Diametros nr 5 (wrzesie 2005): 181 – 182
181
Sposoby uzasadniania demokracji
(
Komentarz do uwag Justyny Miklaszewskiej)
Miłowit Kuni ski
Racjonalny porz dekIstotnie, dla Spinozy ze wzgl du na uto samienie Boga i Natury, demokracja jest porz dkiem naturalnym, bo jest cz ci porz dku racjonalnego i boskiego zarazem. Lecz ze wzgl du na specyficzn metafizyk Spinozy o innych ustrojach mo na byłoby powiedzie to samo, gdy stanowi one modi niesko czonej substancji. To mniej wi cej tyle, co powiedzie , e skoro ustroje polityczne istniej w porz dku wszech wiata, to s naturalne. Istotne jest wi c w jakiej mierze ustroje s racjonalne, a to ze wzgl du na ró ny stopie kontroli rozumu nad pop dami u ludzi – im owa kontrola wi ksza, tym wolno ludzi wi ksza (nieodł czna od wolno ci my li i opinii), a ustrój bardziej racjonalny i naturalny. Demokracja oparta na prawie, rz dzie ograniczonym i wolno ci my li i opinii, lecz nie działania opartego na swobodzie wypowiedzi (a wi c zupełnie inaczej ni s dzi si obecnie) jest ustrojem najbardziej rozumnym. W tak rozumianej demokracji posłusze stwo obywatelskie oparte jest na uznaniu autorytetu prawa, a wi c rozumu i na podporz dkowaniu si suwerenowi, który dbaj c o jego egzekwo-wanie, czyli stosuj c przymus zapewnia pokój wewn trzny (Spinoza pod a za Hobbesem).
Racjonalny porz dek, który istnieje w sferze społecznej i politycznej mo e by uwa any za zwi zany z porz dkiem podstawowym boskim, w szczególno ci z porz dkiem stworzonym (jak b dzie rozumiane stworzenie to rzecz osobna). Porz dek ten przejawia si w ró nym stopniu w ró nych ustrojach politycznych. Trudno jednak e uzna , e demokracja w sposób najdoskonalszy wyra a czy te odpowiada temu porz dkowi. Spinoza pragn c z powodów antropologicznych i politycznych uzna demokracj za ustrój najlepszy, przyj ł, i jest on najbardziej racjonalny, a wi c zgodny z rozumn Natur , czyli Bogiem.
Miłowit Kuni ski Sposoby uzasadniania demokracji
182
Porz dek natury realizowany przez jednostki
Mo na uzna , e Kant wi e realizacj porz dku z działaniami jednostek. Jednak e w wymiarze historiozoficznym oznacza to, e ludzie realizuj cele natury, nie dlatego, e wiadomie je obieraj , lecz dlatego, e kieruj c si swymi egoistycznymi d eniami, realizuj zarazem ycie w wymiarze społecznym i historycznym („aspołeczna towarzysko ”), czyli maj ce charakter racjonalno ci teleologicznej. W wymiarze politycznym Kant, podobnie jak Spinoza, pod a za Hobbesem. Pa stwo jest rodkiem przymuszaj cym ludzi do podporz dkowania si prawu w działaniu, cho nie w my li, dzi ki czemu ład polityczny mo e by utrzymany. Czyny legalne s w wymiarze politycznym wa niejsze od czynów moralnych. Pod tym wzgl dem mi dzy Spinoz a Kantem nie ma radykalnej ró nicy, a przyczyn tego jest odwoływanie si do teorii Hobbesa.
Demokracja jako porz dek sprawiedliwy i doskonały
Sprawiedliwo w ramach demokracji liberalnej w uj ciu Rawlsa nie jest tylko kategori polityczn , gdy ustalenie jej zasad jest podporz dkowane pewnemu ideałowi etycznemu (zasada ró nicy), poza tym oczywi cie wyznaczaj one ramy i cele porz dku społecznego i politycznego („dobrze uporz dkowane społecze -stwo”). Czy współczesna demokracja liberalna jest najdoskonalsz form pa stwa? Nawet je li za kryterium przyj , i uznawanie autonomii człowieka, respektowanie praw człowieka, w tym wolno ci jednostki i stwarzanie warunków do jej realizacji, to mo na zasadnie argumentowa , i nie s to wła ciwo ci specyficznie demokratyczne. Demokracja nie mo e by w ten sposób uzasadniona ani jako ustrój, ani jako najdoskonalszy ustrój pa stwa.