Roman Kopacki*
SZADKOWSKI RYNEK – ZARYS UWARUNKOWA „ROZWOJU”
Szadek – niewielkie miasteczko poło one w powiecie zdu skowolskim – mo e si poszczyci dług i wspaniał histori , o której dzi ju niewielu pami ta. Na szczególn uwag zasługuje szadkowski rynek, który zwłaszcza w dawnych czasach był zasadniczym elementem układu przestrzennego miasta. Stanowił on „serce” Szadku, rzeczywiste centrum, tak jak w wi kszo ci miast zakładanych w okresie redniowiecza. Główny plac Szadku, jako j dro przestrzeni miejskiej, podlegał ró nym wpływom warunkuj cym jego rozwój, w ród których podstawow rol odegrały czynniki fizycznogeograficzne. W pó niejszym okresie du e znaczenie miały tak e m. in. warunki społeczne i instytucjonalne – wpływaj ce b d to na rozwój, b d na stagnacj lub regres w obr bie rynku.
Uwarunkowania fizycznogeograficzne
Istotn rol przy zało eniu miasta odegrał czynnik topograficzny oraz inne warunki przyrodnicze. Do najbardziej typowych w okresie redniowiecza nale ało sytuowanie osiedla na równinie, nad brzegiem rzeki, potoku lub stawu1. Z tak sytuacj mamy do czynienia równie w Szadku. Wzgl dnie płaski obszar niewielkiej wysoczyzny, poło onej mi dzy dolinami rzek, był bardzo dogodny na ulokowanie miasta.
Pod wzgl dem morfologicznym obszar, na którym znajduje si rynek, charakteryzuje si niewielkimi deniwelacjami (rys.1). Fakt ten był niezmiernie istotny przede wszystkim z uwagi na odprowadzanie wód deszczowych oraz nieczysto ci w kierunku
*
mgr Roman Kopacki jest doktorantem w Katedrze Zagospodarowania rodowiska i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego.
1
rzeki z jednej strony, z drugiej za strony zaopatrzenia miasta w wod pitn .
Mo na przypuszcza , i uj cie wody dla miasta znajdowało si na południe od Szadku, na prawym brzegu Pichny. Prawdopodobnie, tak jak to miało miejsce w innych ówczesnych miastach, podnoszono wod systemem kół na wy szy poziom, sk d grawitacyjnie spływała do głównego zbiornika wody w rynku i drewnianymi rurami była rozprowadzana po obszarze miasta2.
Rys. 1. Ukształtowanie terenu na obszarze najstarszej cz ci Szadku ródło: opracowanie własne
2
J. Teodorowicz-Czerepi ska, Przemiany zabudowy i funkcji rynku w Lublinie
w XVI–XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (dalej KwHKM) 1993,
Gdyby w obr bie rynku wyst powały zastoiska wody opadowej, natomiast topografia obszaru, na którym rozplanowano układ miejski, utrudniała doprowadzenie wody pitnej, z pewno ci mo liwo ci rozwoju, gospodarczego miasta, byłyby znacznie gorsze.
Szadek jest przykładem miasta, którego rynek jest usytuowany de facto prawie prostopadle do warstwic. Sposób taki dawał najkorzystniejsze warunki, tzn. najmniejszy spadek wzdłu wszystkich rynkowych pierzei, co z kolei w znacz cy sposób wpływało na ułatwienia w ruchu komunikacyjnym przez rynek3.
Rynek w Szadku został ulokowany na przeci ciu dwóch szlaków handlowych, prowadz cych z Mazowsza na l sk oraz z Wielkopolski w kierunku ziemi sandomierskiej. Badania historyków dowodz , i w przypadku dolin rzecznych oraz obszarów podmokłych, utrudniaj cych przepraw , drogi ł czyły si na kraw dzi doliny w obr bie terenów wy ej poło onych i suchych Zapewne taka sytuacja wyst powała tak e w Szadku.
Uwarunkowania instytucjonalne i społeczne
Zasadniczo odpowiedzialno za pomy lny rozwój miasta ponosz jego władze. To organ rz dz cy w mie cie reguluje relacje gospodarcze, jak równie organizuje aktywno gospodarcz , której przejawy były widoczne przede wszystkim w obr bie rynku. Szadek, jako miasto królewskie, tak jak wi kszo miast trzynastowiecznej Polski, zapewne korzystał z przywilejów płyn cych z tego tytułu. Jednym z wa niejszych było pozwolenie na dokonywanie transakcji handlowych rynku. Kluczowym dla rynku w Szadku było potwierdzenie praw miejskich w 1401 r. oraz przywilej przenosz cy miasto z prawa polskiego na magdeburskie. Oznaczało to zwi kszenie uprawnie władz miejskich, jak równie zasi gu przywilejów ekonomicznych, które praktycznie oznaczały cotygodniowy targ i trzy jarmarki rocznie4.
3
J. Pudełko, Rynki w planach miast l skich, „Kwartalnik Architektury
i Urbanistyki” 1964, t. 9, nr 3–4.
4
Odbywaj ce si w Szadku jarmarki istotnie wpływały, zarówno na rozwój rynku, jak i całego miasta. Miały one swoje odpowiedniki w lokalnych kalendarzach odpustowych. W drugiej połowie XVI w. na szadkowskim rynku odbywały si wtorkowe targi oraz jarmarki na w. Jakuba, Podniesienie w. Krzy a,
w. Szymona i w. Jud . W czasie jarmarków dokonywano zakupów hurtowych. Powi zanie jarmarków z odpustami stanowiło podstawow wi , ł cz c Szadek z rynkiem regionalnym. Targi natomiast były zjawiskiem zwi zanym z rynkiem lokalnym i na ogół ze sprzeda detaliczn 5.
W wieku XVIII Szadek ogarn ł powolny regres gospodarczy, ale jeszcze na pocz tku XIX w. miasto było do wa nym o rodkiem handlowym na ziemi sieradzkiej. Odbywało si w tym czasie w mie cie od 8 do 14 jarmarków rocznie, natomiast w połowie XIX w. ich liczb ograniczono ju do sze ciu.
Wa nym elementem, który ewokował procesy zachodz ce w obr bie rynku, była zamieszkała tu społeczno . Okresowe (targi) czy te sezonowe (jarmarki) skupiska wi kszej liczby ludzi daj impuls do rozwoju rynku, jako o rodka wymiany informacji oraz działalno ci rzemie lniczej6.
W XVI w. obserwuje si w Szadku skupianie mieszczan w cechach zawodowych, m.in. sukienników, szewców, kupców, stolarzy; których najbogatsi przedstawiciele zamieszkiwali przy rynku i zajmowali centralne jatki handlowe na placu7.
W pó nym redniowieczu miasto stało si tak e wa nym o rodkiem ycia szlacheckiego na ziemi sieradzkiej, a miejski ratusz słu ył jako miejsce odbywania si licznych sejmików. O ywieniu w sferze handlu towarzyszył rozwój funkcji towarzyskiej i kulturalnej, czego dowodem były turnieje rycerstwa, jakie miały miejsce w Szadku – prawdopodobnie na rynku.
Poczynaj c od wieku XVII a po XIX, nast puje okres stagnacji i regresu, m.in. w sferze społecznej. Wskutek licznych
5
J. Moroszek, A. Wyrobisz, Małe miasto jako o rodek rynku lokalnego, „Przegl d Historyczny” 1980, t. 71, nr 1.
6
P. Urbaniak, Plac miejski- skutek czy warunek powstania?, KwKHM 1992, t. 40, nr 3.
7
J. Wiesiołowski, Funkcje placów miejskich w pó no redniowiecznej aglomeracji
epidemii i po arów, znaczna cz mieszka ców ubo eje. Podstawa rozwoju gospodarczego miasta, jak było sukiennictwo, chyli si ku upadkowi. Główn przyczyn takiego stanu była pauperyzacja wsi, a n dza chłopów wywołała wielki spadek obrotów handlowych suknem na placu rynkowym. Niewielka poprawa sytuacji nast puje w drugiej połowie XVIII w., kiedy to podczas cz stych zjazdów szlachty o ywał rynek, natomiast wła ciciele ober y i handluj cy piwem oraz winem osi gali zyski.
W momencie wybuchu drugiej wojny wiatowej spo ród 25 domów w rynku połowa nale ała do wła cicieli pochodzenia polskiego. Cz sto jedna nieruchomo stanowiła współwłasno i była podzielona na dwie odr bne cz ci. Ponad 30% nieruchomo ci znajdowało si w r kach wła cicieli wyznania moj eszowego, pozostałe za budynki były własno ci osób pochodzenia niemieckiego. Produkty swoich rzemiosł zamieszkuj cy rynek oferowali przewa nie w sklepikach, znajduj cych si we frontowych cz ciach domów.
Wa ny wpływ na funkcje i charakter zagospodarowania rynku miała podj ta w połowie lat siedemdziesi tych XX w. decyzja władz miasta, której konsekwencj było przeniesienie targów na nowo powstały plac targowy w południowej cz ci miasta. Doprowadziło to do znacznego ograniczenia funkcji handlowej rynku.
Uwarunkowania urbanistyczno-architektoniczne
W Szadku zastosowano typowy, wykształcony mi dzy Łab a Odr , schemat rozplanowania – z rynkiem po rodku i siatk prostopadłych ulic, które dzieliły przestrze miasta na zwarte bloki parcel8. Takie rozwi zanie dostosowano, jak ju wspomniano, do istniej cego układu dwóch wa nych szlaków – natomiast rynek został wytyczony na ich przeci ciu.
Dojrzało ci ówczesnej koncepcji urbanistycznej dowodzi regularno rozplanowania redniowiecznego Szadku, o czytelnym układzie, tzw. krzy owym, z du ym – prostok tnym i jakby si mogło wydawa „na wyrost” rynkiem (rys. 2). Jest bardzo
8
U. Sowina, Przestrze miasta w pó nym redniowieczu - rynek w Sieradzu, KwKHM 1992, t. 40, nr 3.
prawdopodobne, e du e znaczenie przy planowaniu miasta miał fakt braku murów miejskich w Szadku, czego konsekwencj było do du e „rozlu nienie” zabudowy oraz wymiary rynku. Bior c pod uwag układ przestrzenny miasta lokacyjnego, rynek stanowił rzeczywiste centrum, tak w sensie przestrzennym, jak i funkcjonalnym, koncentruj c handel, komunikacj oraz władz . Wytyczony rynek przyj ł pocz tkowo wymiary 125 x 75 m (w przeliczeniu na powierzchni 0,9 ha).
Rys. 2. Poło enie rynku w przestrzeni miejskiej ródło: opracowanie własne
Znacznych rozmiarów rynki s charakterystyczne dla miast z dominacj funkcji rolniczej9. Tak e mieszka cy Szadku dysponowali du ym areałem ziemi uprawnej, co wywarło wpływ na charakter i funkcjonowanie o rodka, a w konsekwencji tak e i na wielko rynku. Na szadkowskim rynku odbywał si handel przede wszystkim płodami rolnymi oraz zwierz tami gospodarskimi.
W wyniku dziewi tnastowiecznej regulacji miasta zabudowaniu uległa wschodnia pierzeja rynku o cały kwartał zabudowy (rys. 2), natomiast dotychczasowe poł czenie mi dzy ulicami Uniejowsk a Widawska zostało przerwane. Zapewne tak du y stary rynek nie był ju potrzebny, je eli identyczne funkcje przej ł nowy plac targowy, wytyczony na zamkni ciu ulic Piotrkowskiej i Warszawskiej od ich wschodniej strony10. Dodatkowym bod cem do zabudowy starego rynku była atrakcyjno nowo powstałych, działek w centrum miasta.
Wyraz architektoniczny małych, cz sto rolniczych miasteczek, przejawiał si głównie w zabudowie zespołu rynkowego. Domy mieszkalne s budowane jak domy miejskie w blokach przyrynkowych, stodoły za tworz swoist dzielnic podmiejsk lub całe ulice „stodolniane”11 Taka te jest w Szadku.
W obr bie szadkowskiego rynku obecnie przewa a niska zabudowa. Dopiero na pocz tku XX w. nowo powstałe budynki przy pierzei północnej miały dwie kondygnacje. Stworzyło to lepsze warunki do handlu, który lokował si w cz ci parterowej domów.
Zarówno czynniki zewn trzne, jak i wewn trzne wpływały na rozwój gospodarczy rynku. Istotne znaczenie dla rozwoju miasta i usytuowania rynku miały warunki topograficzne. Czynnikiem sprzyjaj cym o charakterze uwarunkowania zewn trznego był przebieg szlaków komunikacyjnych, które krzy owały si w obr bie szadkowskiego rynku. Poziom obrotów handlowych
9
M. Kulesza, Morfogeneza miast na obszarze Polski rodkowej w okresie
przedrozbiorowym, Wyd. UŁ, Łód 2001. 10
Studium historyczno-konserwatorskie miasta Szadek, Pracownia Konserwacji Zabytków, Oddz. w Kielcach, Kielce 1989.
11
niew tpliwie zale ał od stopnia zamo no ci miejscowej społeczno ci. Podstawowym impulsem do rozwoju rynku były odbywaj ce si w jego obr bie targi i jarmarki.
Literatura
Kulesza M., Morfogeneza miast na obszarze Polski rodkowej w okresie przedrozbiorowym, Wyd. UŁ, Łód 2001.
Marszał T., Szadek. Monografia miasta., Szadek 1995.
Moroszek J., Wyrobisz A., Małe miasto jako o rodek rynku lokalnego, „Przegl d Historyczny” 1980, t.71, nr 1.
Pudełko J., Rynki w planach miast l skich, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. 9, nr 3-4.
Sowina U., Przestrze miasta w pó nym redniowieczu – rynek w Sieradzu, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1992, t. 40, nr 3. Studium historyczno- konserwatorskie miasta Szadek, Pracownia Konserwacji Zabytków, Oddz. w Kielcach, Kielce 1989.
Teodorowicz-Czerepi ska J., Przemiany zabudowy i funkcji rynku w Lublinie w XVI–XVIII w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1993, t. 41, nr 2.
Tołwi ski T., Urbanistyka t.1, Wyd. Ministerstwa Odbudowy, Warszawa 1947.
Urbaniak P., Plac miejski – skutek czy warunek powstania?, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1992, t. 40, nr 3.
Wejchert K., Adamczewska-Wejchert H., Małe miasta, 1986.
Wiesiołowski J., Funkcje placów miejskich w pó no redniowiecznej aglomeracji pozna skiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1992, t. 40, nr 3.
