Personality traits 10-, 13-aged children with mild mental retardation

JANUSZ KOSTRZEWSKI EWA ZASPA

CECHY OSOBOWO
CI 10-, 13-LETNICH DZIECI

Z LEKK NIEPEŁNOSPRAWNO
CI INTELEKTUALN*

Celem bada było okrelenie, czy wystpuj istotne rónice i jakiego s one rodzaju midzy dziemi z lekk niepełnosprawnoci intelektualn a ich rówienikami o prawidłowym rozwoju pod wzgl-dem nasilenia cech osobowoci. Zbadano 279 dzieci w wieku 10-13 lat: 92 dziewczynki z lekk niepełnosprawnoci intelektualn i 87 ich rówieniczek o prawidłowym rozwoju oraz 50 chłopców z lekk niepełnosprawnoci intelektualn i 50 chłopców o prawidłowym rozwoju. Do bada zasto-sowano 14-czynnikowy Kwestionariusz Osobowoci R. B. Portera i R. B. Cattella. Wyniki bada ujawniły, i dzieci niepełnosprawne intelektualnie charakteryzuje mniejszy poziom integracji oso-bowoci, bardziej obnione samopoczucie, mniejsze poczucie przystosowania do rzeczywistoci, mniejsza dojrzało emocjonalna oraz wiksza wraliwo, poszanowanie zasad moralnych i innych ludzi.

Słowa kluczowe: cechy osobowoci, niepełnosprawno intelektualna.

Główny problem badawczy, jaki analizowany jest w prezentowanym artyku-le, mona uj w nastpujcym pytaniu. Czy dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn róni si istotnie od swoich rówieników o prawidłowym rozwoju intelektualnym pod wzgldem wymiarów osobowoci mierzonych 14-czynniko-wym Kwestionariuszem Osobowoci R. B. Portera i R. B. Cattella?

DR HAB. JANUSZ KOSTRZEWSKI, prof. APS, DR ZASPA EWA, Akademia Pedagogiki Specjalnej, ul. Szczliwicka 40, 02-353 Warszawa; e-mail: zasepa@aps.edu.pl

∗ _{Cz bada przeprowadzono w ramach projektu badawczego, finansowanego ze rodków}

W literaturze przedmiotu stosunkowo rzadko podejmuje si tematy zwizane ze struktur osobowoci osób z niepełnosprawnoci intelektualn. Mona spo-tka pogldy, i zachowanie tych osób jest wyznaczone przede wszystkim przez deficyty w sferze poznawczej, nie docenia si za w tym wzgldzie znaczenia konfiguracji ich cech osobowoci czy te rónych potrzeb i motywów działania (por. Zigler, Bennett-Gates, Hodapp, Henrich, 2002; Lecavalier, Tasse, 2002). Inne trudnoci zwizane z podjciem prac badawczych dotyczcych dziedziny osobowoci osób z niepełnosprawnoci intelektualn s natury metodologicznej. Łcz si one z trafnoci doboru techniki badawczej do poziomu rozwoju inte-lektualnego tych osób. Podjto nieliczne próby przezwycienia tych trudnoci: tworzone s skale obserwacyjne, które wypełniaj opiekunowie osób z niepełno-sprawnoci intelektualn, okrelajc, jakie dziecko jest (Zigler i in., 2002; Ko-strzewski, 2002); opracowuje si techniki obrazkowe uzupełniane przez dziecko (Kunca, Haywood, 1969; Switzky, 1994 – za: Zigler, i in., 2002); wykorzystywa-ne s techniki projekcyjwykorzystywa-ne (por. Kostrzewski, 2002) lub obiektywwykorzystywa-ne kwestionariu-sze mierzce róne cechy osobowoci, które przeznaczone s dla dzieci młod-szych o prawidłowym rozwoju intelektualnym (do takich technik naley 14-czyn-nikowy Kwestionariusz Osobowoci R. B. Portera i R. B. Cattella, słucy do pomiaru cech osobowoci skupionych wokół 14 dwubiegunowych wymiarów u dzieci od 8 do 12 lat o prawidłowym rozwoju intelektualnym oraz starszych z lekk niepełnosprawnoci intelektualn).

Omawiajc problemy osobowoci osób z niepełnosprawnoci intelektualn, mona wskaza na pewne koncepcje teoretyczne, które staraj si okreli, jakie s te osoby i jakie s główne mechanizmy ich działania. Jedn z takich koncepcji opracował Kurt Lewin (1934 – za: Kowalik, 1981). Opierajc si na teorii pola wyjaniajcej struktur osobowoci człowieka o prawidłowym rozwoju intelektu-alnym, Lewin stwierdził, i osoba z niepełnosprawnoci intelektualn charakte-ryzuje si mniej zrónicowan, a bardziej sztywn budow osobowoci. Fakt ten ma funkcjonalne konsekwencje głównie w postaci bezradnoci, trudnoci w ro-zumieniu i kontrolowaniu otoczenia, nieprzystosowawczych zachowa pedan-tycznych, braku spójnoci w myleniu, ustanawianiu celów i zachowaniu, infanty-lizmu oraz duej podatnoci na wpływy. Opierajc si na załoeniach psychoana-lizy, M. L. Hutt i R. G. Gibby (1959 – za: Kowalik, 1981) opracowali inn kon-cepcj osobowoci osób z niepełnosprawnoci intelektualn. Stwierdzili, i sfera niewiadomoci i podwiadomoci nie róni si u nich zbytnio, za wiadomo jest znacznie mniejsza w porównaniu z osobami o prawidłowym rozwoju. Std

te powstaj trudnoci w kontrolowaniu rzeczywistoci, przystosowaniu do oto-czenia oraz w samokontroli. L. L. Cromwell (1963 – za: Kowalik, 1981) próbo-wał wyjani główne mechanizmy rzdzce zachowaniem osób z niepełnospraw-noci intelektualn, korzystajc z teorii społecznego uczenia si J. B. Rottera. W teorii tej prawdopodobiestwo wystpienia okrelonego zachowania w danej sytuacji jest funkcj oczekiwania wzmocnienia tego zachowania oraz wanoci dla człowieka tego wzmocnienia. Poziom oczekiwania wzmocnienia jest zwiza-ny z tym, jak czsto człowiek wczeniej takie wzmocnienie otrzymywał w danego typu sytuacji lub ogólnie w swym yciu. Z powodu deficytów natury poznawczej osoby z lekk niepełnosprawnoci intelektualn czciej ponosz w yciu pora-ki ni odnosz sukcesy, std te ich poziom oczepora-kiwania wzmocnie pozytyw-nych, a tym samym poziom ich aspiracji jest mniejszy, stawiaj sobie mało am-bitne cele yciowe, a take czciej charakteryzuj si biernoci.

Ciekawe prace na temat struktury osobowoci, jako znaczcej sfery determi-nujcej funkcjonowanie osób z niepełnosprawnoci intelektualn o etiologii kul-turalno-rodzinnej, prowadzi od 40 lat Zigler (Zigler i in., 2002). Wykazał on wraz ze współpracownikami, e istnieje pi głównych wymiarów w osobowoci tych osób: (1) tendencja do pozytywnego reagowania – wymiar okrela poszukiwanie kontaktów z innymi, głównie z dorosłymi, ch bycia od nich zalenym, domaga-nie si nadmiernej uwagi i pochwał, a take zbytdomaga-nie spoufaladomaga-nie si z obcymi; (2) tendencja do negatywnego reagowania – naley tutaj tendencja do izolowania si od innych oraz ostrono w kontaktach interpersonalnych; (3) oczekiwanie suk-cesu – jest to stopie oczekiwania suksuk-cesu/ lub poraki w sytuacji pojawienia si nowego zadania; (4) zewntrzsterowno – czyli skłonno osoby do kierowania si wskazówkami innych ludzi odnonie do rozwizania trudnych lub niejasnych zada; (5) motywacja działania – wymiar ten zwizany jest z przyjemnoci ma-jc swe ródło w samym działaniu, w uporaniu si z trudnociami, w samej pra-cy bez oczekiwania na nagrod zewntrzn, oraz z gorliwoci, odpowiedzialno-ci, przejawianiem inicjatywy. W dalszych swoich badaniach wyrónili jeszcze dodatkowe dwa czynniki osobowoci: posłuszestwo – zrozumienie i zaakcepto-wanie, i pewne polecenia musz by wykonane w okrelonych sytuacjach, oraz ciekawo/twórczo – zainteresowanie otoczeniem, kreatywno. Gdy porów-nano osoby z lekk niepełnosprawnoci intelektualn oraz o prawidłowym roz-woju pod wzgldem nasilenia poszczególnych wymiarów osobowoci, to stwier-dzono, i osoby z lekk niepełnosprawnoci intelektualn charakteryzuj si wikszym poziomem zewntrzsterownoci oraz tendencj do pozytywnego

re-agowania, za mniejszym – ciekawoci/twórczoci, oczekiwania na sukces, po-słuszestwa i motywacji działania. Nie stwierdzono istotnych rónic midzy ba-danymi grupami pod wzgldem tendencji do negatywnego reagowania.

Badania, które opisano w tym artykule, zostały przeprowadzone wród dzieci 10-, 13-letnich z lekk niepełnosprawnoci intelektualn oraz ich rówieników o prawidłowym rozwoju z zastosowaniem 14-czynnikowego Kwestionariusza Osobowoci, skonstruowanego przez Portera i Cattella na podstawie czynnikowej teorii osobowoci Cattella. W literaturze przedmiotu mona znale opis bada za pomoc tej techniki, prowadzonych równie dawniej. Ich wyniki przedstawiamy poniej.

Naley wspomnie, i Cattell (1950, s. 2, 1967, s. 25) nazywa osobowoci to, „co pozwala przewidzie, co dana osoba zrobi, gdy znajdzie si w okrelonej sytuacji. [...] Osobowo [...] wie si z całym zachowaniem jednostki, zarówno zewntrznym, jak i wewntrznym”. W jego teorii najwaniejsze pojcie to cecha. Jest to „[...] struktura psychiczna, wywnioskowana z obserwowanego zachowania i słuy wyjanianiu regularnoci i spójnoci zachowania” (Ole, 2003, s. 133). Cechy dzieli si na: wspólne (wystpujce u wszystkich ludzi z rónym nate-niem, dajce przez to podstaw do bada porównawczych) i indywidualne (cha-rakterystyczne tylko dla danego człowieka, maj one charakter jakociowy), po-wierzchniowe (czyli dostpne obserwacji, ich przejawem s korelujce ze sob zachowania) i ródłowe (inaczej ukryte, wyznaczaj one rónorodne cechy po-wierzchniowe), rodowiskowe (ukształtowane przez oddziaływania rodowisko-we) i konstytucyjne (na których powstanie ma wpływ głównie dziedziczno), dynamiczne (wice si z pobudzeniem osoby do podejmowania rónych działa ukierunkowanych na osignicie celu), zdolnociowe (zwizane z tym, jak efek-tywnie osoba osiga okrelony cel) i temperamentalne (łczce si z energi, szybkoci, wraliwoci emocjonaln) (Cattell, 1967; Chlewiski, 1964; Chle-wiski, 1987; Ole, 2003; Hall, Lindzey, Campbell, 2004).

W Stanach Zjednoczonych badania nad rónicami w zakresie cech osobowo-ci dzieci z lekk niepełnosprawnoosobowo-ci intelektualn i ich rówieników o prawi-dłowym rozwoju umysłowym przeprowadzili B. B. Porter, J. L. Collins i M. R. McIver (1965 – za: Porter, Cattell, 1972), jak te R. Wilcox i J. L. Smith (1972 – za: Porter, Cattell, 1972), za w Polsce – J. Dbrowska (1982). Porter, Collins i McIver (1965) zbadali 12-letnich uczniów szkół specjalnych dla dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn. Stwierdzili, e badani przez nich uczniowie róni si od swoich rówieników o prawidłowym rozwoju intelektualnym w

za-kresie takich wymiarów, jak: A- (Schizotymia), B- (Niska inteligencja), C- (Nie-dojrzało emocjonalna), F- (Obnione samopoczucie), G- (Mniej dojrzały cha-rakter), H+ _{(
miało), J}+ _{(Skrpowanie wewntrzne), N}+ _{(Ogłada towarzyska),} O+ (Skłonno do obwiniania siebie), Q3- (Niedostateczne panowanie nad sob).

Wilcox i Smith (1972) poddali badaniom dzieci w wieku od 8 do 12 lat uczszczajcych do szkoły specjalnej dla uczniów z lekk niepełnosprawnoci intelektualn oraz rówieników o prawidłowym rozwoju. Dzieci z lekk niepełno-sprawnoci intelektualn róniły si od dzieci z grupy kontrolnej w zakresie dziewiciu sporód czternastu wymiarów osobowoci. Rónice te s nastpujce. Dzieci z niepełnosprawnoci intelektualn w porównaniu z rówienikami o pra-widłowym rozwoju bardziej trzymaj si na uboczu, s bardziej chłodne, myl w sposób konkretny, nie potrafi myle w sposób abstrakcyjny, s bardziej ru-chliwe, pobudliwe, niecierpliwe, domagaj si uwagi ze strony otoczenia, maj mniej dojrzały charakter, s niestałe, mniej wytrwałe, łatwo rezygnuj z wysiłku, wszystko robi na swój sposób, s bardziej skrpowane wewntrznie, bardziej realistyczne, zwracaj uwag na wzgldy towarzyskie, ujawniaj niedostatek po-czucia pewnoci, bardziej si martwi i denerwuj, niedostatecznie kontroluj siebie, ujawniaj niedomog motywacji osigni, ich aktywno jest bardziej nacechowana niepokojem (zob. Porter, Cattell, 1972, s. 51-52).

W 1982 roku Dbrowska wykazała, i dziewczta w wieku 11-12 lat z lekk niepełnosprawnoci intelektualn w porównaniu ze swoimi rówieniczkami o prawidłowym rozwoju umysłowym s bardziej schizotymiczne (A-), myl w bardziej konkretny sposób (B-), s mniej dojrzałe emocjonalnie (C-), bardziej za pobudliwe (D+), maj słabszy, mniej dojrzały charakter (G-), bardziej trzewo myl (I-), s mniej wraliwe pod wzgldem estetycznym, bardziej realistyczne (N+_{), maj bardziej wzmoone napicie nerwowe (Q4}+_).

Badania prowadzone w latach szedziesitych ubiegłego wieku za pomoc 14-czynnikowego Kwestionariusza Osobowoci w Stanach Zjednoczonych, jak i w Polsce wskazuj na mniej dojrzał struktur osobowoci dzieci z lekk nie-pełnosprawnoci intelektualn, na mniejszy poziom przystosowania si do oto-czenia, mniejsz zdolno samokontroli oraz wiksze tendencje introwertywne w porównaniu z rówienikami o prawidłowym rozwoju intelektualnym.

Celem naszych bada jest równie udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn róni si od rówieników o prawidłowym rozwoju intelektualnym pod wzgldem cech osobowoci mierzo-nych 14-czynnikowym Kwestionariuszem Osobowoci, a take wskazanie, czy

ewentualne rónice midzy dwoma grupami osób s takiej samej natury jak w badaniach przeprowadzonych w latach szedziesitych XX wieku.

Przyjto hipotez zakładajc istnienie rónic w zakresie cech osobowoci mierzonych 14-czynnikowym Kwestionariuszem Osobowoci midzy dziewcz-tami i chłopcami z lekk niepełnosprawnoci intelektualn a ich rówienikami o prawidłowym rozwoju. Uszczegóławiajc t hipotez naley wskaza, i dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn bd charakteryzowa si mniej doj-rzał struktur osobowoci, mniejszym poczuciem przystosowania do otoczenia oraz bardziej obnionym nastrojem i mniejsz wiar w siebie.

I. MATERIAŁ I METODA

1. Osoby badane

Zbadano łcznie (czyli w grupie kryterialnej, któr stanowiły dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn, i kontrolnej, któr tworzyli rówienicy o pra-widłowym rozwoju intelektualnym) 279 dzieci w wieku 10-13 lat: 92 dziewczyn-ki z lekk niepełnosprawnoci intelektualn oraz 87 ich rówieniczek o prawi-dłowym rozwoju intelektualnym, 50 chłopców z lekk niepełnosprawnoci inte-lektualn oraz 50 ich rówieników o prawidłowym rozwoju intelektualnym, mieszkajcych w duym miecie oraz w miecie o redniej wielkoci. Wród dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn badania prowadzono w sposób indywidualny (np. czsto czytano im poszczególne itemy kwestionariusza), za wród dzieci o prawidłowym rozwoju intelektualnym – w sposób grupowy. Cz bada przeprowadzili w ramach prac magisterskich na seminarium kierowanym przez prof. J. Kostrzewskiego: Halina Chmielewska, Mariusz Białkowski, Alek-sandra Truta.

Technika zastosowana w badaniu. Do bada zastosowano 14-czynnikowy Kwestionariusz Osobowoci R. B. Portera i R. B. Cattella „Co lubisz robi i o czym lubisz myle?” Kwestionariusz ten przeznaczony jest dla dzieci 8-, 12-letnich o prawidłowym rozwoju, a take starszych z niepełnosprawnoci inte-lektualn. Mierzy on takie wymiary osobowoci, jak: A: Cyklotymia – schizoty-mia, B: Wysoka inteligencja – niska inteligencja, C: Dojrzało emocjonalna – niestało emocjonalna, D: Pobudliwo – temperament spokojny, E: Dominacja – submisja, F: Surgencja – desurgencja, G: Silny charakter – słaby charakter, H:
miało – niemiało, I: Wraliwo – brak wraliwoci, J: Skrpowany

wewntrzne – mocny, krzepki, N: Refleksyjno – naiwno, O: Skłonno do obwiniania siebie – zadowolenie z siebie, Q3: Wysoka samokontrola – niska

sa-mokontrola, Q4: Wysokie napicie nerwowe – niskie napicie nerwowe.

Badania wykazały, i jest to do rzetelna i trafna technika pomiaru osobowo-ci dzieci (Kostrzewski, 1964, 1967, 1976).

II. WYNIKI

Aby okreli, które cechy osobowoci najbardziej rónicuj dzieci z grupy kryterialnej i kontrolnej, zastosowano analiz dyskryminacyjn (przeprowadzon oddzielnie w grupach chłopców i dziewczt), a take procedur krokow, która jest oparta na minimalizowaniu wskanika  Willksa. W procedurze tej do kolej-nego kroku włczana jest ta zmienna, która ma najmniejsz warto wskanika . Wyniki przeprowadzonej analizy dyskryminacyjnej, tj. nazwy zmiennych predykcyjnych, wartoci wskaników  Willksa oraz poziom istotnoci, zawieraj tabele 1 i 2.

Tab. 1. Wyniki analizy dyskryminacyjnej dla wyodrbnionych grup chłopców: niepełnosprawnych intelektualnie i o prawidłowym rozwoju intelektualnym

Krok Nazwa zmiennej  Willksa p

1 B – Wysoka inteligencja – niska inteligencja 0,43389 0,0001 2 F – Wzmoone samopoczucie – obnione samopoczucie 0,34581 0,0001 3 O – Skłonno do obwiniania siebie – zadowolenie z siebie 0,32058 0,0001 4 I – Wraliwo – brak wraliwoci 0,31043 0,0001 5 C – Dojrzało emocjonalna – niestało emocjonalna 0,29829 0,0001 6 Q3 – Wysoka samokontrola – niska samokontrola 0,28995 0,0001

7 E – Dominacja – submisja 0,28215 0,0001

8 D – Pobudliwo – temperament spokojny 0,27908 0,0001 9 Q4 – Wysokie napicie nerwowe – niskie napicie nerwowe 0,27498 0,0001

Tab. 2. Wyniki analizy dyskryminacyjnej dla wyodrbnionych grup dziewczt: niepełnosprawnych intelektualnie i o prawidłowym rozwoju intelektualnym

Krok Nazwa zmiennej  Willksa p

1 B – Wysoka inteligencja – niska inteligencja 0,41440 0,0001 2 Q3 – Wysoka samokontrola – niska samokontrola 0,40362 0,0001

3 H –
miało – niemiało 0,39597 0,0001

4 E – Dominacja – submisja 0,39161 0,0001

5 N – Refleksyjno – prostota 0,38288 0,0001 6 F – Wzmoone samopoczucie – obnione samopoczucie 0,37947 0,0001

W ostatecznym modelu analizy dyskryminacyjnej przeprowadzonej w gru-pach chłopców (z lekk niepełnosprawnoci intelektualn oraz o prawidłowym rozwoju) pozostało dziewi zmiennych – czynników osobowoci: B – Wysoka inteligencja – niska inteligencja, F – Wzmoone samopoczucie – obnione samo-poczucie, O – Skłonno do obwiniania siebie – zadowolenie z siebie, I – Wra-liwo – brak wraliwoci, C – Dojrzało emocjonalna – niestało emocjonalna, Q3 – Wysoka samokontrola – niska samokontrola, E – Dominacja – submisja, D –

Pobudliwo – temperament spokojny, Q4 – Wysokie napicie nerwowe – niskie

napicie nerwowe. Zmienne te łcznie najbardziej rónicuj dwie grupy badanych chłopców. Wyjaniaj one 73% zmiennoci. Poprawnie zaklasyfikowano do po-szczególnych grup badanych chłopców na podstawie wyrónionych wymiarów osobowoci w 98,0% (do grupy niepełnosprawnych umysłowo w stopniu lekkim – w 98,0%, a do grupy – o prawidłowym rozwoju intelektualnym – w 98,0%). Dziki tej procedurze okrelono cechy dyskryminacyjne sporód wszystkich zmiennych włczonych do analizy, ustalono, które z tych cech s istotne, które za redundacyjne wobec tych pierwszych. Analiza dyskryminacyjna wykazała wic, i chłopcy z lekk niepełnosprawnoci intelektualn charakteryzuj si istotnie niszym ni przecitny poziomem inteligencji, mniejsz zdolnoci do refleksji, bardziej obnionym samopoczuciem, przywizywaniem wikszej wagi do spraw wewntrznych, wikszym poczuciem nieprzystosowania i osamotnienia, wiksz draliwoci, ale równie wiksz czułoci i wraliwoci, zalenoci, mniejsz dojrzałoci emocjonaln, zmiennoci, mniejsz umiejtnoci kontroli sfery uczuciowej i mniejszym poczuciem swojego Ja, wiksz zalenoci,

skłon-noci do podporzdkowania si i wiksz pobudliwoci, nadruchliwoci, a take mniejszym napiciem nerwowym.

Przeprowadzona analiza dyskryminacyjna w grupie dziewczt z lekk niepeł-nosprawnoci intelektualn i o prawidłowym rozwoju wykazała, i grupy te ró-nicuje najlepiej w łcznym działaniu sze czynników osobowoci: B – Wysoka inteligencja – niska inteligencja, Q3 – Wysoka samokontrola – niska

samokontro-la, H –
miało – niemiało, E – Dominacja – submisja, N – Refleksyjno – prostota, F – Wzmoone samopoczucie – obnione samopoczucie.

W modelu najwiksze znaczenie dla zrónicowania dwu grup ma zmienna pierwsza, potem druga i kolejne. Warto współczynnika  w kolejnych krokach zmniejsza si, tzn. e zrónicowanie midzy grupami jest coraz mniejsze. Mona jeszcze doda, i współczynnik ten okrela stopie niewyjanionej wariancji po włczeniu danej zmiennej do równania; czyli łczny procent zmiennoci wyja-nianej przez funkcj dyskryminacyjn mona okreli na podstawie wartoci współczynnika podanej przy ostatnim czynniku. W tym przypadku sze czynni-ków osobowoci wyjania łcznie 63% zmiennoci. Wskanik efektywnoci funkcji dyskryminacyjnej okrelono jeszcze poprzez ocen efektywnoci klasyfi-kacji. Poprawnie zaklasyfikowano do poszczególnych grup badane dziewczta na podstawie wyrónionych wymiarów osobowoci w 88,27% (do grupy niepełno-sprawnych umysłowo w stopniu lekkim – w 91,3%, a do grupy o prawidłowym rozwoju intelektualnym – w 85,1%).

Na podstawie analizy dyskryminacyjnej, która wyrónia zmienne najbardziej rónicujce w łcznym działaniu dwie grupy osób, mona stwierdzi, i dziew-czta z lekk niepełnosprawnoci intelektualn s – w porównaniu z dziewcz-tami o prawidłowym rozwoju – mniej inteligentne, bardziej opanowane, waniej-sze s dla nich powwaniej-szechnie uznane wartoci moralne, s bardziej uprzejme i am-bitne w deniu do tego, co dobre, a take bardziej niemiałe i unikajce towarzy-stwa, ostrone, uległe i zalene, naiwne i łatwowierne; ich mylenie jest bardziej nasycone uczuciowoci, maj bardziej obnione samopoczucie, s bardziej przy-gnbione, niespokojne, nierozmowne.

III. WNIOSKI

Celem prezentowanych bada było okrelenie, czy wystpuj rónice midzy 10-, 13-letnimi chłopcami i dziewcztami z lekk niepełnosprawnoci intelektu-aln (grupy kryterialne) oraz ich rówienikami o prawidłowym rozwoju (grupy

kontrolne) w zakresie cech osobowoci mierzonych 14-czynnikowym Kwestiona-riuszem Osobowoci Portera i Cattella.

Wyniki bada zanalizowano za pomoc analizy dyskryminacyjnej. T metod statystyczn zastosowano oddzielnie w grupach chłopców i dziewczt. W modelu analizy dyskryminacyjnej przeprowadzonej w grupach chłopców z lekk niepeł-nosprawnoci intelektualn oraz o prawidłowym rozwoju wystpiło dziewi zmiennych. Na podstawie tych oszacowa mona stwierdzi, i osobowo chłopców z lekk niepełnosprawnoci intelektualn charakteryzuje si mniej-szym stopniem integracji w porównaniu z rówienikami o prawidłowym rozwoju. Trudniej przystosowuj si oni do rónych warunków otoczenia, cechuje ich mała pewno siebie, wiksze subiektywne poczucie winy. S mniej spokojni i trudniej im kontrolowa siebie, co moe sprawia, i mniej precyzyjnie analizuj otocze-nie, zbyt pochopnie dokonuj jego oceny, a take mniej dokładnie potrafi skupi si na analizie swojego zachowania. Mniej wierz we własne siły, s skłonni do martwienia si i ulegania przygnbieniu, co sprawia, i trudniej im radzi sobie z przeciwnociami losu, a take motywowa si do działania i przejawiania inicja-tywy, oczekiwa na sukces. Te cechy współwystpuj z zalenoci od innych ludzi, naiwnoci i lkiem przed samodzielnym działaniem oraz z siln chci sprostania wymogom otoczenia. W mniejszym stopniu wykazuj zainteresowania naukowe oraz cechuj si mniejsz zdolnoci do refleksji i do precyzyjnego my-lenia. Wykazuj mniejsz samodzielno w działaniu. W stosunku do innych s serdeczni, czuli, wraliwi, zauwaa si przy tym poczucie odrzucenia i samotno-ci, niszosamotno-ci, mniejszej wartosamotno-ci, ch przypodobania si innym. Bardzo wane jest dla nich postpowanie według zasad moralnych oraz szanowanie praw innych ludzi (naley doda, i rónica w czynniku G midzy dwoma grupami chłopców ujawniła si w dodatkowo przeprowadzonym tecie t Studenta).

Model analizy dyskryminacyjnej oszacowany w grupach dziewczt zawiera sze zmiennych. Podobnie jak chłopcy, równie dziewczta z lekk niepełno-sprawnoci intelektualn charakteryzuj si nieprzystosowaniem osobowocio-wym, skłonnoci do obwiniania siebie (rónice w czynniku O – skłonno do obwiniania siebie – zadowolenie z siebie ujawniły si w obliczeniach przy zasto-sowaniu t Studenta), wikszym napiciem lkowym, obnionym samopoczuciem, przygnbieniem, zamkniciem si w sobie. S one mniej dojrzałe intelektualnie i emocjonalnie ni ich rówieniczki z grupy kontrolnej. Charakteryzuje je skłon-no do izolowania si od ludzi, mniejsza pewskłon-no siebie, poczucie braku przy-stosowania do rónych wymaga ycia. S niemiałe, mało aktywne, ostrone,

unikajce towarzystwa, skłonne do rozgorycze, a take naiwne, kierujce si w yciu sercem. Ujawniaj si wic u nich pewne skłonnoci autoagresywne, za w stosunku do innych – zaleno i łatwo ulegania wpływom. Ponadto wane jest dla nich denie do wartoci uznanych w społeczestwie za pozytywne oraz do tego, aby by akceptowanym społecznie.

Wyniki bada potwierdzaj wic sformułowan na wstpie hipotez zakłada-jc istnienie rónic w zakresie cech osobowoci midzy osobami z lekk niepeł-nosprawnoci intelektualn i osobami o prawidłowym rozwoju. Profil osobowo-ci – zarówno dziewczt, jak i chłopców – wiadczy raczej o małym poziomie dojrzałoci emocjonalnej i intelektualnej oraz o trudnociach w przystosowaniu si do otoczenia i radzenia sobie z sytuacjami trudnymi, jakie niesie ycie. Po-dobne wnioski mona znale te w istniejcej literaturze. Na przykład Komender (2002), charakteryzujc osoby z niepełnosprawnoci intelektualn, wymienia nastpujce ich cechy: impulsywne zachowania, trudnoci w samokontroli, nie-adekwatna lub niska samoocena, mały wgld w siebie oraz mała odpowiedzial-no i/lub jej brak, lk przed utrat opiekuna, małe oczekiwanie sukcesu. Na mniej dojrzał struktur osobowoci osób z niepełnosprawnoci intelektualn wskazuj te prace teoretyczne takich autorów, jak: Lewin (1934), Hutt i Gibby (1959), Cromwell (1963) (za: Kowalik, 1981), oraz empiryczne, np. Ziglera i współautorów (2002).

Zarówno dziewczta, jak i chłopców z lekk niepełnosprawnoci intelektu-aln cechuje bezradno, poczucie nieprzystosowania, a take odrzucenia. Wyda-je si Wyda-jednak, i w grupie chłopców cechy te współwystpuj z wikszymi trud-nociami w kontroli siebie i swoich emocji, w rekonstrukcji swego zachowania, a w grupie dziewczt – z poczuciem małej efektywnoci, nisk samoocen, nie-miałoci oraz pewnym niedopasowaniem interpersonalnym zwizanym z lko-wym nastawieniem w kontaktach społecznych.

Warto jeszcze zwróci uwag, i zarówno chłopców, jak i dziewczta z grupy kryterialnej charakteryzuje dua ch sprostania wymogom otoczenia bycia ak-ceptowanym społecznie, co moe si wiza z pragnieniem jak najbardziej god-nego ycia (dla nich czsto oznacza to: jak pełnosprawni rówienicy). Te cechy pojawiaj si wraz z poczuciem nieefektywnoci, małym oczekiwaniem sukcesu, co najczciej jest wynikiem rzeczywistych dowiadcze poraki osób z deficy-tami poznawczymi. Taki brak spójnoci midzy pragnieniami i przeyciami tych osób jest nie tylko ródłem głbokiego cierpienia, ale moe stanowi due ryzyko wystpienia u nich rónego typu zaburze emocjonalnych, które pojawiaj si

czciej w populacji dzieci, młodziey i dorosłych z niepełnosprawnoci intelek-tualn w porównaniu z rówienikami o prawidłowym rozwoju (por. Luckasson, 2002).

Starajc si dokona pewnej metaanalizy wyników bada nad cechami oso-bowoci dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn, prowadzonych przed czterdziestu laty i aktualnie, mona wskaza na wystpowanie wielu podobiestw midzy nimi, ale ujawniaj si te pewne rónice. Tak jak i wczeniejsze badania, tak i obecnie prezentowane wskazuj na mało dojrzał emocjonalnie i intelektual-nie struktur osobowoci dzieci z lekk intelektual-niepełnosprawnoci intelektualn, due poczucie nieprzystosowania do otoczenia, osamotnienia i odrzucenia, obnione samopoczucie. Natomiast najwaniejsza rónica sprowadza si do tego, i opisane w niniejszym artykule badania ujawniły ich przyjazne nastawienie do innych lu-dzi oraz przywizywanie wikszego znaczenia do zasad moralnych i praw innych ludzi. By moe wynika to z propagowania idei integracji, która sprawia, i oto-czenie yczliwiej patrzy na osoby niepełnosprawne, co bardziej je „omiela” i wyzwala w nich równie bardziej przyjazne zachowania. Moe to te by wyni-kiem systemu nauczania, wikszego uwraliwienia dzieci z niepełnosprawnoci intelektualn na wartoci moralne, ni miało to miejsce czterdzieci lat temu.

Gdybymy skupili si jedynie na analizie nieprzystosowawczych, sprawiaj-cych czsto wiele cierpienia osobom i ich otoczeniu cechach, to nie byłby to peł-ny obraz struktury osobowoci dzieci z lekk niepełnosprawnoci intelektualn. Naley zauway, i wykazuj one – w wikszym stopniu ni ich rówienicy o prawidłowym rozwoju intelektualnym – wzgld na innych ludzi, bardziej „kie-ruj si sercem”, s bardziej uprzejmi, łagodni, wraliwi, waniejsze s dla nich wartoci moralne (naley wyjani, i cechy te stwierdzono zarówno w wyniku przeprowadzonej analizy dyskryminacyjnej, jak i dodatkowo bardziej podstawo-wych oblicze przy zastosowaniu testu t Studenta, który np. ujawnił, i chłopcy z lekk niepełnosprawnoci intelektualn maj wysze wyniki w czynniku G – Silny charakter – słaby charakter, za nisze w czynniku N – Refleksyjno – prostota w porównaniu z rówienikami z grupy kontrolnej). Na takie cechy tej populacji wskazywał równie Kpiski (1977, s. 178). Pisał on, i osoby te maj bardziej prosty stosunek do ycia, s mniej wyrafinowane, a bardziej yczliwe, szczere i wraliwe. Cho według tego autora profil osobowoci osób z niepełno-sprawnoci intelektualn jest bardzo złoony, gdy cechy te współwystpuj czsto u nich z zupełnie przeciwnymi, np. z impulsywnoci, napadami wciekło-ci, agresj, co wynika głównie z deficytu samokontroli. Przy interpretacji tych

wyników ciekawe wydaje si te spojrzenie Jeana Vanier (za: Krupska, 1988, s. 19), który twierdzi, i mimo e osoba niepełnosprawna intelektualnie ma wiele deficytów, to ona i jej ycie ma niezaprzeczaln warto; jest ona „w najwaniej-szym sensie pełn osob”. Na jej braki mona za spojrze jakby z innej strony. Według tego autora osoby te s wierne i uczuciowe, kieruj si intuicj. To za, e yj i myl wolniej, sprawia, i ludzie sprawni intelektualnie poprzez kontakt z nimi uwaniej i głbiej mog patrze na otaczajc rzeczywisto, a rónym sprawom nada odpowiednie znaczenie. Mała kontrola siebie i swoich emocji – to w innej interpretacji brak obłudy, szczero, spontaniczno, bezbronno, auten-tyczno.

BIBLIOGRAFIA

Białkowski, M. (2004). Psychospołeczne uwarunkowania sukcesów szkolnych 10-, 12-letnich

chłop-ców z lekk
niepełnosprawnoci
intelektualn
(mps pracy magisterskiej, Warszawa,

Uniwer-sytet Kardynała Stefana Wyszyskiego, Instytut Pedagogiki im. w. Jana Bosko). Cattell, R. B. (1950). Personality. New York: McGraw-Hill Book Comp.

Cattell, R. B. (1967). The scientific analysis of personality. Baltimore, Md: Pengin Books, Inc.

Chlewiski, Z. (1964). Elementy Cattellowskiej teorii osobowoci. Roczniki Filozoficzne, 12, 4, 49-57.

Chlewiski, Z. (1987). Postawy a cechy osobowoci. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Chmielewska, H. (2000). Postawy wobec kłamstwa a cechy osobowoci 12-, 13-letnich dziewcz
t

upoledzonych umysłowo w stopniu lekkim oraz rówieniczek o prawidłowym rozwoju intelek-tualnym (mps pracy magisterskiej, Warszawa, Archiwum Biblioteki SIWCH).

Dbrowska, J. (1982). Tempo uczenia si wzrokowo-słuchowego a niektóre cechy osobowoci

i powodzenie szkolne 11-, 12-letnich dzieci lekko upoledzonych umysłowo (mps pracy

magi-sterskiej, Warszawa, Archiwum Biblioteki Głównej APS).

Hall, C., Lindzey, G., Campbell, J. (2004). Teorie osobowoci. Warszawa: PWN.

Kostrzewski, J. (1964). Czynnikowe kwestionariusze R. B. Cattella do badania osobowoci dzieci i ich warto diagnostyczna. Roczniki Filozoficzne, 12, 4, 59-79.

Kostrzewski, J. (1967). Rzetelno i trafno polskiego przekładu 14-czynnikowego kwestionariu-sza do badania osobowoci dzieci 8-, 12-letnich. Roczniki Filozoficzne, 15, 4, 57-70.

Kostrzewski, J. (2002). Cechy osobowoci osób z zespołem Downa. Roczniki Pedagogiki

Specjal-nej, 12-13, 235-252.

Kostrzewski, J., Kozłowska, E. (1976). Personality traits of boys aged 8 to 12 suffering from dia-gnosed neuroses with anxiety as domonant component. Polish Psychological Bulletin, 7, 4, 235-243.

Kowalik, S. (1981). Problemy rehabilitacji upoledzonych umysłowo. Warszawa: PWN. Kpiski, A. (1977). Lk. Warszawa: PZWL.

Komender, J. (2002). Upoledzenie umysłowe – niepełnosprawno umysłowa. W: A. Bilikiewicz, S. Puyski, J. Rybakowski, J. Wciórka (red.), Psychiatria (t. II, s. 617-644). Wrocław: Wyd. Med. Urban&Partner.

Krupska, J. (1988). Jean Vanier i jego dzieło. W: D. Kornas-Biela (red.), Osoba niepełnosprawna

i jej miejsce w społeczestwie (s. 17-24). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.

Lecavalier, L., Tasse, M. J. (2002). Sensitivity theory of motivation and psychopathology: An ex-ploratory study. American Journal on Mental Retardation, 107, 2, 105-115.

Luckasson, R. (red.) (2002). Mental retardation. Definition, classification, and systems of supports. Washington: American Association on Mental Retardation.

Ole, P. (2003). Wprowadzenie do psychologii osobowoci. Warszawa: Wyd. SCHOLAR. Pervin, L. A. (2002). Psychologia osobowoci. Gdask: GWP.

Porter, R. B., Cattell, R. B. (1972). Handbook for the Children’s Personality Questionnaire (The

CPQ). Champaign, III, IPAT.

Truta, A. (2005). Osobowociowe uwarunkowania postaw religijnych 12-letnich dziewcz
t z lekk

niepełnosprawnoci
intelektualn
(mps pracy magisterskiej, Warszawa, Archiwum Biblioteki

UKSW).

Zigler, E., Bennett-Gates, D., Hodapp, R., Henrich, Ch. (2002). Assessing personality traits of indi-viduals with mental retardation. American Journal on Mental Retardation, 107, 3, 181-193.

PERSONALITY TRAITS 10-, 13-AGED CHILDREN WITH MILD MENTAL RETARDATION

S u m m a r y

The present study examined differences between the mild mental retarded children and their nor-mally developing peers in regard personality traits measured by Children’s Personality Questionaire (the CPQ) designed by Porter and Cattell. The research was carried out on the group of 279 children aged 10-, 13-year old involving 92 mild mental retarded girls, 87 normally developing girls, 50 mild mental retarded boys, 50 typically developing boys. The results of this study revealed out, that mild mental retarded children characterize lower level of personality integration, more depressed, lower sense of adjustment to environment and emotional maturity, more simple-mindedness, sensibility, respect the moral norms and other people.

Key words: personality traits, mild mental retardation.