Widok Różnice płci w alkoholizmie

A

K

-D

Akademii Medycznej w Bydgoszczy Kurpiñskiego 19, 85-096 Bydgoszcz e-mail: S_Dabrowiecki@hernia.pl

RÓ¯NICE P£CI W ALKOHOLIZMIE

W codziennej praktyce klinicznej obserwu-je siê istotne ró¿nice w czêstoœci wystêpowa-nia uzale¿niewystêpowa-nia alkoholowego u mê¿czyzn i u kobiet. Szeroko zakrojone badania populacyj-ne przeprowadzopopulacyj-ne w latach 90. w Stanach Zjednoczonych wykaza³y, ¿e ryzyko wyst¹pie-nia uzale¿niewyst¹pie-nia od alkoholu i nadu¿ywawyst¹pie-nia al-koholu w ci¹gu ¿ycia (ang. lifetime prevalen-ce) wynosi³o 25,6 % dla mê¿czyzn (18,6 % uzale-¿nienie, 7% nadu¿ywanie) i 10,7% dla kobiet (8,4% uzale¿nienie, 2,3% nadu¿ywanie) (HANNA

i GRANT1997). Oznacza³o to, ¿e powy¿ej jednej pi¹tej populacji mê¿czyzn mia³o w którymœ momencie swojego ¿ycia powa¿ne problemy z alkoholem. Zdumiewaj¹ca by³a te¿ niespodzie-wanie wysoka czêstoœæ rozpoznawania uzale-¿nienia od alkoholu u kobiet. W potocznej ob-serwacji wydaje siê, ¿e problem ten dotyczy ko-biet jedynie w znikomym stopniu. W cytowa-nym powy¿ej badaniu demograficzcytowa-nym osza-cowano równie¿ wspó³wystêpowanie ró¿nych zaburzeñ psychicznych u tych samych osób. Okaza³o siê, ¿e znacznie wiêksz¹ czêstoœæ uza-le¿nienia od alkoholu wykazywa³y osoby, u któ-rych stwierdzono równie¿ depresjê (mê¿czy-Ÿni 45,2%, kobiety 23,3%).

Doœæ powszechnie panuje przekonanie, ¿e pacjenci z zaburzeniami psychicznymi, a zw³aszcza w obni¿onym nastroju, pij¹ alkohol w celu „samoleczenia” objawów depresyjnych, co w konsekwencji u niektórych osób prowa-dzi do rozwiniêcia siê uzale¿nienia od alkoho-lu. Prawdopodobne jest jednak, ¿e p³ytkie sta-ny obni¿enia nastroju (subdepresje) mog¹ sprzyjaæ siêganiu po alkohol, podczas gdy

g³êbokie zespo³y depresyjne rzadziej powo-duj¹ takie sytuacje. Podczas rocznej obserwacji pacjentów z depresj¹, popijaj¹cych alkohol, za-uwa¿ono, ¿e pocz¹tkowo alkohol zmniejsza³ objawy depresyjne, natomiast póŸniej depresja nasila³a siê pod jego wp³ywem (ANESHENSEL i HUBA 1983).

W wielu badaniach naukowych stwierdza-no ponadto odmienn¹ chrostwierdza-nologiê wystêpo-wania alkoholizmu i depresji u obu p³ci. Na ogó³ u kobiet depresja i zaburzenia lêkowe po-przedza³y wyst¹pienie alkoholizmu (WINOKUR

i wspó³aut. 1970, HESSELBROCK i wspó³aut. 1985), a u mê¿czyzn wystêpowa³y one w trak-cie trwania uzale¿nienia (SCHUCKIT1983). W jednym z badañ porównano cechy osobowoœci przedchorobowej kobiet i mê¿czyzn uzale¿-nionych od alkoholu. Okaza³o siê, ¿e kobiety czêœciej charakteryzowa³y siê wysokim pozio-mem lêku, niskim poczuciem w³asnej wartoœci oraz mia³y ojców alkoholików. Bardzo czêsto mia³y równie¿ uzale¿nionych od alkoholu mê¿-ów (DUNNEi wspó³aut. 1993). Autorzy sugero-wali, ¿e to w³aœnie wysoki poziom lêku powo-dowa³ u wielu kobiet siêganie po alkohol w celu zmniejszenia stresu, podczas gdy mê¿czyŸ-ni pili raczej ze wzglêdów towarzyskich. Obec-noœæ objawów depresyjnych u pij¹cych kobiet ³¹czy siê z ogólnie lepszym efektem leczenia al-koholizmu, a u mê¿czyzn pogarsza jego prze-bieg. Dzieje siê tak prawdopodobnie dlatego, ¿e wyleczenie depresji usuwa równoczeœnie g³ówn¹ przyczynê siêgania po alkohol, a z tak¹ sytuacj¹ mamy najczêœciej do czynienia wœród p³ci ¿eñskiej.

Tom 52,

2003

Numer 1

(258)

Strony

83–86

W latach 80. popularny sta³ siê podzia³ alko-holizmu zaprezentowany przez Cloningera i jego zespó³ (CLONINGER i wspó³aut. 1979, 1981; BOHMANi wspó³aut. 1981, 1984) na pod-stawie wniosków z badañ epidemiologicznych i rodzinnych. Cloningerowski typ I, tzw. œrodo-wiskowy (ang. milieu limited), dotyczy³ w wiê-kszoœci kobiet, maj¹cych niewielu krewnych alkoholików, u których uzale¿nienie od alko-holu rozwinê³o siê póŸno (po 25 roku ¿ycia). Osoby z tej grupy charakteryzowa³y siê neuro-tycznymi cechami osobowoœci, mia³y poczucie winy z powodu picia, obawia³y siê oceny spo³ecznej. Pomimo póŸnego pocz¹tku, uzale-¿nienie w tej grupie rozwija³o siê bardzo szyb-ko i czêœciej powodowa³o powik³ania takie jak majaczenie dr¿enne czy choroby somatyczne. Typ II (ang. male limited) oznacza³ dziedzicze-nie alkoholizmu w linii mêskiej i 90% chorych stanowili mê¿czyŸni maj¹cy ojców alkoholi-ków. W typie II wystêpowanie alkoholizmu by³o 9 razy czêstsze ni¿ w populacji ogólnej i charakteryzowa³o siê znacznym stopniem dzie-dziczenia. Istotnie zwiêkszone ryzyko zachoro-wania wystêpowa³o nawet wtedy, gdy dzieci al-koholików by³y adoptowane i od niemowlêc-twa wychowywane w prawid³owych rodzi-nach. Pacjenci z II typem alkoholizmu charak-teryzowali siê wczesnym pocz¹tkiem picia, na-wet w okresie m³odzieñczym, znacznym nasile-niem uzale¿nienia, ale rzadkimi powik³aniami somatycznymi i psychicznymi. Zarówno oni, jak i ich uzale¿nieni ojcowie, byli czêsto impul-sywni, mieli antyspo³eczne cechy osobowoœci oraz przejawiali zachowania kryminalne. Po-pularnoœæ podzia³u Cloningera spowodowa³a zró¿nicowanie programów terapeutycznych leczenia alkoholizmu. Pacjenci z typem I uzy-skiwali poprawê w trakcie psychoterapii inter-personalnej, a pacjenci z II typem alkoholizmu, maj¹cy cechy psychopatyczne, lepiej reagowa-li na dyrektywny trening po¿¹danych zacho-wañ i umiejêtnoœci spo³ecznych. Badania prze-prowadzone przez HABRATA (1996) w Polsce wykaza³y, ¿e w naszym kraju z ró¿nych form pomocy ambulatoryjnej korzysta znacznie wiê-cej osób z I typem uzale¿nienia od alkoholu, podczas gdy w oddzia³ach detoksykacyjnych lecz¹ siê przede wszystkim pacjenci z typem II.

Drugim uznanym systemem kwalifikacji al-koholizmu jest typologia BABORA i wspó³aut. (1992), w której jednak nie ma wyraŸnie zary-sowanego podzia³u ze wzglêdu na p³eæ uzale-¿nionych osób. Po przeanalizowaniu wielu czynników wp³ywaj¹cych na przebieg

alkoho-lizmu takich jak: czynniki genetyczne, g³êbo-koœæ uzale¿nienia, powik³ania somatyczne i psychiczne, autorzy wyodrêbnili dwie grupy alkoholików, które zosta³y nazwane A i B. Po-dobnie jak w klasyfikacji Cloningera w typie A znalaz³y siê osoby z póŸnym pocz¹tkiem uzale-¿nienia od alkoholu i ma³¹ czêstoœci¹ rodzinne-go alkoholizmu, a do typu B zaliczono osoby z wczesnym pocz¹tkiem uzale¿nienia, du¿ym obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem, a tak¿e antyspo³ecznym zachowaniem w czasie intok-sykacji alkoholowej. Ró¿nica pomiêdzy obie-ma klasyfikacjami polega³a na tym, ¿e objawy lêkowe i depresyjne, które towarzyszy³y alko-holizmowi, wystêpowa³y raczej w typie B ni¿ w typie A, odwrotnie ni¿ w klasyfikacji Cloninge-ra. Z tego powodu równie¿ w typie B znalaz³o siê wiele kobiet, podczas gdy cloningerowski typ II dotyczy³ w 90% mê¿czyzn. Na ró¿nice p³ci w zachorowalnoœci na zaburzenia psy-chiczne w rodzinach alkoholików zwróci³ wczeœniej uwagê WINOKUR(1979). Jego hipo-teza tzw. „spektrum depresyjnego” dotyczy³a grupy kobiet z depresj¹, charakteryzuj¹cych siê wczesnym pocz¹tkiem zachorowania na de-presjê (przed 40. rokiem ¿ycia) oraz dziedzi-czeniem depresji w linii ¿eñskiej (matka-cór-ka). U spokrewnionych z tymi kobietami mê¿-czyzn, czêœciej ni¿ w populacji ogólnej, wystê-powa³ alkoholizm i osobowoœæ antyspo³eczna. Winokur uzna³, ¿e w tych rodzinach alkoho-lizm u mê¿czyzn by³ form¹ depresji, a powi¹za-nie rodzinne depresji i alkoholizmu nazwa³ spektrum depresyjnym. Prace innych autorów wykaza³y, ¿e nie tylko kobiety, ale i mê¿czyŸni ze spektrum depresyjnego (co oznacza³o, ¿e sami mieli tylko depresjê, ale wœród bliskich krewnych równie¿ alkoholików) charaktery-zowali siê nieustabilizowanym trybem ¿ycia i czêœciej mieli problemy rodzinne i socjalne (ZIMMERMAN i wspó³aut. 1986), ponadto ce-chowali siê ogóln¹ niestabilnoœci¹ emocjo-naln¹, neurotyzmem i wysokim poziomem lêku (WINOKUR 1985). W trakcie 5-letniej ob-serwacji takiej grupy stwierdzono, ¿e u kobiet czêsto rozwija³o siê uzale¿nienie od alkoholu i œrodków psychoaktywnych (TSUANG i WINOKUR 1992, WINOKUR i CORYELL 1992).

Próbê oceny zale¿noœci wystêpuj¹cych miêdzy p³ci¹ uzale¿nionych osób, przebiegiem ich alkoholizmu, wspó³wystêpowaniem depre-sji oraz obci¹¿eniem rodzinnym alkoholizmem i depresj¹, przeprowadzono w Klinice Psychia-trii w Bydgoszczy (KASPEROWICZ-D ¥BROWIEC-KA i RYBAKOWSKI 2001). Pacjenci zostali

dzieleni na trzy grupy: A — z depresj¹ poprze-dzaj¹c¹ wyst¹pienie alkoholizmu, B — z depre-sj¹, która pojawi³a siê w trakcie uzale¿nienia od alkoholu oraz C — z „czystym” alkoholizmem bez depresji. Kobiety znalaz³y siê przede wszystkim w grupie A (74% badanych kobiet), mê¿czyŸni w grupie C (55% badanych mê¿-czyzn). Wczeœniejszy pocz¹tek uzale¿nienia obserwowano wœród osób obu p³ci z po-dwójn¹ diagnoz¹ alkoholu i depresji (grupa A i B). Najwiêcej krewnych z depresj¹ oraz alkoho-lików, zw³aszcza w linii ¿eñskiej, mieli mê¿czy-Ÿni i kobiety z grupy A, czyli te osoby, u których objawy depresyjne wystêpowa³y zanim rozwi-nê³o siê uzale¿nienie od alkoholu. Nasze obser-wacje by³y zgodne z koncepcj¹ Winokura, wy-odrêbniaj¹c¹ osoby (kobiety i mê¿czyzn) o zwiêkszonym ryzyku alkoholizmu, u których uzale¿nienie rozpoczê³o siê w m³odszym wie-ku, a w ich rodzinach stwierdzono wysok¹ czê-stoœæ alkoholizmu, depresji i przypadków wspó³istnienia obu tych chorób. W naszym ba-daniu ponad trzy czwarte osób w grupie A sta-nowi³y kobiety, wiêc przeciwnie ni¿ w

typolo-gii Cloningera, a bardziej w zgodzie z koncep-cj¹ Babora, by³y znacz¹co bardziej obci¹¿one rodzinnie alkoholizmem i zaburzeniami psy-chicznymi (depresj¹). Z drugiej strony, w gru-pie C z „czystym alkoholizmem” znajdowa³o siê 16% badanych przez nas kobiet i one uzale-¿nia³y siê póŸniej, same nie mia³y objawów de-presyjnych, a w rodzinach niewielu krewnych uzale¿nionych od alkoholu.

Podsumowuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e w chwili obecnej brak jest przekonywuj¹cych da-nych umo¿liwiaj¹cych podzia³ alkoholizmu ze wzglêdu na jedno kryterium np. p³ci. Wiêk-szoœæ badaczy uwzglêdnia w analizie wiele czynników i wydaje siê, ¿e mo¿na w ten sposób wyodrêbniæ co najmniej dwa podstawowe typy, w których obecni s¹, w ró¿nych propor-cjach, zarówno mê¿czyŸni, jak i kobiety. Nieza-le¿nie od p³ci osób uzale¿nionych, wiêksze obci¹¿enie rodzinnym alkoholizmem ³¹czy siê z wczeœniejszym pocz¹tkiem choroby, g³êb-szym uzale¿nieniem, wystêpowaniem chorób somatycznych i psychicznych.

GENDER DIFFERENCES IN ALCOHOLISM S u m m a r y

This article reviews current classifications of alco-hol abuse showing gender differences among alcoalco-hol- alcohol-ics. The most popular Cloninger’s classification and Winokur’s depressive spectrum hypothesis have been

discussed. The author also presents results of a study in which a case of familial depression and familial alco-holism was investigated.

LITERATURA ANESHENSELC. S., HUBAG. J., 1983. Depression, alcohol

use, and smoking over one year: a four-wave lon-gitudinal causal model. J. Abnorm. Psychol. 92,

134–150.

BABORT. F., HFMANNM., DELBOCAF. K., HESSELBROCKV., MEYERR., DOLINSKYZ. S., ROUNSAVILLEB., 1992.

Ty-pes of alcoholics, 1. Evidence for an empirically derived typology based on inicarors of vulnerabi-ty and severivulnerabi-ty. Arch. Gen. Psychiatry 49,

599–608.

BOHMAN M., CLONINGER C. R., VON KNORRING L., SIGVARDSSONS., 1984. An adoption study of

soma-toform disorders. III. Cross-fostering analysis and genetic relationship to alcoholism and criminali-ty. Arch. Gen. Psychiatry 41, 872–878.

BOHMANM., SIGVARDSSONS., CLONINGERC. R., 1981.

Ma-ternal inheritance of alcohol abuse; cross-foster-ing analysis of adopted women. Arch. Gen.

Psy-chiatry 38, 965–969.

CLONINGERC. R., BOHMANM., SIGVARDSSONS., 1981.

In-heritance of alcohol abuse: cross-fostering analy-sis of adopted men. Arch. Gen. Psychiatry 38,

861–868.

CLONINGERC. R., REICHT., WETZELR., 1979. Alcoholism

and affective disorders: familial association and genetic models. [W:] Alcoholism and affective di-sorders: clinical, genetic, and biochemical studies.

GOODWIND. W., ERICKSONC. K. (red.) SP. Medical and Scientific Books, New York.

DUNNE F. J., GALATOPOULOS CH., SCHIPPERHEIJN J. M., 1993. Gender differencies in psychiatric

morbidi-ty among alcohol misusers. Compr. Psychiatry 34,

95–101.

HABRATB., 1996. Powi¹zania etiopatogenetyczne

miê-dzy chorobami afektywnymi a alkoholizmem oraz wynikaj¹ce z tego konsekwencje diagno-styczne i terapeutyczne. Lêk i Depresja 1 (Suppl.),

38–53.

HANNAE. Z., GRANTB. F., 1997. Gender differences in

DSM-IV alcohol use disorders and major de-pression as distributed in the general population: clinical implications. Compr. Psychiatry. 38,

202–212.

HESSELBROCKN., MEYERE., KEENERJ., 1985.

Psychopa-thology in hospitalised alcoholics. Arch. Gen.

Psy-chiatry 42, 1050–1055.

KASPEROWICZ-D¥BROWIECKA A., RYBAKOWSKI J., 2001.

Beyond the Winokur concept of depression spec-trum disease: which types of alcoholism are rela-ted to primary affective illness? J. Affect. Disorders

63, 133–138.

SCHUCKITM. A., 1983. Alcoholic patiens with

seconda-ry depression. Am. J. Psychiatseconda-ry 140, 711–714.

TSUANGD. W., WINOKURG., 1992. Testing the validity of

the neurotic depression concept. J. Nerv. Ment. Dis.

180, 446–450.

WINOKURG., 1979. Unipolar depression, is it divisible

into autonomous subtypes? Arch. Gen. Psychiatry

24, 135–144.

WINOKURG., 1985. The validity of neurotic-reactive

de-pression. New data and reappraisal. Arch. Gen.

Psychiatry 42, 1116–1122.

WINOKURG., CORYELLW., 1992. Familial subtypes of

unipolar depression: a prospective study of fami-lial pure depressive disease compared to de-pression spectrum disease. Biol. Psychiatry 32,

1012–1018.

WINOKURG., REICHT., RIMMERJ., 1970. Alcoholism III:

diagnosis and familial psychiatric illness in 259 alcoholic probands. Arch. Gen. Psychiatry 23,

104–111.

ZIMMERMANM., CORYELLW., PFOHL B., 1986. Validity of

subtypes of primary unipolar depression, clinical, demographic, and psychosocial correlates. Arch.

Gen. Psychiatry 43, 1090–1096.