DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rpsych.2016.19.1-1pl PAWEŁ STROJNY MAŁGORZATA KOSSOWSKA AGNIESZKA STROJNY1 Uniwersytet JagielloĔski Instytut Psychologii
KIEDY POTRZEBA DOMKNI
ĉCIA
SPRZYJA ZŁO
ĩONEMU POZNANIU
Teoria naiwnego poznania jest jednym z najbardziej wpływowych podejĞü opisujących proces nabywania wiedzy. Zgodnie z nią o przebiegu procesu epistemicznego decyduje w pierwszej ko-lejnoĞci motywacja do uzyskania domkniĊcia poznawczego. W wiĊkszoĞci przypadków duĪe natĊ-Īenie tej motywacji wiąĪe siĊ z uproszczonym i przyspieszonym przetwarzaniem informacji. Fakt ten moĪe prowadziü do nadmiernie uproszczonego rozumienia tej zmiennej. W rzeczywistoĞci istnieją przesłanki do twierdzenia, Īe w pewnych okolicznoĞciach typowa zaleĪnoĞü ulega odwró-ceniu. Artykuł zawiera przegląd badaĔ potwierdzających to przewidywanie. Wyniki przeanalizo-wano ze szczególnym uwzglĊdnieniem dwóch postulatów teorii: dwóch faz procesu epistemicz-nego i dwoistej natury potrzeby poznawczego domkniĊcia.
Słowa kluczowe: potrzeba domkniĊcia, strategia poznawcza, sądy społeczne, formowanie wiedzy, przetwarzanie informacji.
WSTĉP
Problem podejmowania decyzji i formułowania sądów jest od dawna czĊsto badany i dyskutowany w psychologii. Jedną z najbardziej wpływowych teorii analizujących to zagadnienie jest teoria naiwnego poznania (Kruglanski, 1989).
Adres do korespondencji: PAWEŁ STROJNY – Instytut Psychologii, Uniwersytet JagielloĔski, ul. Ingardena 6, 30-060 Kraków; e-mail: p.strojny@uj.edu.pl
Prace badawcze prezentowane w artykule zostały wykonane dziĊki Ğrodkom przyznanym przez Narodowe Centrum Nauki Pawłowi Strojnemu (grant DEC 2011/03/N/HS6/00997) oraz Małgo-rzacie Kossowskiej (grant DEC 2011/02/A/HS5/00155).
Jej dwa kluczowe załoĪenia to: (1) naukowy i „naiwny” proces zdobywania wie-dzy są formalnie analogiczne oraz (2) motywacja jest podstawowym czynnikiem decydującym o przebiegu tego procesu. Mimo jej popularnoĞci, wokół teorii naiwnego poznania powstało wiele kontrowersji związanych zarówno ze sposo-bem teoretycznego ujmowania procesu epistemicznego, jak i z interpretacją wy-ników niektórych badaĔ empirycznych. Do najwaĪniejszych wątków kwestionu-jących elementy teorii naiwnego poznania naleĪą: wątpliwoĞci dotyczące pryma-tu czynników motywacyjnych w procesie epistemicznym (np. Bar-Tal, 1994; Kossowska i Bar-Tal, 2013), dyskusja na temat natury potrzeby poznawczego domkniĊcia (np. Neuberg, Judice i West, 1997), propozycje fundamentalnych modyfikacji stosowanych narzĊdzi (np. Roets i Van Hiel, 2007) czy w koĔcu zagadnienie empirycznego rozróĪnienia postulowanych przez teoriĊ etapów pro-cesu epistemicznego (np. Roets, Van Hiel i Cornelis, 2006).
Wbrew temu, co mogłoby siĊ wydawaü, celem niniejszego artykułu nie jest „poprawianie” (a tym bardziej „rozprawianie siĊ z”) tej uĪytecznej teorii. Jest nim raczej próba powrotu do jej Ĩródeł i zaakcentowania dwóch, obecnie czĊsto pomijanych, postulatów, które mogą rzuciü nowe Ğwiatło na wyniki kilku opu-blikowanych (a byü moĪe wielu nieopublikowanych) badaĔ.
MOTYWACJA
W PROCESIE NABYWANIA WIEDZY
Refleksja na temat związku pomiĊdzy motywacją a poznaniem (w tym for-mułowaniem wiedzy) jest nieprzerwanie obecna we współczesnej psychologii. Na przestrzeni lat badacze akcentowali jednak róĪne aspekty tej relacji. Począt-kowo koncentrowali swoje wysiłki na identyfikacji i zrozumieniu specyficznych motywów wyjaĞniających aktywnoĞü poznawczą człowieka. Na przykład zmiana postaw i sądów w wyniku skonfrontowania ich ze sprzecznymi informacjami była uznawana za efekt działania motywacji do redukcji nieprzyjemnego stanu dysonansu poznawczego (Festinger, 1957), a skłonnoĞü do rywalizacji i przywią-zanie do wysokich standardów wykonania mogła byü owocem motywacji osiąg-niĊü (McClelland, Atkinson, Clark i Lowell, 1953). PóĨniej, pod wpływem rewolucji poznawczej w psychologii (Miller, 2003), badacze skupili siĊ na moĪ-liwoĞciach i ograniczeniach ludzkiego umysłu i w nich właĞnie zaczĊli upatry-waü wyznaczników (a nawet Ĩródeł) wszelkiej aktywnoĞci poznawczej. Na przy-kład Tverski i Kahneman (1974) twierdzili, Īe człowiek rozumuje analogicznie do maszyny liczącej, jednakĪe popełnia błĊdy i ulega zniekształceniom ze
wzglĊdu na jego poznawcze ograniczenia. Odpowiedzią na ten kierunek dociekaĔ było powtórne skupienie uwagi niektórych badaczy na zmiennych motywacyj-nych jako waĪnych wyznacznikach przebiegu procesów poznawczych. Przykła-dowo, w jednym z pierwszych badaĔ w tym nurcie wykazano, Īe motywacja wynikająca z lĊku przed popełnieniem błĊdu (fear of invalidity) wpływa na spo-sób gromadzenia i analizowania informacji (Freund, Kruglanski i Shpitzajzen, 1985). Te i inne badania doprowadziły do sformułowania teorii naiwnego pozna-nia (Kruglanski, 1989), która akcentuje rolĊ motywacji wpływającej na proces epistemiczny. Dorobek zgromadzony w ramach tej właĞnie teorii i jej kluczowy konstrukt – potrzeba poznawczego domkniĊcia – bĊdą przedmiotem niniejszego artykułu.
FORMUŁOWANIE TEORII NAUKOWEJ JAKO ANALOGIA NABYWANIA WIEDZY POTOCZNEJ
Sensem funkcjonowania naukowca jest stawianie pytaĔ i znajdowanie na nie odpowiedzi; rzetelny badacz, zainteresowany sformułowaniem odpowiedzi na pytanie badawcze, postĊpuje w uproszczeniu nastĊpująco: korzystając z juĪ po-siadanej i gromadzonej na bieĪąco wiedzy, formułuje propozycje odpowiedzi (hipotezy). Gdy trafi na taką, która sprawia wraĪenie satysfakcjonująco wiary-godnej, wybiera ją do przetestowania. NastĊpnie, przy wykorzystaniu właĞciwej swojej dziedzinie metodologii, zbiera istotne dla problemu dane, które pozwalają zweryfikowaü wybraną hipotezĊ. JeĞli zebrane informacje potwierdzają jego wstĊpny sąd – przyjmuje go za prawdziwy, a jeĞli mu zaprzeczają – odrzuca i poszukuje alternatywnego wyjaĞnienia.
Zgodnie z teorią naiwnego poznania (Kruglanski, 1989), streszczony wyĪej proces dochodzenia do nowej wiedzy moĪe byü ilustracją równieĪ tego, jak do nowej wiedzy dochodzi kaĪdy człowiek. Idea ta została zaczerpniĊta z twierdze-nia Poppera, mówiącego, Īe wiedza naukowa to „rozroĞniĊty zdrowy rozsądek”, i Īe dotyczą jej te same reguły, które odnoszą siĊ do formułowania przekonaĔ potocznych (Popper, 1959). Sam termin „poznanie naiwne” nie okreĞla jego war-toĞci, a wyłącznie zestaw „narzĊdzi” wykorzystywanych w tym celu przez jed-nostkĊ. Fachowa wiedza i precyzyjny aparat badawczy są w tym przypadku za-stĊpowane przez osobiste opinie.
Kruglanski zakłada, Īe podstawowym procesem odpowiadającym za aktyw-noĞü człowieka jest nabywanie wiedzy. TreĞü i sposób jej gromadzenia determi-nuje dalsze aktywnoĞci; formułowanie sądów, podejmowanie decyzji czy w
koĔ-
cu zachowanie. WiedzĊ naleĪy rozumieü jako zestaw sądów, opinii, wraĪeĔ i postaw – ogólnie nazywanych „jednostkami wiedzy” (por. Erb i in., 2003; Kos-sowska, 2005). Sam proces nabywania wiedzy przebiega poprzez – praktycznie nieprzerwane – stawianie i testowanie hipotez. W konsekwencji jednostka wnio-skuje na zasadzie „jeĪeli – to” (tamĪe) i wypracowuje przekonania nie tylko o interesujących ją faktach, lecz takĪe, na przykład, o odpowiednim sposobie zachowania w danej sytuacji lub tym, czego siĊ spodziewaü po napotkanej oso-bie (Kruglanski, 1989; Kruglanski i Thompson, 1999; Erb i in., 2003). Proces o tym charakterze zachodzi bez wzglĊdu na jakoĞü nabywanych informacji czy zaangaĪowanie podmiotu w ich pozyskiwanie i przetwarzanie. Bez wzglĊdu na to, czy są to sądy, przekonania, wraĪenia, proces ich kształtowania podlega uni-wersalnym zasadom nabywania wiedzy (Kossowska, 2005).
Aby nowo nabyta jednostka wiedzy przyczyniła siĊ do sformułowania sądu, musi ona staü siĊ przesłanką mniejszą subiektywnego sylogizmu. W kombinacji z posiadaną przesłanką wiĊkszą pozwala ona sformułowaü wniosek. Na przykład informacja „Karol jest absolwentem seminarium duchownego” moĪe przyczyniü siĊ do sformułowania sądu „Karol jest ksiĊdzem”, pod warunkiem Īe wydająca sąd osoba miała wczeĞniej przesłankĊ wiĊkszą „KaĪdy absolwent seminarium jest ksiĊdzem”. Innymi słowy, nowa informacja moĪe posłuĪyü jako podstawa sądu, jeĞli juĪ posiadana wiedza pozwala ją włączyü w struktury i wyciągnąü wniosek. Podobnie jak przesłanka mniejsza, równieĪ przesłanka wiĊksza moĪe przyjmowaü zróĪnicowaną formĊ; od faktów formułowanych explicite („KaĪdy absolwent seminarium ma wykształcenie wyĪsze”) przez stereotypowe przeko-nania („Absolwenci seminariów duĪo mówią a mało robią”) aĪ po osobiste od-czucia („Absolwenci seminariów są godni zaufania”). Jak łatwo zauwaĪyü, w zaleĪnoĞci od juĪ posiadanej wiedzy, ta sama informacja moĪe prowadziü do róĪnych sądów. O tym, w jakim stopniu dana jednostka informacji stanowi wpływowy dowód, decyduje subiektywna siła jej związku z juĪ posiadaną wie-dzą (Kossowska, 2005); na przykład: jeĞli dla osoby formułującej sąd związek miĊdzy ukoĔczeniem tej specyficznej uczelni wyĪszej a stopniem formalnego wykształcenia jest silny, wyciągnie ona wniosek o wykształceniu Karola z duĪą pewnoĞcią. Ale jeĪeli ten związek jest słaby lub w ogóle nie istnieje, podobny wniosek moĪe nie pojawiü siĊ wcale. Na koniec warto podkreĞliü, Īe pomimo sformalizowanego sposobu przedstawienia procesu nabywania wiedzy, teoria nie postuluje, Īe jednostka musi znaü reguły logiki formalnej, Īe proces przebiega wyłącznie w sposób uĞwiadomiony ani Īe wiedza zawsze przybiera formĊ abs-trakcyjnej, Ğwiadomie dostĊpnej reguły (Erb i in., 2003). WrĊcz przeciwnie, pro-ces zwykle przebiega w sposób nieuĞwiadomiony, a ludzie nie muszą zdawaü
sobie sprawy z czynników mających na nich wpływ (np. Kruglanski i Webster, 1991). Dopuszcza ona teĪ rozmaite błĊdy, na przykład: radzenie sobie lepiej lub gorzej w zaleĪnoĞci od poziomu abstrakcji problemu (Evans, 1989), błĊdne przypisywanie znaczenia przesłankom obiektywnie nieistotnym, i vice versa (Crocker, Hannah i Weber, 1983), czy teĪ w samym rozumowaniu (np. Wason, 1966).
OD POTRZEBY UNIKNIĉCIA DOMKNIĉCIA DO POTRZEBY UZYSKANIA DOMKNIĉCIA
Zgodnie z teorią naiwnego poznania, o przebiegu procesu nabywania wiedzy decyduje poziom potrzeby poznawczego domkniĊcia. Potrzeba ta jest skłonno-Ğcią osoby do posiadania pewnej informacji i jest związana z awersją do niejed-noznacznoĞci (Kruglanski i Webster, 1996). Pod tym pojĊciem naleĪy rozumieü raczej motywacjĊ powiązaną z osobistymi celami niĪ brak wymagający uzupeł-nienia. MoĪe ona prowadziü do podejmowania działaĔ mających na celu uzyska-nie domkniĊcia, zniekształcaü wybory jednostki w kierunku wariantów sprzyja-jących domkniĊciu oraz wpływaü na afekt w zaleĪnoĞci od posiadania stanu do-mkniĊcia. Termin „potrzeba poznawczego domkniĊcia” moĪe byü mylący. Ze wzglĊdu na to, Īe brzmi jak nazwa jednego z dwóch opisywanych kraĔców kon-tinuum, przyjĊło siĊ myĞleü wyłącznie o „wysokiej” i „niskiej” (czasami błĊdnie rozumianej jako brak motywacji) potrzebie uzyskania poznawczego domkniĊcia. JuĪ sam sposób zdefiniowania tego pojĊcia przez autora teorii: „Potrzeba niespe-cyficznego domkniĊcia1 oznacza pragnienie posiadania zdecydowanej odpowie-dzi na pytanie; jakiejkolwiek odpowieodpowie-dzi, w przeciwieĔstwie do bezładu i nie-jednoznacznoĞci” (Kruglanski, 1990, s. 337) zdaje siĊ sugerowaü, Īe dana osoba moĪe charakteryzowaü siĊ wiĊkszą lub mniejszą tolerancją dla „niejednoznacz-noĞci”, która wiąĪe siĊ z odpowiednio małą lub duĪą potrzebą uporządkowania poprzez domkniĊcie poznawcze. Definicja zdaje siĊ nie przewidywaü, Īe istnieje motywacja do unikania domkniĊcia – promująca pozostawanie w owej „niejed-noznacznoĞci”.
Czy w takim razie teoria naiwnego poznania przewiduje, Īe ludzie mogą róĪniü siĊ wyłącznie stopniem awersji do bezładu? Sam Kruglanski rozwiewa tĊ
1
Teoria naiwnego poznania rozróĪnia specyficzną i niespecyficzną potrzebĊ domkniĊcia (Kruglanski, 1989). Specyficzna moĪe byü rozumiana jako potrzeba potwierdzenia okreĞlonej konkluzji. Przedmiotem niniejszego artykułu jest niespecyficzna potrzeba domkniĊcia, i to do niej odnoszono siĊ w dalszej czĊĞci tekstu, pisząc o „potrzebie domkniĊcia”.
wątpliwoĞü, pisząc: „Jednostka moĪe dąĪyü do niespecyficznego domkniĊcia silnie, Ğrednio albo wcale, właĞciwie moĪe ona nawet chcieü go uniknąü” (Kru-glanski i Webster, 1996, s. 266), co jednoznacznie wskazuje na moĪliwoĞü wy-stĊpowania motywacji do unikania poznawczego domkniĊcia. Mimo odwołania siĊ powyĪej do wczesnych tekstów dotyczących teorii naiwnego poznania, po-dobne definicje i zastrzeĪenia znaleĨü moĪna w znacznie póĨniejszych pracach tego autora (np. Kruglanski, 2004; Kruglanski, Dechesne, Orehek i Pierro, 2009; Roets, Kruglanski, Kossowska, Pierro i Hong, 2015). Dowodzi to faktu, Īe moĪ-liwoĞü istnienia motywacji do unikniĊcia domkniĊcia jest konsekwentnie formu-łowanym postulatem teoretycznym. Niemniej zagadnienie „dolnego” bieguna potrzeby domkniĊcia poznawczego niestety nie okazało siĊ dotychczas szczegól-nie interesujące dla badaczy, którzy skupili swoje wysiłki raczej na konsekwen-cjach motywacji do osiągniĊcia domkniĊcia.
Przytoczone powyĪej postulaty teoretyczne są istotne, poniewaĪ zwracają uwagĊ na fakt, Īe poziom potrzeby domkniĊcia rzeczywiĞcie sytuuje siĊ na kon-tinuum od silnej motywacji do pozostania w stanie niejednoznacznoĞci do silnej motywacji sformułowania jednoznacznej odpowiedzi. Istnienie tego kontinuum potwierdzają równieĪ wyniki empiryczne prezentowane poniĪej. Dopiero dziĊki takiemu ujĊciu tej kwestii moĪliwe staje siĊ takĪe stawianie hipotez dotyczących sposobów realizacji motywacji unikniĊcia domkniĊcia, a nie tylko jego osiągniĊ-cia. Pozwoli to na pełne opisanie procesu formułowania wiedzy i dokładniejsze zrozumienie jego mechanizmów.
DWA ETAPY NABYWANIA WIEDZY
W wiĊkszoĞci tekstów skupionych na zagadnieniu potrzeby poznawczego domkniĊcia czytelnik spotka siĊ z ogólnym stwierdzeniem, Īe proces domykania przebiega na dwóch etapach i (z rzadka) Īe poziom tej potrzeby wiąĪe siĊ z dwiema konsekwencjami: tendencją do pilnoĞci i trwałoĞci formułowanej wie-dzy (Kruglanski i Webster, 1996). Mimo Īe oba przewidywania są obecne w teorii naiwnego poznania od samego początku, ich znaczenie jest ostatnio mniej doceniane. Zdaniem autorów branie pod uwagĊ tych dwóch postulatów teoretycznych pozwala na stawianie bardziej precyzyjnych przewidywaĔ oraz rzuca nowe Ğwiatło na pojawiające siĊ, pozornie sprzeczne, wyniki badaĔ empirycznych.
Proces formułowania wiedzy jest podzielony na dwa, wystĊpujące w se-kwencji, etapy, które przejawiają siĊ w róĪny sposób. Pierwszy z nich jest
okre-Ğlany mianem fazy „chwytania” (seizing), a drugi – fazy „zamraĪania” (freezing) (Kruglanski i Webster, 1996). Celem fazy „chwytania” jest sformułowanie od-powiedzi na postawione pytanie: im wyĪsza potrzeba domkniĊcia, tym zwykle szybsze przyjĊcie stanowiska. Jest to reakcja na niekomfortowy stan pozostawa-nia bez odpowiedzi. Przyjmuje siĊ, Īe wysoka potrzeba uzyskania domkniĊcia powoduje wzrost skłonnoĞci do szybkiego przerywania procesu zbierania infor-macji; w ostatnich latach jest to zdecydowanie dominujący sposób myĞlenia. NaleĪy tu jednak zaznaczyü, Īe teoria naiwnego poznania dopuszcza równieĪ przeciwne predykcje. W pewnych okolicznoĞciach naleĪy oczekiwaü zwiĊkszo-nej starannoĞci poszukiwania informacji na tym etapie pod wpływem wysokiej potrzeby uzyskania domkniĊcia (Kruglanski, 2004). Zgodnie z teorią naiwnego poznania faza „chwytania” koĔczy siĊ, gdy „przekonanie ulega krystalizacji i przeobraĪa siĊ z wątpliwego przypuszczenia w subiektywnie pewny fakt” (Kruglanski i Webster, 1996, s. 266).
W chwili, gdy jednostka wypracuje ów „subiektywnie pewny fakt”, nast Ċpu-je druga faza, skupiona na ochronie właĞnie uzyskanej odpowiedzi. Determina-cja, z jaką jest ona broniona (lub kwestionowana), ponownie zaleĪy od poziomu potrzeby poznawczego domkniĊcia. Im wyĪsza motywacja uzyskania domkniĊ-cia, tym silniejsza awersja do modyfikacji raz ukształtowanego poglądu. MoĪe siĊ to przejawiaü miĊdzy innymi w zjawiskach takich, jak efekt pierwszeĔstwa (np. Freund i in., 1985; Webster i Kruglanski, 1994) czy podatnoĞü na heurystykĊ zakotwiczenia (Kruglanski i Freund, 1983).
DWOISTE KONSEKWENCJE
POTRZEBY UZYSKANIA I UNIKNIĉCIA DOMKNIĉCIA
Etapy składające siĊ na proces nabywania wiedzy są kojarzone z dwiema tendencjami bĊdącymi konsekwencją podwyĪszonej potrzeby uzyskania do-mkniĊcia – pilnoĞci (urgency) i trwałoĞci (permanence) (Kruglanski i Webster, 1996). Potrzeba pilnoĞci, definiowana jako „inklinacja do szybkiego uchwycenia (seize) domkniĊcia” (Kruglanski i Webster, 1996, s. 265), powoduje, Īe jednostka stara siĊ sformułowaü hipotezĊ szybko, a przedłuĪająca siĊ faza chwytania wy-wołuje uczucie dyskomfortu. Potrzeba trwałoĞci ma zaĞ dwie konsekwencje: „skłonnoĞü do przywiązania siĊ do raz sformułowanej hipotezy oraz dbałoĞü o zabezpieczenie wiedzy mającej zostaü sformułowaną” (s. 265).
W wiĊkszoĞci przypadków skutki obu tendencji dla przebiegu procesu epi-stemicznego idą w parze, a badacze nie usiłują ich rozdzielaü. Na przykład
w badaniach Mayseless i Kruglanskiego (1987, Badanie 2), których uczestnicy mieli za zadanie rozpoznawaü cyfry wyĞwietlane na ekranie przez krótki okres czasu, badani mieli moĪliwoĞü powtarzania ekspozycji w celu uzyskania pewno-Ğci. Liczba powtórzeĔ była interpretowana jako skłonnoĞü do poszukiwania in-formacji. Wykazano efekt polegający na zwiĊkszonej liczbie wyĞwietleĔ poje-dynczej cyfry wĞród osób o eksperymentalnie wzbudzonej potrzebie unikniĊcia domkniĊcia w porównaniu z osobami o eksperymentalnie wzbudzonej potrzebie uzyskania domkniĊcia. Efekt ten jest prawdopodobnie powiązany zarówno z realizacją obniĪonej tendencji do pilnoĞci (zbieranie wiĊkszej iloĞci informacji na etapie „chwytania”), jak i trwałoĞci (wiĊksza skłonnoĞü konfrontowania sfor-mułowanego sądu z nowymi informacjami na etapie „zamraĪania”). Analogiczne wyniki uzyskano miĊdzy innymi w przypadku liczby generowanych hipotez i poszukiwania wiĊkszej liczby informacji potwierdzających sąd niĪ go kwestio-nujących. Osoby o wysokiej potrzebie uzyskania domkniĊcia generowały mniej hipotez, skracając przy tym czas wybierania poprawnej hipotezy (chwytanie) i czas jej weryfikacji (zamraĪanie) (Mayseless i Kruglanski, 1987, Badanie 3). Zbierając tylko informacje potwierdzające wstĊpnie sformułowany sąd, osoby o wysokiej potrzebie uzyskania domkniĊcia przyspieszały zakoĔczenie fazy chwytania i eliminowały argumenty mogące zagroziü sformułowanej hipotezie w fazie zamraĪania (Kruglanski i Mayseless, 1988). W literaturze znaleĨü moĪna liczne przykłady efektów, których Ĩródłem są przytoczone powyĪej tendencje powiązane z potrzebą uzyskania domkniĊcia (np. Kruglanski i Webster, 1996; Kruglanski, 2004).
PoĞród efektów działania obu tendencji znajduje siĊ jeden szczególnie inte-resujący – wiĊksze przekonanie o słusznoĞci sądów wĞród osób o wysokiej po-trzebie uzyskania domkniĊcia (Kruglanski i Webster, 1991; Kruglanski, Webster i Klem, 1993; Webster, 1993). Efekt ten jest paradoksalny, poniewaĪ stoi w sprzecznoĞci z powszechnym przekonaniem, Īe aby sformułowaü wiedzĊ pewną i kompletną, potrzebne jest raczej bardziej ekstensywne przetwarzanie dostĊpnych informacji niĪ ich filtrowanie i ograniczenie przetwarzania (Kruglan-ski i Webster, 1996).
W jednym z badaĔ Webster i Kruglanskiego (1994) porównano subiektywną pewnoĞü i podatnoĞü na perswazjĊ osób o róĪnym poziomie potrzeby domkniĊcia w sytuacji dyskusji (z pomocnikiem eksperymentatora, który zawsze przeciw-stawiał siĊ zdaniu osoby badanej) na temat werdyktu sądu. Wprowadzono dodat-kową manipulacjĊ eksperymentalną, polegającą na zróĪnicowaniu liczby i jako-Ğci informacji dostarczonych osobom badanym przed dyskusją. W warunku z kompletną informacją przedstawiono uczestnikom miĊdzy innymi ekspertyzĊ
prawną dotyczącą omawianej sprawy sądowej; zawierała ona argumenty obu stron (a wiĊc informacje były w pewnym stopniu sprzeczne). W warunku z ogra-niczonymi informacjami nie prezentowano Īadnej ekspertyzy. Okazało siĊ, Īe uczestnicy charakteryzujący siĊ wysoką potrzebą uzyskania domkniĊcia byli bardziej pewni swoich sądów i odporniejsi na perswazjĊ niĪ ci o wysokiej po-trzebie unikniĊcia domkniĊcia, ale wyłącznie w warunku, gdy mieli moĪliwoĞü zapoznania siĊ z kompletnymi informacjami. W przeciwnym wypadku (gdy nie mieli pełnych danych potrzebnych do sformułowania sądu) ich pewnoĞü i opor-noĞü na perswazjĊ były niĪsze w porównaniu z osobami o niskiej potrzebie do-mkniĊcia. Autorzy konstatują, Īe gdy czynniki sytuacyjne ograniczają obiektyw-ne moĪliwoĞci sformułowania trafnego sądu, osoby o wysokiej potrzebie do-mkniĊcia są skłonne do przyjmowania perswazji (zaprzeczającej ich wstĊpnemu sądowi), poniewaĪ kaĪdy komunikat perswazyjny daje im szansĊ uzyskania do-mkniĊcia, chociaĪby poprzez zmianĊ pierwotnego stanowiska. Innymi słowy, wysoka potrzeba uzyskania domkniĊcia skutkuje w tym przypadku zmniejszoną a nie zwiĊkszoną (jak to siĊ dzieje typowo) skłonnoĞcią do zamraĪania.
Podobnych wyników dostarczają inne badania prowadzone w ciągu ostatnich dwóch dekad. Osoby o wysokiej potrzebie uzyskania domkniĊcia, stojące przed zadaniem wskazania autora prezentowanego im rysunku, przeszukiwały infor-macje bardziej intensywnie, gdy nie miały silnych przesłanek dla sformułowania wstĊpnego sądu (Kruglanski i in., 1991). Ludzie o wysokiej potrzebie domkniĊ-cia, w sytuacji decyzji konsumenckiej, poszukiwali mniejszej iloĞci informacji tylko pod warunkiem, Īe wczeĞniej spotkali siĊ z danym produktem i mieli wy-robione zdanie na jego temat (Houghton i Grewal, 2000), a postawieni przed wyborem miĊdzy dwiema nieznanymi markami (gdy wpływ jakiegokolwiek wczeĞniejszego doĞwiadczenia został wyeliminowany), poszukiwali wiĊkszej liczby informacji przed podjĊciem decyzji (Vermeir, Van Kenhove i Hendrickx, 2002).
PowyĪsze wyniki Ğwiadczą o tym, Īe o kierunku zaleĪnoĞci miĊdzy motywa-cją epistemiczną a przebiegiem procesu formułowania wiedzy moĪe współdecy-dowaü treĞü i zasób dostĊpnych informacji. Interesującym wątkiem w rozwaĪa-niach nad okolicznoĞciami sprzyjającymi „odwróceniu” typowej zaleĪnoĞci po-miĊdzy potrzebą domkniĊcia a rozumowaniem jest równieĪ kwestia moĪliwoĞci wpływu na tĊ relacjĊ poprzez modyfikacjĊ zdolnoĞci jednostki do skutecznego przetwarzania informacji i wyciągania wniosków. Zagadnienie to było badane zarówno z perspektywy zdolnoĞci subiektywnych (np. Bar-Tal, Kishon-Rabin i Tabak, 1997; Kossowska i Bar-Tal, 2013), jak i obiektywnych (np. Kossowska i JaĞko, 2013; Strojny, 2015).
KoncepcjĊ zmiennej o charakterze sprawnoĞciowym, niezaleĪnej od moty-wacji epistemicznej, rozwija od połowy lat 90. Bar-Tal wraz ze współpracowni-kami (np. Bar-Tal, 1994; Bar-Tal i in., 1997; Bar-Tal, Raviv i Spitzer, 1999). W swoich wczesnych pracach Bar-Tal i współpracownicy pokazali, Īe potrzeba struktury jest dodatnio skorelowana ze skłonnoĞcią do uproszczania procesu formułowania wiedzy, ale tylko pod warunkiem, Īe towarzyszy jej wysoka zdol-noĞü strukturyzowania. W swoich niedawnych badaniach Bar-Tal i Kossowska (2010, Badanie 3) postawili hipotezĊ, Īe równieĪ potrzeba domkniĊcia po-znawczego bĊdzie wchodziü w analogiczną interakcjĊ ze zdolnoĞcią do jej reali-zacji. Autorzy zbadali związek potrzeby poznawczego domkniĊcia ze skłonno-Ğcią do selektywnego zapamiĊtywania informacji zgodnych z przyjĊtą hipotezą. Osoby badane były proszone o zapoznanie siĊ z informacjami na temat pewnej osoby. Sugerowano im równieĪ, Īe osoba ta „na pierwszy rzut oka” sprawia okreĞlone wraĪenie (przyjazna/nieprzyjazna; uczciwa/nieuczciwa). Po zapozna-niu z pozostałymi informacjami i krótkiej przerwie osoby badane były niespo-dziewanie proszone o przypomnienie sobie ich treĞci. O selektywnym zapamiĊ-tywaniu informacji Ğwiadczyła przewaga poprawnie rozpoznanych informacji potwierdzających wstĊpny sąd. Zgodnie z oczekiwaniami potrzeba uzyskania domkniĊcia korelowała pozytywnie z tendencyjnoĞcią w zapamiĊtywaniu infor-macji, jednak tylko pod warunkiem, Īe równieĪ subiektywna zdolnoĞü domyka-nia była wysoka. W przeciwnym wypadku kierunek korelacji ulegał odwróce-niu. Podobnie Kossowska i Bar-Tal (2013) wykazali, Īe analogiczne zaleĪnoĞci wystĊpują równieĪ w stosunku do preferencji informacji spójnych ze wstĊpną decyzją (Badanie 2) oraz skłonnoĞci do formułowania stereotypowych sądów (Badanie 3). Niedawne badania Kossowskiej, Dragona i Bukowskiego (2015, Badanie 1) nad postawami wobec grupy obcej (Cyganów) potwierdziły i rozsze-rzyły wczeĞniejsze ustalenia na temat warunków sprzyjających odwróceniu „typowej” zaleĪnoĞci pomiĊdzy potrzebą domkniĊcia a postawami wynikającymi ze stereotypów. Autorzy pokazali, Īe wysoka potrzeba domkniĊcia wiązała siĊ z negatywnymi stereotypami wobec ocenianej grupy wyłącznie pod warunkiem wysokiej zdolnoĞci domykania. Natomiast gdy zdolnoĞü domykania badanych była niska, potrzeba domkniĊcia korelowała dodatnio z pozytywnymi postawami wobec Cyganów. Zdaniem autorów wynik ten wskazuje, Īe połączenie niskiej zdolnoĞci domykania i wysokiej potrzeby domkniĊcia skutkuje spadkiem stopnia subiektywnej realizacji potrzeby pewnoĞci i tym samym powoduje mniejszą skłonnoĞü do polegania na posiadanych schematach poznawczych.
Innym, podjĊtym stosunkowo niedawno kierunkiem badaĔ jest związek miĊ-dzy motywacją epistemiczną a obiektywnymi warunkami przetwarzania
infor-macji – pojemnoĞcią pamiĊci roboczej i drenaĪem zasobów poznawczych. Na przykład Kossowska i JaĞko (2013) wykazały, Īe skutecznoĞü realizacji potrzeby domkniĊcia, wzbudzanej za pomocą instrukcji, jest warunkowana odpowiednio wysoką pojemnoĞcią pamiĊci, która pozwala utrzymywaü sytuacyjnie wzbudzo-ny cel w stanie aktywizacji. Natomiast Strojwzbudzo-ny (2015, Badanie 3) pokazał, Īe wĞród osób o wysokiej pojemnoĞci pamiĊci roboczej potrzeba poznawczego domkniĊcia była negatywnie skorelowana z podatnoĞcią na błąd konfirmacji. Podobny wzorzec wyników uzyskano we wczeĞniejszych badaniach, w których zamiast mierzyü pojemnoĞü pamiĊci roboczej, drenowano zasoby poznawcze (Strojny, 2015, Badania 1 i 2) – równieĪ w tym przypadku odnotowano nega-tywną korelacjĊ pomiĊdzy potrzebą domkniĊcia a podatnoĞcią na błąd konfirma-cji. Wyniki tych trzech badaĔ są mocną przesłanką, aby twierdziü, Īe obiektywne moĪliwoĞci poznawcze wraz motywacją epistemiczną wpływają na róĪne efekty poznawczego funkcjonowania. Co waĪne, relatywnie wyĪsze moĪliwoĞci (wyso-ka pojemnoĞü pamiĊci, brak drenaĪu poznawczego) powodują odwrócenie typo-wej zaleĪnoĞci pomiĊdzy potrzebą domkniĊcia a skłonnoĞcią do posługiwania siĊ schematami poznawczymi. Jest to prawdopodobnie związane właĞnie z dwo-istymi konsekwencjami potrzeby domkniĊcia. Osoby dysponujące stosunkowo duĪymi moĪliwoĞciami przetwarzania informacji, gdy są motywowane do uzy-skania pilnego i trwałego sądu, nie stają przed wyborem, którą z potrzeb reali-zowaü. Mogą one skutecznie przetworzyü wiĊcej róĪnorodnych informacji (zwiĊkszając trwałoĞü sądu) w relatywnie krótkim czasie (nie tracąc na pilnoĞci).
Interesującego przykładu dwojakich konsekwencji wysokiej potrzeby do-mkniĊcia w sytuacji społecznej dostarczają badania Kosic, Kruglanskiego, Pierro i Mannetti (2004) nad skłonnoĞcią do asymilacji wĞród imigrantów w zaleĪnoĞci od poziomu potrzeby domkniĊcia i grupy, w jakiej funkcjonowali. Zgodnie z ich wynikami, wysoka potrzeba uzyskania domkniĊcia skutkowała mniejszą skłon-noĞcią do asymilacji, jeĞli po imigracji funkcjonowali oni w grupie złoĪonej z przedstawicieli ich grupy etnicznej. Sytuacja odwracała siĊ jednak, gdy imi-granci funkcjonowali w grupie zmuszającej ich do kontaktu z mieszkaĔcami paĔstwa-gospodarza, wtedy podwyĪszona potrzeba uzyskania domkniĊcia skut-kowała wiĊkszą skłonnoĞcią do asymilacji. RównieĪ te wyniki mogą byü inter-pretowane jako przykład nietypowego działania podwyĪszonej potrzeby do-mkniĊcia w warunkach niesprzyjających obronie raz uzyskanej wiedzy. Osoby badane charakteryzujące siĊ wysoką potrzebą domkniĊcia, które w sprzyjających warunkach były szczególnie odporne na modyfikacjĊ swoich relacji społecznych, były gotowe zaakceptowaü niekomfortową sytuacjĊ ponownego ich
„odmroĪe-
nia” pod warunkiem, Īe było ono czasowe i w perspektywie prowadziło do wy-tworzenia trwalszego domkniĊcia przejawiającego siĊ w nowych relacjach.
RównieĪ JaĞko, Czernatowicz-Kukuczka, Kossowska i Czarna (2015) wy-kazały analogiczny do wczeĞniej zaprezentowanych efekt dla abstrakcyjnego problemu decyzyjnego. Uczestnikom prezentowano matrycĊ składającą siĊ z 25 zakrytych pól, po odkryciu kaĪdego z nich prezentowany był jeden z dwóch kolorów. Zadaniem osób badanych było oszacowanie, jaki kolor pól jest repre-zentowany czĊĞciej na danej matrycy (mogły w tym celu odsłoniü dowolną licz-bĊ pól). Jak łatwo zauwaĪyü, im wiĊcej pól odkryto, tym wiĊksze było prawdo-podobieĔstwo poprawnej odpowiedzi. RównieĪ w tym badaniu osoby o wysokiej potrzebie uzyskania domkniĊcia zbierały wiĊkszą liczbĊ danych, jeĞli nie otrzy-mały wczeĞniej Īadnej dodatkowej informacji. Co waĪne, autorki zidentyfikowa-ły istotny moderator – opisany efekt wystĊpował tylko wtedy, gdy odsłanianie kolejnych pól nie wiązało siĊ ze stratami. Gdy zasady zadania przewidywały koszt otwarcia kaĪdego okna (zwiĊkszała siĊ potrzeba pilnoĞci), efekt zanikał. Byü moĪe jest to pierwszy tak wyraĨny przykład Ğcierania siĊ przeciwstawnych tendencji do pilnoĞci i trwałoĞci formułowanej wiedzy. JeĞli w grĊ wchodziła wyłącznie potrzeba trwałoĞci (brak kosztów zbierania dodatkowych informacji redukował potrzebĊ pilnoĞci), osoby badane kierowały siĊ nią i maksymalizowa-ły pewnoĞü formułowanej wiedzy przez zwiĊkszanie jej jakoĞci. Jednak ponowne włączenie potrzeby pilnoĞci do „rachunku subiektywnych zysków i strat” zniwe-lowało skutki potrzeby trwałoĞci.
Opisane powyĪej wyniki prowadzą nas ponownie do zagadnienia dwóch eta-pów formowania wiedzy. Czy to moĪliwe, Īe w pewnych sytuacjach potrzeba pilnoĞci stoi w opozycji do potrzeby trwałoĞci? Kruglanski i Webster (1996) zdają siĊ sugerowaü, Īe tendencja do pilnoĞci i tendencja do trwałoĞci nie współwystĊpują w tym samym momencie w przebiegu procesu epistemicznego. Stwierdzili oni, Īe punktem w czasie, który je rozdziela, jest moment krystaliza-cji sądu – czyli zakoĔczenie fazy chwytania i początek fazy zamraĪania. Zgodnie z tym rozumowaniem tendencja pilnoĞci znajduje swoje odzwierciedlenie w przebiegu procesu epistemicznego na etapie chwytania, powodując skracanie procesu poszukiwania informacji i przyspieszone formułowanie sądu. Tendencja trwałoĞci objawia siĊ zaĞ juĪ po sformułowaniu wstĊpnego sądu – poprzez skłonnoĞü do ignorowania sprzecznych informacji w celu utrzymania raz przyjĊ-tej wiedzy. Jednak takie postawienie sprawy nie wyjaĞnia zaprezentowanych powyĪej wyników. Przypomnijmy, Īe zarówno w badaniach Houghtona i Grewa-la (2000), Vermeir i współpracowników (2002), jak i JaĞko i współpracowników (2015) osoby badane były postawione w sytuacji, która uniemoĪliwiała
sformu-łowanie wstĊpnego sądu (a wiĊc i jego krystalizacji), tym samym nie mogły za-mknąü fazy chwytania. Pozostając pod wpływem wysokiej potrzeby uzyskania domkniĊcia, w pierwszej fazie procesu epistemicznego rezygnowały z realizacji potrzeby pilnoĞci i podejmowały wysiłek poszukiwania zwiĊkszonej iloĞci in-formacji. Takiego zachowania naleĪałoby siĊ w tej fazie spodziewaü raczej po osobach o wysokiej potrzebie unikniĊcia domkniĊcia.
Jak dowodzą przytoczone wyniki, choü w przewaĪającej wiĊkszoĞci przy-padków potrzeba domkniĊcia przekłada siĊ na przyspieszenie i uproszczenie procesu formułowania wiedzy (przegląd: Kruglanski i in., 2009), sytuacja, w której osoby charakteryzujące siĊ silną motywacją do uzyskania domkniĊcia są gotowe podjąü dodatkowy wysiłek poznawczy w celu sformułowania wiary-godnej odpowiedzi na nurtujące je pytanie, jest nie tylko moĪliwa teoretycznie, lecz takĪe obserwowalna w praktyce. Przedstawione powyĪej wyniki pochodzą z wielu róĪnorodnych badaĔ, ich przedmiot rozciąga siĊ od abstrakcyjnych pro-blemów (JaĞko i in., 2015) przez decyzje konsumenckie (Houghton i Grewal, 2000) aĪ po rzeczywiste zachowania w kontekĞcie społecznym (Kosic i in., 2004). Przytoczone efekty wystĊpują zarówno w badaniach operacjonalizujących potrzebĊ domkniĊcia jako zmienną o charakterze dyspozycyjnym (np. Bar-Tal i in., 1997, 1999, 2010), jak i sytuacyjnym (np. Mayseless i Kruglanski, 1987; Kossowska i JaĞko, 2013). MnogoĞü badaĔ i zróĪnicowanie paradygmatów, w których uzyskiwano opisywane wyniki, prowokują do poszukiwania uniwer-salnego mechanizmu, który byłby za nie odpowiedzialny. Autorzy upatrują go w Ğcierających siĊ tendencjach do trwałoĞci i pilnoĞci. Prawdopodobnie w pew-nych okolicznoĞciach obie tendencje nie idą w parze, lecz są sobie przeciwstaw-ne. MoĪe siĊ tak dziaü na przykład w sytuacji, gdy jednostka ma przekonanie, Īe wiedza formułowana na podstawie uproszczonego procesu (spełniającego wy-magania wysokiej potrzeby pilnoĞci) nie bĊdzie wystarczająco trafna (nie spełni wymagaĔ wysokiej potrzeby trwałoĞci). W takiej sytuacji osoba pozostająca pod wpływem wysokiej potrzeby domkniĊcia musi wybraü waĪniejszą z jej perspek-tywy tendencjĊ. Przytoczone powyĪej, pozornie sprzeczne z przewidywaniami teorii naiwnego poznania efekty to prawdopodobnie sytuacje, w których drugi aspekt tendencji do trwałoĞci (tendencja do poprawy jakoĞci formułowanej wie-dzy) dominuje nad potrzebą pilnoĞci (prowadzącą do uproszczenia i przyspiesze-nia procesu formułowaprzyspiesze-nia odpowiedzi). Jak stwierdza Kruglanski, „nikt Ğwia-domie nie uzna za słuszne domkniĊcia, które on sam ocenia jako nieuzasadnio-ne” (Kruglanski, 2004, s. 10) – wiele wskazuje na to, Īe z tą właĞnie sytuacją mamy do czynienia w przytoczonych powyĪej badaniach.
PODSUMOWANIE
Teoria naiwnego poznania (Kruglanski, 1989) jest jedną z najbardziej wpły-wowych teorii wyjaĞniających proces formułowania wiedzy. W konsekwencji odwołują siĊ do niej czĊsto badacze zajmujący siĊ miĊdzy innymi: podejmowa-niem decyzji, uprzedzeniami, relacjami miĊdzygrupowymi, ekstremizmem czy zarządzaniem organizacjami (przegląd: Roets i in., 2015). Stosowanie tego po-dejĞcia w tak wielu obszarach Ğwiadczy o jego uĪytecznoĞci i trafnoĞci, wiąĪe siĊ jednak z ryzykiem nadmiernie uproszczonego rozumienia jego postulatów. MoĪe to prowadziü do błĊdnych przewidywaĔ wynikających z przekonania, Īe wysoki poziom potrzeby uzyskania domkniĊcia zawsze łączy siĊ z tendencją do uprasz-czania procesu przetwarzania informacji. Powodem takiego stanu rzeczy jest fakt, Īe zdecydowana wiĊkszoĞü wyników opublikowanych w ostatnim trzydzie-stoleciu potwierdza właĞnie taki kierunek zaleĪnoĞci – im wyĪsza potrzeba po-znawczego domkniĊcia, tym szybszy i bardziej heurystyczny sposób formułowa-nia wiedzy. W rzeczywistoĞci zaleĪnoĞü nie jest tak prosta i w niektórych przy-padkach moĪe prowadziü do przeciwnych rezultatów. Nie jest to sprzeczne z załoĪeniami teorii naiwnego poznania, która przewiduje dwoistą manifestacjĊ potrzeby trwałoĞci: silniejsze przywiązanie do raz sformułowanej hipotezy oraz dbałoĞü o zwiĊkszenie jakoĞci formułowanej wiedzy (Kruglanski i Webster, 1996, s. 256). Byü moĪe wiĊc w pewnych okolicznoĞciach (gdy tendencja pilno-Ğci jest zredukowana, jak w badaniach JaĞko i zespołu, lub niemoĪliwa do zreali-zowania, jak w badaniach Vermeir i zespołu, 2002) na pierwszy plan wysuwa siĊ tendencja do trwałoĞci, która na etapie „chwytania” manifestuje siĊ wiĊkszą dba-łoĞcią o jakoĞü formułowanej wiedzy.
Zaprezentowane wyniki ilustrują koniecznoĞü pogłĊbionej analizy zaleĪnoĞci postulowanych w teorii naiwnego poznania. W ich Ğwietle pojawiają siĊ dwa pytania: W jakim stopniu moĪliwe jest rozdzielenie faz chwytania i zamraĪania podczas badania przebiegu procesu epistemicznego? Czy dysponujemy obecnie narzĊdziami pozwalającymi na precyzyjne rozróĪnienie dwóch aspektów potrze-by domkniĊcia (tendencji do pilnoĞci i trwałoĞci)? PróbĊ odpowiedzi na pierwsze z pytaĔ podjĊli Roets i współpracownicy (2006). Inspirowani krytycznymi uwa-gami Neuberga i współpracowników (Neuberg i in., 1997; Neuberg, West, Judice i Thompson, 1997) na temat Skali Potrzeby Poznawczego DomkniĊcia, spraw-dzili oni, czy dwa składające siĊ na nią czynniki (podskala decyzyjnoĞci oraz pozostałe cztery podskale) przekładają siĊ na skłonnoĞü do przyspieszonego chwytania i zamraĪania. Dopuszczano moĪliwoĞü, Īe skłonnoĞü do przyspieszo-nego chwytania bĊdzie skorelowana z wynikami podskali decyzyjnoĞci, a
skłon-noĞü do zamraĪania – z pozostałymi czterema podskalami. Wyniki analiz nie potwierdziły tych przewidywaĔ. Jeszcze mniej wiadomo na temat odpowiedzi na pytanie drugie – dotychczas nie podjĊto prób empirycznego uchwycenia róĪnic miĊdzy tendencją do pilnego formułowania wiedzy i tendencją do jej trwałoĞci.
Podsumowując, mamy nadziejĊ, Īe ĞwiadomoĞü istnienia zebranych w ni-niejszym artykule wyników badaĔ przyczyni siĊ do zwiĊkszenia zainteresowania zagadnieniem drugiego („niskiego”) bieguna potrzeby poznawczego domkniĊcia oraz badaniami nad zaleĪnoĞciami pomiĊdzy potrzebą domkniĊcia a tendencją do pilnoĞci i trwałoĞci formułowania wiedzy. Byü moĪe artykuł ten rzuci Ğwiatło na „nieoczekiwane” wyniki badaĔ, które dotychczas nie doczekały siĊ publikacji.
LITERATURA CYTOWANA
Bar-Tal, Y. (1994). The effect on mundane decision-making of need and ability to achieve cogni-tive structure. European Journal of Personality, 8, 45-58.
Bar-Tal, Y., Kishon-Rabin, L. i Tabak, N. (1997). The effect of need and ability to achieve cogni-tive structuring on cognicogni-tive structuring. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 1158-1176.
Bar-Tal, Y. i Kossowska, M. (2010). The efficacy at fulfilling need for closure: The concept and its measurement. W: J. P. Villanueva (red.), Personality traits: Classification, effects and changes (s. 47-64). New York: Nova Publishers.
Bar-Tal, Y., Raviv, A. i Spitzer, A. (1999). The effect on coping of monitoring, blunting, and the ability to achieve cognitive structure. The Journal of Psychology, 133, 395-412.
Crocker, J., Hannah, D. B. i Weber, R. (1983). Person memory and causal attributions. Journal
of Personality and Social Psychology, 44, 55-66.
Erb, H.-P., Kruglanski, A. W., Chun, W. Y., Pierro, A., Mannetti, L. i Spiegel, S. (2003). Searching for commonalities in human judgment: The parametric unimodel and its dual mode alterna-tives. European Review of Social Psychology, 14, 1-47.
Evans, J. S. B. T. (1989). Bias in human reasoning: Causes and consequences. Hove, UK: Law-rence Erlbaum Associates, Ltd.
Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: Stanford University Press. Freund, T., Kruglanski, A. W. i Shpitzajzen, A. (1985). The freezing and unfreezing of
impression-al primacy: Effects of the need for structure and the fear of invimpression-alidity. Personimpression-ality and Sociimpression-al
Psychology Bulletin, 11, 479-487.
Houghton, D. C. i Grewal, R. (2000). Please, let’s get an answer – any answer: Need for consumer cognitive closure. Psychology & Marketing, 17(11), 911-934.
JaĞko, K., Czernatowicz-Kukuczka, A., Kossowska, M. i Czarna, A. (2015). Individual differences in response to uncertainty and decision making: The role of behavioral inhibition system and need for closure. Motivation and Emotion. doi: 10.1007/s11031-015-9478-x
Kosic, A., Kruglanski, A. W., Pierro, A. i Mannetti, L. (2004). Social cognition of immigrants’ acculturation: Effects of the need for closure and the reference group at entry. Journal of
Kossowska, M. (2005). Umysł niezmienny. Poznawcze mechanizmy sztywnoĞci. Kraków: Wydaw-nictwo Uniwersytetu JagielloĔskiego.
Kossowska, M. i Bar-Tal, Y. (2013). Need for closure and heuristic information processing: The moderating role of the ability to achieve the need for closure. British Journal of Psychology,
104(4), 457-480.
Kossowska, M., Dragon, P. i Bukowski, M. (2015). When need for closure leads to positive atti-tudes towards a negatively stereotyped outgroup. Motivation and Emotion, 39, 88-98. Kossowska, M. i JaĞko, K. (2013). Need and ability in knowledge formation process. W: D.
Cer-vone, M. W. Eysenck, M. Fajkowska i T. Maruszewski (red.), Personality dynamics:
Embo-diment, meaning construction, and the social world (s. 109-123). Clinton Corners, NY: Eliot
Werner Publications. Warsaw Lectures on Personality and Social Psychology, vol. 3.
Kruglanski, A. W. (1989). Lay epistemics and human knowledge: Cognitive and motivational
bases. New York: Plenum.
Kruglanski, A. W. (1990). Lay epistemic theory in social cognitive psychology. Psychological
Inquiry, 1, 181-197.
Kruglanski, A. W. (2004). The psychology of closed mindedness. New York: Psychology Press. Kruglanski, A. W., Dechesne, M., Orehek, E. i Pierro, A. (2009). Three decades of lay epistemics:
The why, how, and who of knowledge formation. European Review of Social Psychology, 20, 146-191.
Kruglanski, A. W. i Freund, T. (1983). The freezing and unfreezing of lay inferences: Effects of impressional primacy, ethnic stereotyping and numerical anchoring. Journal of Experimental
Social Psychology, 19, 448-468.
Kruglanski, A. W. i Mayseless, O. (1988). Contextual effects in hypothesis testing: The role of 742 competing alternatives and epistemic motivations. Social Cognition, 6, 1-21.
Kruglanski, A. W., Peri, N. i Zakai, D. (1991). Interactive effects of need for closure and initial confidence on social information seeking. Social Cognition, 9(2), 127-148.
Kruglanski, A. W. i Thompson, E. P. (1999). Persuasion by a single route: A view from the unimo-del. Psychological Inquiry, 10, 83-109.
Kruglanski, A. W. i Webster, D. M. (1991). Group members’ reactions to opinion deviates and conformists at varying degrees of proximity to decision deadline and of environmental noise.
Journal of Personality and Social Psychology, 61, 212-225.
Kruglanski, A. W. i Webster, D. M. (1996). Motivated closing of the mind: „Seizing” and „Freez-ing”. Psychological Review, 103, 263-283.
Kruglanski, A. W., Webster, D. M. i Klem, A. (1993). Motivated resistance and openness to persua-sion in the presence or absence of prior information. Journal of Personality and Social
Psy-chology, 65, 861-876.
Mayseless, O. i Kruglanski, A. W. (1987). What makes you so sure? Effects of epistemic motiva-tions on judgmental confidence. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 39, 162-183.
McClelland, D. C., Atkinson, J. W., Clark, R. A. i Lowell, E. L. (1953). The achievement motive. East Norwalk, CT: Appleton-Century-Crofts.
Miller, G. A. (2003). The cognitive revolution: A historical perspective. Trends in Cognitive
Scien-ces, 7, 141-144.
Neuberg, S. L., Judice, T. N. i West, S. G. (1997). What the Need for Closure Scale measures and what it does not measure: Toward differentiating among related epistemic motives. Journal of
nant validity, the role of psychometric analyses in personality theory, measurement: Reply to Kruglanski et al.’s defense of the Need for Closure Scale. Journal of Personality and Social
Psychology, 73, 1017-1029.
Popper, K. R. (1959). The logic of scientific discovery. New York: Basic Books.
Roets, A., Kruglanski, A. W., Kossowska, M., Pierro, A. i Hong, Y. (2015). The motivated gatekee-per of our minds: New Directions in need for closure theory and research. Advances in
Expe-rimental Social Psychology doi: 10.1016/bs.aesp.2015.01.001
Roets, A. i Van Hiel, A. (2007). Separating ability from need: Clarifying the dimensional structure of the need for closure scale. Personality and Social Psychology Bulletin, 33, 266-280. Roets, A., Van Hiel, A. i Cornelis, I. (2006). The dimensional structure of the Need for Cognitive
Closure Scale: Relationships with „seizing” and „freezing” processes. Social Cognition, 24, 22-45.
Strojny, P. (2015). Poznawcze Ĩródła procesu nabywania wiedzy społecznej. Nieopublikowana praca doktorska, Instytut Psychologii UJ, Kraków.
Tversky, A. i Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Science,
185, 1124-1130.
Vermeir, I., Van Kenhove, P. i Hendrickx, H. (2002). The influence of need for closure on consum-er’s choice behaviour. Journal of Economic Psychology, 23(6), 703-727.
Wason, P. C. (1966). Reasoning. W: B. M. Foss (red.), New horizons in psychology (s. 113-135). Harmondsworth: Penguin.
Webster, D. (1993). Motivated augmentation and reduction of the overattribution bias. Journal of
Personality and Social Psychology, 65, 261-271.
Webster, D. M. i Kruglanski, A. W. (1994). Individual differences in need for cognitive closure.
