12% oraz pojawienie si~ nielieznyeh ziarn pylku innyeh drzew: olsza, swierk, jesion i wiqz przy r6wnoezesnym spadku

udzialu pylku brzozy do 70%. Wartosei proeentowe pylku roslin

zielnyeh (NAP) sq wciqzjeszeze wysokie (osiqgajqI4%). Wsr6d

zielnyeh dominuje pylek traw - ponad 7% i turzyc - ponad 5%. Bardzo duzy udzial majq natomiast zarodniki mch6w (Bryales)-25% i kolonie glonu Pediastrum - 24%.

Najwyzsza pr6bka z gkbokosei 1,6 m ma zupelnie inne

spe-ktrum pylkowe niz dwie poprzednie. Ceehllje si~ ono bardzo

wysokim udzialem swierka - 20%, olszy - 22%, sosny - 26%

oraz cisa - 15%. Pylek innyeh drzew wyst~puje r6wniez w

wi~kszyeh iloseiaeh niz w dwu nizszych pr6bkaeh. Szezeg61nq

uwag~ zwraea dose duzy udzial pylku d~bu - 2,2%. Udzial pylku roslin zielnyeh (NAP) spada ponizej 4%. Bardzo lieznie wyst~pujq

w tej pr6bee zarodniki meh6w (Bryales) i kolonie Pediastrum. Zwraea r6wniez uwag~ znaleziony fragment mikrosporangium paproei wodnej Salvinia.

Wyniki analizy pylkowej pozwalajq stwierdzie, ze trzy pr6bki

z profilu Ortel Kr61ewski na odeinku 4,6-1,6 m reprezentujq naj-prawdopodobniej dwa poziomy pylkowe z interglaejatu

mazo-wieekiego. Dwie nizsze pr6bki (gl~b. 4,6 i 4,0 m) poehodzq z

iniejalnej brzozowo-sosnowej ez~sei interglacjalu i moznaje

sko-relowae z dwiema interglaejalnymi pr6bkami z profilu Rossosz

(gl~b. 10, I m i 9,8 m) odnoszonymi do okresu 1[5,6,8]. Natomiast

spektrum pylkowe pr6bki z gl~bokosei 1,6 m jest

eharakterystyez-ne dla starszej ez~sei optimum klimatyeznego interglaejalu mazo-wieekiego, ze wzgl~du na duzy udzial swierka, olszy i eisa. Pr6bk~ t~ nalezy odniese do okresu II (ez~se b) w diagramie pylkowym

Kr~piee [5J oraz do okresu III (poziom E) w diagramie pylkowym Biala Podlaska [6, 8J. Jest to przypuszczalnie ten odeinek okresu,

z kt6rego brak bylo danyeh w profilu Rossosz.

Analiza faunistyczna

Badania faunistyezne przeprowadzono na 8 probkaeh. Pr6bki te poehodzq z nast~pujqeyeh miejscowosei (ryc. 1, 2):

I. Ortel Kr61ewski - ods!. OGIl2, gl~b. 1,4-1,5 m; 2. Ortel Kr61ewski - ods!. OGIl2, gl~b. 1,9-2,0 m;

3. Ortel Kr61ewski - odsl. OGI12, gl~b. 2,6-2,7 m;

4. Ortel Kr61ewski - ods!. OGI12, gl~b. 3,3-3,4 m;

5. Ortel Kr61ewski - otw. wiertn. K-4, gl~b. 1,5-1,5 (od dna odkrywki - por. rye. 4);

6. Rossosz - otw. wiertn. K-l, gl~b. 9,4-9,8 (rye. 3); 7. Szelest - sonda WH-49, gl~b. 5,0-5,5 (rye. 7);

Tab 2 Korelaeja poziom6w pytkowyeh z profilu Rossosz z innymi stanowiskami osad6w interglaejafu mazowieekiego

Poziom pylkowy w diagramic Rossosz Numer pr6bki Okres interglacjaru w diagramie pylkowym Ok res interglacjaru w diagramie

K~ec (zmodyfikowal1,}' ,~[S]) pylkowym Biala Podlaska (W2 [8])

Poziom grabowo-jodlowy (Carl'illlls- _III 1II

od 66 do 52

(poziom G)

Ahies)

Poziol1l sosnowo-swierkowo-olszowy poczqtek okresu III

(Pill IIS- Pi l-etl-il/Il liS) od 75 do 68 1II (fragment.2.oziomu F)

Poziol1l brzozowo-sosnowy (Belll/a- _{od 101 do98 I}

I

Przeglqd Geologiczny, vol. 43, nr 4, 1995

Tab. 3. Mi~czaki plejstoceIiskie kilku stanowisk !la arkuszu Lomazy

'"

ci. ." _Qj

e

d

~ -5 0

e

_-'2

Q, ..c: 'c:

"

:::;

_d

§ 0 u

g

~ Cl Cl

d

E

.=

.J

2

~

0..

d

"

-€ S .J ::'E .:::;

~

~ :3 ~ '" ~ 0.. ?3 ;:J .~ _::'E

_::a

;;2

'"

t-

O) 2 -2

"'"

:;

~

oD ~ _~ .;.:

'"

~

~

::a

~

_~

E:

::a

0 ";:: ~ 2

.g

_~

'0 ~ ~~ ;:::

~

"

""

"

~ _.~ 5. 0 :;;: ~

_"

~ .~ ;:s ~

_"

_~

~

:~ :'2

_""

.

;;

_-'"

_$

;::;

""

~

·

S

,.

5;; _{:'2 .~ ~} i3 0 0

_'"

i1

~

_~

~

.§

"£:

,..

.~

g.

~ :'2 "-

'"

~ E c: oD

~

'-' ~ .0: ~ ~

'"

'"

'"

;;::

.,..

'"

""

::l _i3

l5

'r;) ~ _.~

~

~

'"

" "

_'"

"'"

.~ _'"'

-

'"

Z Vl ~ '-' ;:; ~ ~.

'"

'-'

_"

"

f2 ;::; ;;:: ;:: ~ Or .~

""

_~

§

_~

§

~

_'"

"f

-f' ~. _<:: ~ ~

s:

_{~ ~} ~

,..

'"

_""

_~

_~

5;; .~ \:

_.:;:

_.:;:

~ ~ cj' cj _..::i'

_S

_S

_S

'-' _{~ ~}

;::

~ ~ '-'l Ol1el Kr61ewski 1.4-1.5 21 6 (2) 27117 64 45 32 OGII2 100 2 OrIel Kr61ewski 1,9-2.0 6 14 OG/12 3 197 3 OrIel Kr61ewski 2.6-2,7 5 6/5 16 OGII2 10 100

4 OrIel Kr61ewski _OGII2 3,3-3.4 16 2 5 93/126 967 12 90 120

5 Ortel Kr6Iewski xl 16/24 287 otw. KA 1.5-1.6 3 10 I+d 6 Rossosz 9,4-9,8 6 53 5/5 12 535 69 21 216 otw. K-l 7 Szele_WH-49 sl 5,0-5.5 2 2/40 75 3 2 624 3 8 Szymanowo 3,5-6,0 5 8 6 4/41 WH-71 b Srodowisko

8. Szymanowo - sonda WH-71, gl~b. 3,5-6,0 (ryc. 1).

Wyniki badan om6wiono wedlug tej kolejnosci i s formulowa-no wnioski paleoekologiczne, paleoklimatyczne i stratygraficzne. W badanych pr6bkach opr6cz fauny mi~czak6w (34 gatunki), znaleziono wiele gatunk6w malioraczk6w (29) i nieliczne szcz'!tki ryb (luski, krt;:gi, zt;:by, otolity), zaliczonych do nastt;:puj'!cych gatunk6w na podstawie zt;:b6w: szczupak, ploe, wzdrt;:ga? i lin oraz na podstawie lusek - okori. Najbardziej przydatna okazala sit;: fauna mi~czak6w. Pod wzglt;:dem liczby okaz6w w obrt;:bie po-szczeg61nych gatunk6w, najliczniej wyst'!pily tu 4 gatunki (tab. 3):

Bithynia tentaculata (93 muszle w pr6bce 4),

Lithoglyphusjahni (2109 muszli w pr6bce 8), Valvata piscinalis (624 muszle w pr6bce 7),

Viviparus diluvianus (197 muszli w pr6bce 2).

Wyniki badari. poszczegolnych stanowisk

o

r t elK r 6 1 e w ski (ryc. 1, 2, 4, 5)

Paleoekologia. Pod wzgl~dem ekologicznym wszystkie zna-lezione gatunki s,! zwi,!zane ze zbiornikami w6d slodkich. Nie

stwierdzono gatunk6w l,!dowych. Na 25 gatunk6w znalezionych w 011elu, 18 preferuje srodowisko w6d stoj'!cych, ale obecnose

gatunk6w reofilnych (Pisidium henslowanum, P. nitidum, P. supi -num> Sphaerium rivieola) wskazuje na istnienie przeplywu (tab. 3). Paleoklimat. Klimat, jaki panowal w czasie powstawania osad6w z faun'!, moina okreslie jako umiarkowany. Wskazuj'!na 10 niekt6re gatunki mit;:czak6w, nie przekraczaj'!ce ku p61nocy r6wnoleZnika 60 (Viviparusdiluvianus, Pisidiumsupinum), a takie

cieplolubne malioraczki (Scottia browniana, Scottia tumida). Stratygrafia. 0 wieku osadu pozwalaj'! wnioskowae dwa

gatunki Slimak6w: Viviparusdiluvianus i Lithoglyphusjahni, kt6re w Polsce wygint;:ly na przelomie interglacjalu mazowieckiego i

zlodowacenia srodkowopolskiego, a wit;:c osad nie moze bye mlod -szy od interglacjalu mazowieckiego.

Godne uwagi S,! znaczne zmiany w ilosci okaz6w w obrt;:bie niekt6rych gatunk6w np. Viviparus diluvianus - ponad lOO egz.

p 20 2109 2 ') k 17 108 12 s s s s (p) p p p _P b b _P P + +

w pr6bkach 1-4, natomiast w pr6bce 5 tylko kilka egzemplarzy. Bye moze wi,!ie sit;: to ze zmianami pewnych cech srodowiska, np. chemizmu lub glt;:bokosci. Nalezy zwr6cie uwag~, ze jest to naj-glt;:biej pobrana pr6bka w Ortelu (w stosunku do powierzchni odslonit;:cia - por. ryc. 4).

Podobnie wzrost liczby okaz6w w obr~bie reofilnego (rzecz-nego?) gatunku Sphaerium rivicola (w pr6bce 2 - 55 okaz6w, a w pr6bkach 3, 4, 5, - tylko nieliczne), moie oznaczae 10kaln,!

zmian~ przeplywu w6d.

R 0 S sos z (rye. 1, 3, 6)

Paleoekologia. Przewaga gatunk6w, zasiedlajqcych dzis g16wnie wody stoj,!ce, pozwala wnioskowae, ie by! to zbiornik jeziorny i bogaty w roSlinnose, na co wskazuj'! liczne gatunk.i (Acroloxus lacustris, Armiger crista, Valvata crista ta, Pisidiwn obtusale lapponicum). Brak jest reofilnego ma!ia Sphaerium rivi -cola Uak w Ortelu), ale wystt;:puje tu pokrewny malz Sphaerium solidum - charakterystyczny dla wi~kszych rzek, a takie inne drobne malie: Pisidium henslowanum, P. nitidum, P. sulcatum

-zasiedlaj,!ce wody plyn,!ce, choe takie i wody stoj,!ce. W kaidym razie i tu naleiy uwzglt;:dnie ewentualnose przeplywu w6d.

Paleoklimat Na interglacjalny charakter osadu wskazuj'! za -r6wno niekt6re gatunki mit;:czak6w (Lithoglyphus jahni) jak i malioraczk6w (Candona levanderi, Seouia tumida, Seouia brow

-niana), ale obecnose gatunk6w zimnolubnych sugeruje, ie naleiy liczye sit;: tu z faz'! chlodniejsz,! (oczywiscie dotyczy to tylko miejsca, z kt6rego byla pobrana pr6bka). Znaleziono tu bowiem 2 gatunki mali6w charakterystyczne dla okres6w chlodnych: Pi si-dium obtusale lapponicum (24 egz.) i P. parvulum (92 egz.) oraz

kilka gatunk6w malzoraczk6w: Candona candida, C. negleeta, C. protzi, Darwinula stevensoni.

Stratygrafia. Wiek osad6w ze stanowisfa Rossosz wynika z

masowego wystt;:powania tu slimakaLithoglyphusjahni (535 oka

-z6w), znajdowanego w interglacjale mazowieckim. Brak natomiast gatunku wsp6Iwystt;:puj'!cego z Lithoglyphusem w innych

-'P

<1J .~ :5 <1J 0; '0 U

_-u

0-

_'"

0-"

E 0 <1J ::; 0 ..<: 0..

_.

_g

"

~ ,...,. (3 ~ _{'" '"} ~ ~ ~ '3 _S ~ '" C <1J

>:

s:.,

'r; '0 _~

~

"0

g

~

Q

-;

..

:E _Si

v

_"

<1J ..§' _~ ~ u ::: _::: ;:; _{:r: .~} ...,

'"

"

0

'"

-2

§

_~

_.~

;:;

_.2 ~

:::

~

'"

_~

::;

,..

_0; ~ .:..;:

i

~

_~

_~

'"

_~ 'N ~ :::

_'"

~ :~ ~

""

~ <:; c "-<J -!::: :::

'"

..,

:;::

~

:::

§

:::

-§

~

_{~ ~}

~ ~

_'§

_'§

_'§

_'§

~

s

0:

rE:

'"

0:

rE: rE:

0:

~

rE: .~

.:;:

c::

Cl.. 8 5 15 50 16 14 8 9 2 k 27 85 32 24 92 50 7 7 9 6 8 14 54 4 47 8 p p p s p b p s (s) (p) p p b +

puj'lcych w tej pr6bce sugeruje wysoki stan eutrofii zbiornika, w

kt61ym powstaly osady z faun'l. Czy to staIo si« przyczym! braku

wsponmianego gatunku Viviparus diluvianus, pozostaje

zagadnie-niem otwartym, poniewaz wIasnie w tej pr6bce zachowaly si«

Iiczne inne gatunki - w sumie 20 gatunk6w mi«czak6w i 17

gatunk6w malzoraczk6w.

8 z e I est (rye. 3, 7 - 8-8)

Paleoeokolgia. Fauna rozwijala si« w zbiorniku jeziornym, na

co wskazuj'l gatunki: Aeroloxus lacustris, Gyraulus albus, Lymna

-ea stagnalis, a przede wszystkim Valvata eristata. Na nikly pr

ze-plyw mog'l wskazywac ulamki muszIi malza Sphaerium rivicola.

Paleoklimat. Klimat interglacjalny, umiarkowany, nieznac

z-nie chlodz-niejszy niz w Ortelu, na co wskazuje gatunek

borealno-alpejskiego malza Pisidium parvulum i cz«sc okaz6w gatunku

slimaka Valvala piseinalis, nalez'lcych do formy antiqua, kt6ra

jeszcze dzis wyst«puje w Polsce P61nocnej i Zachodniej (A.

Pie-chocki, 1979).

8tratygratia. Ze wzgl«du na obecnosc slimak6w Lithoglyphus

jahni (75 egz.) i Viviparus diluvianus (3 egz.) osady z t'l faun'l

trzeba zaliczyc do interglacjalu mazowieckiego.

8 z y m a now 0 (rye. 1 - WH-71)

Paleoekologia. Na 21 gatunk6w mi«czak6w wykrytych w tej

pr6bce, 10 wyst«puje w wodach stoj'lcych, IOw wodach stoj'lcych

i plyn'lcych, a tylko jeden gatunek w wodach plyn'lcych

(Sphae-riwn solidum). Jest to zn6w srodowisko jeziorne z przeplywem.

Paleoklimat. Na korzysc klimatu umiarkowanego swiadczy

obecnosc w oznaczonym zespole fauny nast«puj'lcych gatunk6w:

Viviparus diluvianus, Candona levanderi, Seottia browniana, S. tumida, a takze Tinea tinea (lin), kt6rego zasi«g w Europie ku

p61nocy ogranicza r6wnoleznik 61 szer. geogr. Jednak obok gat un

-k6w cieplolubnych wyst«puj'l w tym stanowisku takze gatunki

zimnolubne: Candona candida, C. negleeta, Darwinula stevensoni

Przeglqd Geologiezny, vol. 43, nr 4, 1995

:2

-u

:0 ~ t:: '" § Q

=

'"

E u ..<: _E u

d

_'"

6 ~ r/l

'::!-

6

-<

:::

..s

_:::

::;:

.t:l ~ _c '0

~

..

.- .~ c.. "is.. C c 'c.>

g.

_"

.~

'"

''''

"

.s

'"

::;

""

-,- _{-:::: -i2}

_g.

_E'

~ ~

~

'"

"

0

'"

<:;

'"

s

'"

_rE: -!::: -!::: _~

:S

c::

~ ~ C) 28 145 39 k 200 Objasnienia: 55 k 1000 srodowisko: b - bagienne, 3 d k 300 P - w6d plyn'lcych, s - w6d stoj'lcych, 27/17 - liczba k 1000 _{muszlilliczba wie} -czek, d d 500 d - detrytus muszli, k - kilka okruch6w

9 3 k 1000 ₊ muszli, _{- gatunek wymarly,}

x) - w stosunku do

5 k 665 powierzchni

odslo-ni<:!cia gl<;;bokosc wy-9 d 1000 nosi ok. 4,0 m.

p s p p

(p)

i in., a wi«c trzeba przyj'lc, ze podobnie jak w stanowisku Szelest

mamy tu do czynienia z chlodn'l faz'l w obr«bie interglacjalu.

8tratygrafia. SIimak Paludina diluviana, a przede wszystkim

masowe wystqpienie gatunku Lithoglyphus jahni (2109 egz.) prze

-s'ldzajq 0 zaliczeniu osad6w z tymi gatunkami do interglacjalu

mazowieckiego.

Wnioski

Na

podstawie badan

fauny, stwierdzono

we wszystkich

4

stanowiskach analogiczne og6lne

warunki

paleoekologi-czne,

paleoklimatyczne i podobnq przynaleznose

stratygra-ficznq.

Fauna rozwijala siv w rozleglym zbioll1iku

jeziornym

(brak

gatunk6w lqdowych),

z ewentualnym

przeplywell1, na

co

wskazywae mogq

gatunki reofilne

(Sphaerium

rivicola,

Pisidium

henslowanum, P. nitidum,

P.

supinum

i in.) Mozna

to

r6wniez

zinterpretowae

jako

kilka mniejszych zbioll1i

-k6w wodnych

0

podobnych

warunkach

siedliskowych

.

Pod

wzglvdem

klimatycznym trzeba

przyjqc, ze

istnialy

korzystne warunki

do rozwoju

fauny,

a wivc,

ze

bylto klimat

umiarkowany

, interglacjalny z niewielkimi

ochlodzeniami

o randze fazy (Rossosz, Szelest,

Szymanowo)

.

Wskaini-kowymi gatunkami cieplolubnymi Sq:

Viviparus diluvianus,

Pisidium

supinwn

,

Scottia browniana, Scottia tumida, ajako

zimnolubne

mozna uznae nastvpujqce

gatunki:

Pisidium

obtusale lapponicum,

P.

parvulum,

Valvata

piscinalis

anti-qua

,

Candona candida,

C.

n

egle

cta,

C.

protzi,

Darwinula

stevensoni.

o

przynalei:nosci stratygraficznej osad6w z faunq

swiad-czy

obecnose gatunk6w wymarlych

na przelomie

interglacjalu

mazowieckiego i zlodowacenia srodkowopolskiego

(Vivipa-rus diluvianus, Lithoglyphusjahni), a wivc osady z

faunq

nie

mogq bye mlodsze od

interglacjalu mazowieckiego

.

Przeglqd Geologic;:.ny, vol. 43, nr 4, 1995

Sklad

gatunkowy

zarowno

mi~czakow,

jak

i

malzoracz-kow w opracowanych wyzej

stanowiskach z obszaru

arku-sza

Lomazy jest bardzo podobny do

stanowisk

usytuo-wanych na

N

od Bialej Podlaskiej, co

wskazuje

na

analogi-czne warunki

paleoekologiczne i paleoklimatyczne, a

pra-wdopodobnie i analogiczny wiek (por. [1

a)).

Oznaczenia wieku

bezwzgl~dnego

Probki

osadow,

pobrane

z otworu

K-4 w Ortelu

Krole-wskim oraz

z

otworu K -I w Rossoszu, poddano

oznacze-niom wieku

bezwzgl~dnego

metod,! termoluminescencji.

Oznaczenia te

zostaly

wykonane przez S.

Fedorowicza

w

Katedrze Geomorfologii i Geologii

Czwartorz~du

Uniwer-sytetu

Gdariskiego. Dla probek

z

mulkow jeziornych

z

ma-lakofaun,!

z otworu

K-4 w Ortelu Krolewskim z

gl~b.

3,8-4,0

m

oraz

z otworu K-1 w Rossoszu

z

gl~b.

5,4-5,6 m

uzyskano

odpowiednio

daty:

wi~cej

jak 145 000 BP oraz

wi~cej

jak 134 000 BP. Wiek piaszczystych utworow

fluwioperyglacjalnych, podscielaj,!ych osady interglacjalne

w Ortelu Krolewskim w probce z

gl~b.

15,0-15,2 m

okre-slono

na

wi~cejjak

234 000 BP, natomiast

osady

bezposred-nio podscielaj,!ce utwory jeziorne w Rossoszu, w probce

z

gl~b.

13,3-13,5 m wykazaly

dat~

169000 BP±25 000. Wiek

gliny

zwalowej w Rossoszu w probce

z

gl~b.

19,8-20,0 m

oznaczono

na 203 000 BP ±

30

000. Zblizone daty uzyskano

w probkach

z

utworow

zastoiskowych

w Ortelu Krolewskim

z

gl~b.

23,4-23,6 m oraz w Rossoszu

z

gl~b.

28,0--28,2 m,

odpowiednio:

280000 BP ± 42000 oraz 273 000 BP ± 41 000.

Powyzsze wyniki oznaczeri wieku

bezwzgl~dnego

opi-sywanych

osadow pozostaj'! w

sprzecznosci (znaczne

zani-zenie

wieku)

z wynikami oznaczen

fauny

a

takZe wynikami

oznaczeri

palinologicznych.

Uwagi koncowe

Analiza profilow

i sytuacji geologicznej osadow

jezior-nych z Ortela Krolewskiego i

okolic

Rossosza

oraz wyniki

oznaczeri faunistycznych

wskazuj'!, ze tworzyly

sk

one

w

rozleglymjeziorze

polodowcowym lub

szeregu

mniejszych

jezior, bye moze pozostaj'!cych

ze

sob,! w l,!cznosci, na ogol

dose

plytkich,

choe

0

urozmaiconej morfologii dna,

z

mo-zliwym (okresowym

?)

przeplywem,

0

podobnych

wanm-kach

siedliskowych,

jednak

0

dose

zroznicowanym

typie

sedymentacji.

Jak

wskazuj'! wyniki

analiz

pylkowych,

zbiorniki

(zbiornik) te funkcjonowaly juz od inicjalnego okresu

inter-glacjalu (poziom

brzozowo-sosnowy)

do co

najrnniej

mlod-szej

cz~sci

optimum

klimatycznego

(poziom

grabowo-jodlowy).

Pocz'!tek masowego pojawienia

si~ mi~czakow

mial

miejsce juz w inicjalnej

cz~sci

interglacjalu zarowno

w

stanowisku w

Ortelu, jak i

w

Rossoszu. Zmiany

klimatycz-ne, powoduj,!ce

zroznicowanie skladu gatunkowego

mi~­

czakow w

profilu

stanowiska w

Ortelu,

znajduj,! swoje

potwierdzenie w obrazie zmian spektrum pylkowego,

np.

cieplolubny gatunek

Viviparus

diluvianus w stanowisku w

Ortelu masowo pojawia

si~

dopiero w optimum interglacjalu

(poziom grabowo-jodlowy), natomiast w stanowisku w

Ros-soszu

,

w pr6bce pochodz,!cej z

inicjalnej

(brzozowo-sono-wej)

cz~sci

interglacjalu

,

nie stwierdzono

jego

wyst~­

powania,

mimo bogactwa

innych gatunk6w.

Sklad

gatunkowy

malakofauny

jak

i

charakterystyczny

obraz

sukcesji roslinnej

(pomimo

niepelnego

oprobowania)

,

pozwalaj'! korelowae

osady jeziorne

z

Ortela Krolewskirgo

i okolic Rossosza ze znanymi

stanowiskami

utwor6w

jezior-nych

z

Kr~pca

[4] i

okolic

Bialej Podlaskiej [6-10]

oraz

zakwalifikowae wiekowo

do interglacjalu mazowieckiego.

Przyj~cie

takiej interpretacji wiekowej

opisywanych

osadow,

w pol,!czeniu

z analiz,!

ich

sytuacji geologicznej,

nasuwa wieIe pytari, szczegolnie

0

charakter proces6w

za-chodz,!cych w

okresie

zlodowaceri srodkowopolskich,

oraz

o

rang~

i rozprzestrzenienie

osad6w

tego wieku na obszar

Polesia polnocnego. Zwraca

uwag~

fakt,

ze

w

zadnym z

rozpoznanych profilow nie

stwierdzono w stropie

osadow

interglacjalu mazowieckiego, osad6w morenowych, kt6re

obecne

s,!

zarowno

w stanowisku w

Kr~pcu,

jak i w okolicy

Bialej Podlaskiej. Brak

osad6w

morenowych

zlodowacenia

odry,

w kt6rego

zasi~gu

pozostawal opisywany obszar,

na-lezaloby

zapewne

tlumaczye

siln'!

erozj,! b,!di juz w

czasie

faz recesyjnych tego zlodowacenia lub

erozj'!

marginalnych

wod lodowcowych na przedpolu strefy maksymalnego

za-si~gu

zlodowacenia

warty.

Nalezy

jednak

zaznaczye, ze

w

przedstawionych profilach, w

stropie osadow

interglacjalu

mazowieckiego brak

-

jak

si~

wydaje -

wyrainych

oznak

silnego epizodu erozyjnego

,

np. w postaci brukow

moreno-wych, ktore

swiadczylyby

jednoznacznie

0 usuni~ciu

pier-wotnej pokrywy morenowej.

Liczne

wyst~powanie

fauny

mi~czak6w,

jej

bardzo

do-bry

stan zachowania, w

pol,!czeniu

z

bardzo dobr,!

frekwen-cj'!

i

stanem zachowania

materialu pylkowego

w

stano-wiskach

w Ortelu i okolicach Rossosza pozwalaj'! uznae je

jako bardzo perspektywiczne

w

dalszych badaniach sukcesji

florystycznej i faunistycznej reprezentowanego tu

intergla-cjalu.

Wyniki

tych

badari mog'!

stanowie wazny

przyczynek

do wyjasnienia

m.in.

zasygnalizowanych

wyzej problemow,

dotycz'!cych

historii i budowy

geologicznej opisywanego

obszaru.

Autorzy dziykuj'l kierownikowi Zakladu Geologii

Czwarto-rZydu Panstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Panu

dr. Janowi Rzechowskiemu za inspiracjy opubIikowania tych

nie-zwykle bogatych w muszle stanowisk.

Literatura

DOLECKI L., GARDZIEL Z., NOWAK 1. 1987 -

Szcze-golowa mapa geologiczna Polski I : 50 000, arkusz Wisznice.

2 DOLECKI L., NOW AK 1., GARDZIEL Z. 1987 - Arch. PIG Warszawa, nr 645/88.

3 FERT Z., MAKAREWICZ B., ZACZKIEWICZ B.

1994-Arch. PIG Warszawa, nr 1069/94.

4 JANCZYK-KOPIKOWAZ. 1981-Biu!. Inst. Geo!., 321: 249-258.

5 JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 - Ann. Univ. M. Curie

-Sklodowska, sec. B. 46 supplementum I: 1-26. 6 KRUPINSKI K.M. 1988 - Prz. Geo!. 36: 647-655. 7 KRUPINSKI K.M., LINDNER L., TUROWSKI W. 1986

- Bul!. Po!. Ac. Sc. Earth Sc, 34, nr 4: 365-373.

8 KRUPINSKI K.M., LINDNER L., TUROWSKI W. 1988

- Acta Paleobot., 28: 29-47.

9 LINDNER L., KRUPINSKI K.M. MARCINIAK B., NITU-CHORUK J. 1990 - Prz. Geo!. 38: 476-483.

10 LINDNER L., KRUPINSKI K.M., MARCINIAK B., NI

-TUCHORUKJ., SKOMPSKI S. 1991-Kwart. Geo!., 35:

337-361.

I1 PIECHOCKI A. 1979 - Miyczaki (Mollusca). SIimak

(Ga-stropoda). Zaklad Biologii Rolnej PAN. Wyd. PWN.