A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004 M a r ia n G ło se k Ś R E D N IO W IE C Z N E U Z B R O JE N IE P L E B E JS K IE W Ś W IE T L E O D K R Y Ć A R C H E O L O G IC Z N Y C H , Ź R Ó D E Ł IK O N O G R A F IC Z N Y C H I P IS A N Y C H NA Z IE M IA C H P O L S K IC H *
W czasie badań archeologicznych, a także podczas odkryć przypadkow ych, trafiają do naszych rąk zabytki uzbrojenia. W yróżnienie w śród nich uzbrojenia należącego d o plebejów nie zawsze jest rzeczą m ożliw ą. N ależy tu zaznaczyć, że pod pojęciem „uzbrojenie plebejskie” rozum iem y nie tylko bro ń chłopską, lecz także uzbrojenie m ieszczan, czy też tzw. zastępców czyli pow ołanej do służby szlachty, którzy nie stawiwszy się sami na wezwanie, wysyłali swoich p oddanych.
Z broni zaczepnej w okresie średniow iecza nie podlega dyskusji o d -pow iednie zaklasyfikow anie zaledwie trzech kategorii: m iecza, kopii i szty-letu (lecz ju ż nie noża bojow ego), k tóre uznać należy za bro ń rycerską. Inne rodzaje bro n i zaczepnej m ożna, w zależności od wieku, z którego pochodzą, uznać za broń plebejską, k tó ra niejednokrotnie używ ana była rów nież przez stan rycerski. D la okresu w czesnego średniow iecza, do X II w., kiedy n a terenie Polski nie w ykształcony jest w pełni stan rycerski, d ru ż y n a k siążęca, w ojow ie używ ają p ra k ty c zn ie w szystkich elem en tó w uzbro jen ia zaró w n o zaczepnego, ja k i o ch ro n n eg o i tru d n o m ów ić tu o uzbrojeniu plebejskim. M ożem y jedynie wyróżnić wojów konnych i pieszych, lepiej lub gorzej uzbrojonych. M o żn a tu przytoczyć m aczugę z d re -w nianym obuchem , nabijanym i lub z -w rośniętym i -w nią krzem ieniam i lub łupkam i kam iennym i, k tó ra jest rów nież elem entem uzbrojenia. M a -czuga jed n ak w całym interesującym nas okresie używ ana była, w dużo m niejszym zakresie, także przez stan rycerski1. Jednocześnie źró d ła pisane
* Tekst referatu wygłoszonego na V Międzynarodowym Kolokwium Bronioznawczym w Malborku w 1996 roku pt. „Uzbrojenie i fortyfikacje plebejskie w Europie od XIII do XVI wieku”.
Marian Głosek
--- -—--- ---z okresu wc---zesnego średniow iec---za pow stałe w Polsce nie wymieniają, takich elem entów uzbrojenia ja k m aczugi czy topory. W późnośredniow iecznych źró d ła ch ikonograficznych zw iązanych z P olsk ą m aczugi p o jaw iają się głów nie w scenach zw iązanych z M ęk ą P ańską, ale rów nież w ręku d w o -rz a n in a w o rszak u księcia H e n ry k a I B rodatego o ra z w ręku ryce-rzy w scenie bitw y pod L egnicą z T a ta ra m i w w ersji brzeskiej L egendy św. Jad w ig i2 pochodzącej z 1353 r.
W łócznia była również bronią uniwersalną, używ aną zarów no przez plebs, ja k i przez rycerstwo. Jej znaczenie jak o broni rycerskiej zatraca się w 2 poło-wie XV w., kiedy to synonim em rycerza staje się kopia. Z poło-wieku X III pochodzi cały szereg dokum entów im m unitetow ych zwalniających chłopów od św iadczeń w ojskow ych3. 1 ak a polityka z pew nością przyczyniła się do nie przykładania szczególnego znaczenia do posiadania przez chłopów broni.
Powszechnie przyjm uje się, że dla okresu późnego średniow iecza bro n ią plebejską są to p o ry , cepy bojowe, widły o raz wyżej w spom niane, lecz już w szystkich typów m aczugi, włócznie, h a la b a rd y , łuki z u zb ro je n ia zaś ochronnego hełm y typu kapalin i salada. Nie znaczy to jed n ak , że naw et w późnym średniowieczu te elementy uzbrojenia używali wyłącznic plebejowie, w tym rów nież i m ieszczaństw o. N iem al wszystkie te elem enty uzbrojenia (z wyjątkiem wideł) były rów nież używ ane przez rycerstw o. W bitwie pod G ru n w ald em w 1410 r., rycerze po skruszeniu kopii w alczą m ieczam i i „securibus longius ligno extensis” 4. Przed obliczem k róla K azim ierza Jagiellończyka odbywa się pojedynek turniejowy na topory pomiędzy Jakubem z K o b y lan a nieznanym z nazw iska, sławnym ze zwycięstw w turniejach A nglikiem 5. W tym sam ym okresie chłopom wielkopolskim wezwanym do o b ro n y ziemi w 1403 r. przed najazdem krzyżackim , n ak azan o stawić się „cum arm is, areubus, clypeis, lanceis, gladiis et securibus” ®. W spom nieć w ypada jeszcze halab ard y , k tó re powszechnie uznaw ane są, szczególnie na zachodzie E uropy, za uzbrojenie plebejskie. Niestety, nie posiadam y żadnych znalezisk z okresu średniow iecza tego typu uzbrojenia n a ziem iach polskich, a ja k wiem, rów nież nie występuje o n a w źródłach pisanych. Z abytki tego
2 Г. Wąsowicz, Legenda Śląska, Wrociaw- Warszawa-Kraków 1967, tabl. 2,5.
3 S. Krakowski, Polska sztuka wojenna и» okresie rozdrobnienia feudalnego (X II i XIII w.), Studia i materiały do historii sztuki wojennej, t. 2, Warszawa 1956, s. 11; S. M. Zajączkowski, Służba wojskowa chłopów w Polsce do połowy X V wieku, Łodź 1958, s. 97-111; A. F. Grabski, Polska sztuka wojenna h> okresie wczesnofeudalnym, Warszawa 1959, s. 17.
4 J. Długosz, Historiae Polonicae libri XII, t. 4, [w:] Opera omnia, t. 11, wyd. A. Przeździecki, Cracoviae 1877, s. 54.
5 J. T. Lfubomirski], Jakób z Kobylan kasztelan gnieźnieński, starosta brzeski 1407-1454, „Biblioteka Warszawska” 1860, t. 2, s. 561.
6 Księga ziemska płońska, 1400-1417, wyd. M. Handelsman, Najdawniejsze księgi sądowe mazowieckie, t. 1, Warszawa 1920, nr 234, 676, 865; J. Szymczak, Organizacja produkcji i ceny uzbrojenia, [w:] Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, red. A. Nadolski, Łódź 1990, s. 270.
typu znajdujące się w kolekcjach polskich najczęściej są nab y te w ten czy w inny sposób z zagranicy. Z nane są one jed n ak i przedstaw iane w śred-niowiecznej ikonografii, lecz w ogrom nej większości w ręku zbirów , orszaku zbrojnego uczestniczącego w pojm aniu C hrystusa lub w ręku najeźdźców , jak np. w obu ilum inow anych rękopisach Legendy o św. Jadwidze. W jednym przy p ad k u , w rękopisie brzeskim Legendy św. Jadw igi z 1353 r. h a la b a rd a u k az an a jest w o rszak u zbrojnym H e n ry k a P obożnego. P om im o tego, niedw uznacznie w kulturze i obyczajow ości polskiej ten typ u zbrojenia uznaw any był za elem ent obcy. Nie m o żn a wykluczyć, że w tym przy p ad k u arty sta przez ukazanie h alab ard y chciał zaznaczyć obcość rycerzy z E u ro p y Z achodniej w w ojsku H en ry k a Pobożnego.
W źró d ła ch ikonograficznych i w źródłach pisanych są w yróżnieni rycerze i zbrojni m ężow ie niższego stanu. P oddając krytycznej analizie źró d ła pisane stw ierdzim y, że elem enty uzbrojenia tak ie ja k to p o ry czy m aczugi w ręku rycerzy są opisyw ane w źródłach narracyjnych często ja k o zw rot retoryczny lub zjaw isko zasługujące n a szczególną uwagę.
W źródłach pisanych i ikonograficznych przedstaw iających uzbrojenie konkretnych osób są oni zaprezentow ani z uzbrojeniem odpow iednim dla określonego stanu, z niewielkimi wyjątkami, spowodowanym i szczególną sytua-cją. Jest to wynikiem konwencji i symboliki przynależnej odpowiednim stanom .
T opory od początków swojego istnienia zgodnie są uznaw ane, za narzędzie zarów no służące do pracy, ja k i do walki. B ronioznaw cy zajm ujący się okresem wczesnego średniow iecza różnie p o d ch o d zą do tego zagadnienia. Jedni uw ażają, że podział ten nie m a znaczenia i k aż d a siekiera m ogła być użyta w walce, inni w prow adzają kryterium wielkości i wagi ja k o w yróżnik egzem plarzy bojow ych od narzędzi. Egezem plarze duże, o długości ostrza powyżej 15 cm, uw ażane są za siekiery i to p o ry ciesielskie, służące do p ra cy 7. Istotnym elem entem jest kw estia o rnam entów , k tó re jednoznacznie w iązane są z to p o ra m i bojow ym i. D la o k resu późnego średniow iecza, bronioznaw cy rów nież stosują kryterium wielkości przy określeniu funkcji toporów . Jed n a k bardzo często to p o ry wielkie, o długości ostrza powyżej 30 cm, uw ażane są za to p o ry bojow e8, co nie zawsze odp o w iad a praw dzie. D la późnego średniow iecza dysponujem y już znaczną liczbą źródeł ik o n o -graficznych, k tó re pozw alają nam na odpow iednie zaszeregow anie toporów . N iestety, m usim y powiedzieć, że spośród to p o ró w tylko b ard zo nieliczne form y są to p o ram i bojowym i. D o nich należy znacznych ro zm iarów to p ó r o ostrzu w achlarzow atym , przedstaw iony w ręku zbrojnego n a obrazie „O blężenie M a lb o rk a ” , pow stałym w latach 1481-1488 (ilustr. 2). K usza
i to p ó r o raz b rak zbroi płytowej w przeciwieństwie do innych zbrojnych ju ż rycerzy w skazują, że m am y tu do czynienia w ojow nikiem należącym do niższego stanu. T o p ó r o takim kształcie, lecz tzw. m in ia tu rk ę o w ym iarach: długość 5,3 cm, szerokość 7,5 cm, znaleziono na grodzisku dato w an y m na X IV i początek XV w. w Słoszewach, woj. T o ru ń (ilustr. 1: 5). G rodzisko to jed n ak w interesującym nas okresie w chodziło w skład P aństw a K rzy żac-kiego.
Ilustr. I. 1 - czekan z 1 pol. XV w. z Namysłowa; 2 - czekan z XIV w. z Radymna koło Jarosławia; 3 - topór z X IV -X V w. z Ostrowca koło Tarnowa; 4 - topór z X1V-XV w. ze Smolić koło Oświęcimia; 5 - topór z XIV w. do 1414 r. z Słoszew koło Brodnicy; 6 - fragment cepów bojowych z lat 1350-1382 z Popowa koło Sieradza; 7 - bijak cepa bojowego z XIV w.
Innym typem toporów , k tó re głównie służyły ja k o b ro ń , są egzem plarze 0 kró tk im ostrzu, rów nym lub niewiele tylko dłuższym od o bucha, często zdobione i posiadające znaki kow alskie. O buch czasam i jest poprzecinany poprzecznym i row kam i, co d o d atk o w o świadczy, że nie używ ano jego do w bijania gwoździ, lecz to zapobiegało ześlizgiwaniu się przy uderzeniu np. w zbroję. T o p o ry tego typu pojaw iają się około połow y X III w. i trw ają przez całe późne średniow iecze (ilustr. 1: 3)9. Nie je st to je d n a k jed y n a funkcja to p o ró w o takim kształcie. N a drzew orycie A. D iirera (1503-1504 r.) z tego typu toporem ukazany jest św. Jó ze f przy pracy. N a długiej lasce- ciupadze zakończonej toporem o takich propo rcjach podp iera się widz obserwujący kruszenie skał ogniem na drzeworycie XVI-wiecznym ze Ś ląska10. Z astrzec tu je d n a k trzeba, że w śród to p o ró w o takich kształtach są okazy znacznych rozm iarów , których długość p rzekracza 30 cm, a w aga dochodzi do 2 kg. T o p o ry o takich p aram etrach niew ątpliw ie nie są bronią.
B ardzo licznie w ystępują n a ziem iach polskich siekiery o w ydzielonej, krótkiej osadzie, w rzucie bocznym prosto k ątn ej lub lekko trapezow atej (szerszy obuch), z k ró tk ą w yodrębnioną szyjką, szerokim żeleźcem, z w yraźną ściętą lub u k ształto w an ą kończasto b ro d ą oraz ostrzem z reguły łukow atym . W ystępują one na ziem iach polskich od połow y X III w. przez całe śred n io -wiecze i siekiery o takich p roporcjach m o żn a sp o tk ać współcześnie. W śród tej g rupy należy w yróżnić okazy b o g a to o rn a m e n to w a n e i w y k ład an e kolorow ym m etalem (ilustr. 1: 4). W łaśnie zdobione okazy uw ażam za to p o ry bojowe.
W ydaje się nieporozum ieniem zaliczenie d o uzbrojenia dużych to p o ró w , z d ługą osadą, niejednokrotnie rów ną długości żeleźca, o strzu prostym lub lekko łukow atym , ze ściętą lub kończastą brodą. T o p o ry te pojaw iają się w X IV w. i w ystępują przez cały X V w., a także później. W ielu au to ró w , d o których zaliczam się i j a 11, to p o ry te, ze względu n a ich znaczną wielkość, uw ażało za okazy bojowe. O statnie je d n a k b ad a n ia w ykazały, że były to to p o ry ciesielskie, licznie przedstaw iane w ikonografii polskiej ja k 1 obcej, w tym również na wspom nianym wyżej obrazie „Oblężenie M alb o rk a” w scenie k o n stru o w a n ia jak ieg o ś drew nianego u rz ąd ze n ia oblężniczego (ilustr. 3). W jednym jed n ak przypadku, tego k ształtu to p ó r ukazany jest n a fresku z 1390 r. w k atedrze w K rólew cu nad głową zbrojnego m ęża, któ ry trzym a w jednej ręce włócznię zw róconą grotem d o ziemi i w drugiej tró jk ą tn ą tarczę. T o p ó r jest ukazany nad głową w ojow nika, o którym
9 M. Głosek, Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Łódź 1996, s. 38-40, typ VIII i V illa.
10 A. Rutkowska-Płachdńska, Uzyskiwanie surowców mineralnych, [w:] Historia kultury materialnej Polski w zarysie, t. 2, Wrocław 1978, s. 62, ryc. 38.
11 M. Głosek, L. Kajzer, A. Nadolski, Broń średniowieczna z ziem polskich. Katalog, Łódź 1978, tabl. 27.
Ilustr. 2. Fragment zaginionego obrazu „Oblężenie Malborka” z lat 1481-1488 (fot. K. Karpińska)
Ilustr. 3. Fragment zaginionego obrazu „Oblężenie Malborka” z lat 1481-1488 (fot. K. Karpińska)
m ożem y dom niem yw ać, że jest to sym boliczne przedstaw ienie poddającego się B ałta (w łócznia z grotem do dołu). Interesujący nas to p ó r sym bolizuje w ym iar sprawiedliw ości, czyli w tym przypadku m o żn a sądzić, że jest to przedstaw iony to p ó r katow ski. Nie m o żn a wykluczyć, że to p o ry tego typu 0 długim , prostym ostrzu m ogły być toporam i katow skim i.
Spośród innych typów to p o ró w i siekier tru d n o w skazać jednoznacznie egzem plarze bojowe. Jednocześnie z dużym praw dopodobieństw em m ożna powiedzieć, że wyżej przedstaw ione to p o ry były używ ane przez niższe stany.
K olejnym rodzajem ju ż niew ątpliw ie bro n i są czekany. W w yniku o statn io przeprow adzonych studiów nad tym zagadnieniem stw ierdzono, że występuje liczna grupa czekanów późnośredniowiecznych, k tóre nie naw iązują do form wczesnośredniow iecznych. Sądzić należy, że w śród tej grupy należy u p atry w ać egzem plarzy, k tó re w rów nej m ierze m ogły być sto so w an e za ró w n o przez stan rycerski, ja k i przez plebs. W z b io ra ch polskich w yróżniono pięć typów czekanów późnośredniow iecznych12. D o najbardziej interesujących należą czekany o długiej, ściętej brodzie i prostej górnej kraw ędzi. M łotek w miejscu obucha uform ow any jest stożkow ato, w yraźnie szerszy od strony zewnętrznej. Wszystkie te czekany są bogato ornam entow ane kolorow ym m etalem (miedź, srebro). Jeden z nich został znaleziony (N am ys-łów, woj. O pole - ilustr. 1: 1) z długim jednosiecznym nożem , grotem włóczni, dw om a podkow am i, ostro g ą z bodźcem gw iaździstym i ceram iką. H . Seger wiąże to odkrycie z wojnami husyckimi i datuje na lata 1428—143213. N ie negując chronologii stwierdzić jed n ak trzeba, że tego typu czekany nieznane są na terenie Czech, zaś trzy egzem plarze znaleziono n a terenie Śląska, jeden pochodzi z terenu W schodniego P om orza (W telno) i jeden z miejscowości nieznanej. O kaz z P om orza również m ożna wiązać z w ypraw ą husycką na P om orze w 1433 r., w k tó rej brały u dział w ojska śląskie 1 polskie. M o żna przypuszczać, że ten typ czekanu m ógł być prod u k o w an y na terenie Śląska w 1 połowie XV w.
In n ą interesującą grupą czekanów , pojaw iających się w X IV w., są okazy o w yraźnym prosto k ątn y m m ło tk u , którego pow ierzchnia p racująca jest czasam i pocięta prostopadłym i ukośnym i row kam i o osadzie o różnej długości: od krótkiej, niewiele przekraczającej szerokość szyjki d o długiej, przekraczającej długość żeleźca. Żeleźce z niem al p ro stą g ó rn ą kraw ędzią posiada bardzo często otw ór w kształcie trójlistnej koniczynki z łodyżką skierow aną ku obuchow i. Z reguły egzem plarze te p o siad ają ściętą brodę.
12 M. Głosek, Późnośredniowieczna broń..., s. 28-33; tenże, Ze studiów nad bronią obuchową z polskich zbiorów, [w:] Kultura Średniowieczna Śląska i Czech, Miasto, red К Wachowski Wrocław 1995, s. 155-156.
13 H. Seger, Ein Waffenfunde aus Namslau, Altschlesien, Mitteilungen des Schlesischen Altertumsvereins und der Arbeitsgemeinschaft für oberschlesische Ur- u. Frühgeschichte, Bd 4 Breslau 1934, s. 273-282.
Z najdow ane są one n a całym terytorium Polski (ilustr. 1: 2). Z tego typu Czekanem u k azan y je st zbrojny w p ancerz płytow y żołnierz w scenie „P ow alenie opraw ców ” na m alow idle ściennym datow anym na 2 ćwierć XV w. w kościele w Strzelnikach n a Ś ląsku1*. U kazanie tego typu broni ja k o oręża opraw ców świadczy, że nie cieszyła się o n a sym patią tw órcy tego dzieła. Sądzić należy, że rów nież i inne typy czekanów tra k to w a n o podobnie.
R o zp atru ją c bro ń zaczepną używ aną przez stany niższe polskiego sp o -łeczeństw a w średniow ieczu m o żn a jeszcze w spom nieć o b ro n i o żeleźcu złożonym , takich ja k m łotki lucerneńskie czy to p o rek europejski, któ ry jest niczym innym ja k Czekanem zaopatrzonym w górnej części w grot. U w idacz-n iaidacz-n a jest o idacz-n a w źródłach ikoidacz-nograficzidacz-nych w ręku zbrojidacz-nych żołidacz-nierzy, szczególnie w scenach pasyjnych zw iąnych z M ęką P ańską. N ie m am y jed n ak żadnych podstaw do stw ierdzenia, że była o n a używ ana n a ziem iach polskich.
Innym typem broni plebejskiej były cepy bojowe. Z aró w n o w polskich źródłach pisanych, ja k i źródłach ikonograficznych nie m am y jednoznacznego pośw iadczenia używ ania cepów przez stan rycerski, choć - sądząc z analogii z E uropy Zachodniej - z tak ą ewentualnością również należy się liczyć. M ożna znaleźć kilka przykładów używ ania tej broni przez plebs zarów no w źródłach ikonograficznych, ja k i pisanych. D o interesujących w zm ianek należy p o ch o -dzący z 1427 r. spis broni 19 cechów krakow skich p rzeprow adzony przez rajców, gdzie w arsenałach winny znajdować się 152 cepy bojowe, lecz nie było ani jednego egzem plarza tej b ro n i15. Rajcy nakazali uzupełnić ten brak.
N a podstaw ie źródeł ikonograficznych m ożem y powiedzieć, że używ ano dw óch typów cepów bojow ych - z długim i krótkim dzierżakiem . K ształty bijaków były różne, najczęściej w alcow ate, stożkow ate lub kuliste. W cepach bojow ych dzierżak z bijakiem połączony był za p o m o cą m etalow ych ogniw. C epy używ ane przez piechotę m iały najczęściej długi dzierżak, zaś przez jazd ę - k ró tk i dzierżak z kulistym bijakiem .
W zbiorach polskich znaleziono zaledwie dw a elem enty cepa bojow ego. Jednym z nich jest niewielki fragm ent bijaka cepa n ajpraw dopodobniej w kształcie w alca w raz z ogniw kam i łączącymi go z dzierżakiem (ilustr. 1: 6), zaś drugim rów nież bijak w kształcie 12-promiennej, m asywnej gwiazdy (ilustr. 1: 7).
W spom nieć tu należy o jeszcze jednym rodzaju bro n i drzewcowej jakim są widły bojow e. I tu, niestety, nie posiadam y żadnych znalezisk a rch eo
-14 J. Domasławski, A. Karłowska-Kamzowa, M. Kornecki, H. Malkiewiczówna, Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, Poznań 1984, s. 418, ilustr. 102.
15 Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, 1257-1506, ed. F. Piekosiński, t. 2-4, Monumenta medii aevii historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 7, Kraków 1882, nr 3-5; J. Szymczak, Organizacja..., s. 399.
logicznych, lecz sądzić m o żn a, że właśnie chodzi o widły w nazw ie łacińskiej
bilignis fe rra fabricata, w k tó re uzbrojony był pieszy w ojow nik w ym ieniony
w spisie w ystaw ionych przez szlachtę pachołków , swoich zastępców na wojnę w 1498 r . lft W idły takie m ogą być w yobrażone w scenie N iesienia K rzyża n a kw aterze o łtarza datow anego na lata 1460-1470 z S ie n n a17.
Kolejnym rodzajem broni zaczepnej, powszechnie używanej przez plebejów w późnym średniow ieczu, była broń biała jednosieczna. D o nich zaliczyć należy tasaki (baudelair, fauchon), k o rd y (Hasuwehr) i szable. W Polsce znaleziono zabytki tego typu, lecz są to znaleziska przypadkow e, pozbaw ione w arstw y kulturow ej um ożliwiającej w eryfikację naw et ich ch ro n o lo g ii18. W średniow iecznych źródłach ikonograficznych bro ń o krzywej głowni, zawsze uk azan a jest w ręku obcych nacji, zw iązanych z pojm aniem lub Pasją C hrystusa. W późnym średniow ieczu uw ażano ją za bro ń nierycerską, o b cą kulturze polskiej. K o rd y , tasaki, rodzaje uzbrojenia nierozróżnialne, ja k pisze J. S zym czak19, w średniow iecznych źró d ła ch p isanych, n o szą głów nie m ieszczanie ja k o bro ń „ n a co dzień” , czego im często zakazyw ano. Nie wiemy, niestety, czy b roń ta była używ ana rów nież przez chłopów , lecz ich d u ża dostępność w nabyciu wskazuje, że tak.
N ieco inny o b ra z przed staw ia się w p rz y p ad k u szabli. P o sia d am y zaledwie jed n ą szablę, k tó rą m ożna datow ać na okres późnego średniowiecza20. Z tru d n o ścią m o żn a ją odrożnić od k ordów w źródłach ikonograficznych, lecz m o żn a ją dostrzec w scenie pasyjnej try p ty k u K o ro n acji M ad o n n y , pow stałego ok. 1460 r. z kolegiaty w W ieluniu21. W źródłach pisanych pojaw ia się w 1464 r.22, lecz ju ż w ro k u 1471, w rocie pieszej M a rk a na 446 żołnierzy szable p osiadało 197, a miecze 24323. W 1475 r., w zw iązku ze ślubem Jadw igi Jagiellonki z księciem baw arskim , Jerzym w L an d sh u t, tak m. in. opisuje k ro n ik arz orszak panny m łodej „[...] i szable w srebrnych pochw ach, m iejscam i pozłacanych. Pasy u szabel były dużym i złocistym i
le Acta ekspeditionum bellicalium Palatinatus Calissiensis et Posnaniensis in Valachos et in Turcas a. 1497-1498 in Archive Regie Posnaniensi asservata, ed. M. Bobrzyński, Kraków 1882 nr 456.
17 J. Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski 1460-1500, Warszawa 1988, ilustr. 38.
18 M. Głosek, Uzbrojenie zaczepne, [w:] Uzbrojenie w Polsce..., s. 121-124; M. Głosek, Przyczynek do początków nowożytnej szabli w Polsce, [w:] Arma et Olla. Studia dedykowane Profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7-8 maja 1992 r., Łódź 1992, s. 63-69.
19 J. Szymczak, Produkcja i koszty uzbrojenia rycerskiego w Polsce XII1-XV w Łódź 1989, s. 72.
20 M. Głosek, Przyczynek do początków..., s. 63-69.
M. Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk. Renesans. Wczesny Manieryzm, Warszawa 1961, ilustr. 46.
22 J. Szymczak, Produkcja i koszty..., s. 53.
lam am i w ykładane i zwisały do samej ziemi, m ając wielkie zankle czyli klam ry, ja k to zwyczajem bywa w ich k ra ju ” 24. N iedw uznacznie te zapiski św iadczą, że szabla w Polsce w 2 połow ie XV w. była w pow szechnym użyciu. F a k t jed n ak , że w źródłach ikonograficznych szczególnie chętnie przedstaw iana jest w ręku zbirów i opraw ców , co m o żn a tylko łączyć z odczuciem i artystów i odbierających ich dzieła widzów , że była to broń obca i ja k o ta k a nie m ogła wejść jeszcze n a pole bitwy ja k o b ro ń rycerza konnego, choć ju ż używ ała jej piechota, a także noszono ją ja k o broń osobistą. W tej sytuacji, w XV w., pom im o używ ania tej broni przez stan szlachecki, była o n a używ ana rów nież przez plebs.
Innym rodzajem broni, powszechnie używanej przez niższe stany, był duży nóż, występujący najczęściej w średniow iecznych źródłach pisanych pod nazw ą cultellus, messer, czy też nóż. Cultellus był niejednokrotnie utożsam iany z kordem i tasakiem . Jednocześnie w źródłach ikonograficznych noże bojow e są bardzo często uw idaczniane przyczepione do p asa z prawej strony w tow arzystw ie saczka. N óż bojowy, jest to b roń o głowni i rękojeści asym etrycznej. W zbiorach polskich posiadam y niem ało tego typu zabytków . Jest je d n a k problem , ja k w yróżnić okazy bojow e od noży - narzędzi. M o żn a przyjąć, że nóż bojow y jest to bro ń przeznaczona do kłucia, nie n ad ająca się d o cięcia. Jednocześnie specjaliści u stalają kryterium wielkości przyjm ując, że długość głowni noża bojow ego wynosi od 15 cm do 40 cm 25.
N a zakończenie om aw iania uzbro jn ia zaczepnego, używ anego przez plebs wspom nieć należy o broni m iotającej. D o szczególnie chętnie używanego rodzaju tej broni należał łuk, ale także i kusza w ym ieniana w śród wy-staw ionych przez szlachtę zastępców n a wojnę w 1498 r .26 Sądzić należy, że w XV w. rów nież b ro ń p aln a, w chodziła w skład indyw idulanego uzbrojenia plebsu, szczególnie m ieszczan.
Jeszcze trudniejszym i elem entam i do w yróżnienia podczas b ad ań arch eo -logicznych broni plebejskiej jest uzbrojenie ochronne. W ojow nik niższego stan u wyruszający na wyprawę posiadał niejednokrotnie zbroję o ch ro n n ą w raz z hełm em , choć jej jak o ść najczęściej odbiegała od zbroi rycerza. R ów nież bardzo często nie była to zbroja o ch ro n n a kom pletna, lecz tylko napierśnik, ja k inform uje nas o tym uzbrojenie w ym ienione przy opisie zastępców w ystaw ionych przez szlachtę w 1497 i 1498 r .27 P achołkow ie ci p o siadają często naw et hełm typu przyłbica, którem u tow arzyszy ju ż zawsze miecz. Innym typem hełm u, najczęściej używanym przez plebs, był kapalin. W wyżej w spom ianym spisie broni zastępców nie wym ieniony jest ani razu
24 K. Szajnocha, Jadwiga Jagiellonka. Szkice historyczne, t. 2, Kraków 1876, s. 81. 25 M. Lewandowski, Puginały średniowieczne z ziem polskich, [w:] Mediaevalia Archaeologica, „Acta Archaeologica Lodziensia” 1986, nr 31, s. 104.
26 Acta expedilionum..., gdzie liczne przykłady. 21 Tamże.
ten typ hełm u, lecz tylko użyte określenie galea. N azw a ta nie określa nam kształtu hełm u, lecz nie m o żn a wykluczyć, że pod tym term inem kryje się kapalin. Licznie reprezentow ane są kapaliny w śród bro n i cechu piekarzy krakow skich, gdzie w 1394 r., na 18 wszystkich hełm ów 15 to k a p a lin y 28, zaś w ro k u 1427 w arsenałach cechowych K ra k o w a n a 169 hełm ów aż 145 to k a p a lin y 29. K a p alin y szczególnie chętnie ukazyw ane są w źró d łach ikonograficznych w scenach pojm ania czy M ęki Pańskiej niedw uznacznie ja k o rodzaj uzbrojenia niższej klasy. R ów nież wyżej w spom iany w ojow nik uzbrojony w to p ó r i kuszę na obrazie „O blężenie M a lb o rk a ” n ajp ra w -dopodobniej m a na głowie k a p a lin 30. Nie znaczy to je d n a k , że kapaliny były wyłącznie używ ane przez plebejów. K apalinów używali rów nież rycerze, 0 czym świadczy nagrobek z 2 połow ic XV w. rycerza J a n a z Czulić herbu Czew oja w pełnej zbroi z kapalinem na głowie31. W zbiorach polskich posiadam y cztery kapaliny (dw a znalezione w P lcm iętach32, jeden w L eśnie33 1 jeden w O lsztynku34) z czego trzy znaleziono podczas badań archeologicznych grodzisk. C zw arty znaleziono przypadkow o na terenie zam ku. K o n tek st tow arzyszący tym znaleziskom nie upow ażnia nas, aby je uznać za uzbrojenie plebejskie.
W w yniku przedstaw ionej próby w yróżnienia uzbrojenia plebejskiego n a podstaw ie b ad a ń archeologicznych należy stwierdzić, że nieliczne tylko jego elem enty m ożna odpow iednio zaklasyfikować. Ź ró d ła pisane i ikonograficzne dotyczące ziem polskich uw idaczniają nam wszystkie elem enty uzbrojenia, k tó re m ogą być używane przez plebejów i znaleźć się rów nież w ręku rycerzy. W obec takiej sytuacji m ożem y tylko dom niem yw ać, że ta k a czy in n a b ro ń , znaleziona podczas b ad a ń archeologicznych m ogła stanow ić elem ent uzbrojenia plebejskiego.
In sty tu t A rcheologii U L
28 Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300 do 1400, cz. 1-2, ed. F. Piekosiński i J. Szujski, Monumenta medii aevii historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 4, Kraków 1878, s. 107.
29 Kodeks dyplomatyczny..., s. 409-411.
30 M. Głosek, Późnośredniowieczna broń..., s. 53, ryc. 18.
31 P. Mrozowski, Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa 1994, s. 165; fot. 7.
32 A. Nadolski, E. Grabarczykowa, Militaria z grodziska tv Plemiętach. Uzbrojenie ochronne, [w:] Plemięta; Średniowieczny gródek w ziemi chełmińskiej, red. A. Nadolski, Warszawa-Poznań-Toruń 1985, s. 85-98.
33 K. Walenta, Wstępne wyniki badań kopca iv miejscowości Leśno, gm. Brusy, woj. Bydgoszcz, „Łódzkie Sprawozdania Archeologiczne” 1994, t. 1, s. 149-158.
Marian Głosek
MEDIEVAL PLEBEIAN ARMAMENT IN THE LIGHT OF ARCHAOLOGICAL DISCOVERIES, ICONOGRAPHY
AND WRITTEN SOURCES IN POLAND
In Ihe medieval period no doubts are raised on proper classification o f three representatives o f the offensive armament: sword, spear and dagger (but not battle-knife). They should all be considered knight arms. It is generally assumed that in the late medieval period the plebs’ arms were battle-axes, battle flails, forks and above mentioned bludgeons o f all types, spears, halberds, bows, choppers, cutlasses, and as regards protective armament - helmets o f capalis and salada types. However, it does not mean that even in the late medieval period these elements of armament were only used by plebs, including also the middle class. Almost all the elements o f armament (except battle forks) were also used by knights. In the 2nd half of the 15lh century sable comes into use and were also used by the knights. This fact has been noted by chroniclers in a wedding suite o f Casimir Jagiellon’s daughter - Jadwiga. This element o f armament, in shape not very different from chopper, was also used by the plebs.
In the battle o f Grunwald in 1410, the knights, after having destroyed their spears, fought with swords and „securibus longius lingo extensis”. Face to face with the king Casimir Jagiellon a tournament duel with battle-axes between Jacob from Kobylany and a famous for tournament victories Englishman o f unknown name. At the same time, peasants from Great Poland were called to defend the land from the Teutonic invasion in 1403 and were told to take „cum armis, arcubus, clypeis, lanceis, gladiis et securibus”. Even knights who belonged to the elite were wearing capalis, among others John from Czulice of the Czewoja clan. That is the reason why it is difficult to unambiguously state the class membership of many armament elements, which are nowadays preserved.
