Małżeństwa Daniela Romanowicza (aspekt genealogiczny i polityczny)

Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej T oruń 1997

D ariusz D ąbrowski

M ałżeństwa Daniela Rom anowicza

(aspekt genealogiczny i polityczny)

L a to p is ip a tie w sk i pod b łę d n ą d a tą 6721 (1213 r.) in fo rm u je o p o ś lu ­ b ie n iu p rz e z D a n ie la R o m a n o w ic z a A nny , có rk i M śc isła w a M śc isła w o w i- cza U d a łe g o , w y w o d z ące g o się ze sm o leń sk iej linii R u ry k o w icz ó w (M o n o - m a c h o w ic z ó w -R o ś c is ła w o w ic z ó w )1. M a łż e ń stw o to o d n o to w a n e z o stało w k ro n ic e h a lic k o -w o ły ń sk ie j ja k o b e z p o śre d n ia , ch o ć p o d a n a j u ż p o d k o ­ lejn y m ro k iem , k o n ty n u a c ja o p o w ie śc i o z a ję c iu p rz ez d o ty c h c z a so w e g o w ła d c ę N o w o g ro d u W ielk ieg o , M śc is ła w a M śc isła w o w ic z a , H a lic z a , ew a ­ k u o w a n eg o p rz e z w ę g ie rs k ą za ło g ę B e n e d y k ta Ł y se g o 2. W s p o m n ia n ą ak cję p o lity c z n ą , a w k o n se k w e n c ji ta k ż e m aria ż D a n ie la z A n n ą, d a tu je lite ra tu ra n a lata 1 2 1 6 -1 2 2 0 3. A n a liz a ź ró d e ł sk ła n ia m n ie do z a p ro p o n o w a n ia n a s tę ­ p u jące j w e rsji in te re su ją c y c h nas zdarzeń .

1 PSRL, t. II, s. 732. Dane genealogiczne na temat Mścisława M ścisławowicza Udałego znajdujemy m.in. w pracach: N. de Baumgarten, Genealogies et mariages

occidentaux des Rurikides Russes du X e au XIII siècle, Orientalia Christiana, t. I X -1,

nr 35 (V 1927), Roma 1928, tabl. IX; J. Forssman, Die Beziehungen altrussischer

Fürstengeschlechter zu Westeuropa, Bern 1970, tabl. VIII; O. M. Rapov, Knjaie- skie vladenija na Rusi v X -pervoj polovinie XIII v., M oskva 1977, s. 182; L. Voj-

toviö, Udilni knjazivstva Riurikoviciv i Gedeminoviciv и XII-XVI st. (Tablice), Lviv 1996, tabl. 20.

2 PSRL, t. II, s. 731-732: „Mstislav że poide na Galić so svetom Lestkovym. Galićani że vsi i Sudislav poslaśa po Danila. Danil że ne utiaże echati a Benedikt Lysy beża vo Ugry so Sudislavom a Mstislav sede v Galići. V leto 6721. Poja u niego Danii dSer imenem Annu” .

3 1216: J. Szaraniewicz, Die Hypatios-Chronik als Quellen-Beitrag zur öster­

reichischen Geschichte, Lwów 1872, s. 44; L. Droba, Stosunki Leszka Białego z Rusią i Węgrami, Rozpr. Wydz. Hist.-Filoz. AU, t. XIII, Kraków 1881, s. 410; 1216

L a to p is n o w o g ro d z k i I n o tu je pod d a tą 672 6 (1 2 1 8 r.) sze reg in fo r­ m a c ji d o ty c z ą c y c h M śc isła w a M śc isła w o w ic z a . Je sz c z e 1 k w ie tn ia teg o ro k u w id zim y U d a łe g o w N o w o g ro d z ie W ielk im n a p o g rz e b ie sw eg o sy na W asyla. N ie d łu g o p ó ź n ie j, w e d łu g re la c ji cy to w a n eg o źró d ła , k sią ż ę zw o ła ł w iec , p o d c z a s k tó re g o o z n a jm ił n o w o g ro d z ian o m , że m a z a m ia r ich o p u ­ ścić, gd y ż ch c e zd o b y ć d la s ie b ie H a licz . N a p ro śb ę o p o z o sta n ie o d p o w ie ­ d ział, iż o m ie sz k a ń c a c h N o w o g ro d u nie za p o m n i, a j a k B óg p o zw o li, zło ży k o ści w so b o rz e św . Z o fii ob o k o jco w y c h . P o te m M ś c is ła w z g o d n ie z z a p o ­ w ie d z ią w y je c h a ł4. Jak sądzę, n a n a stę p c ę w N o w o g ro d z ie , w p o ro z u m ie n iu z k re w n ia k a m i, za p ro p o n o w a ł sw ego sie d z ą c e g o w Sm oleńsku bratan ka stry­ je c z n e g o , Ś w ia to sła w a , sy n a w. ks. k ijo w sk ie g o M ś c is ła w a R o m a n o w ic z a

S ta re g o 5. D y n a sta ten p rz y b y ł do N o w o g ro d u 1 sie rp n ia 6726 r.6

Z g ad z am się z teza m i b ad a c z a c h ro n o lo g ii ru sk ie g o la to p isa rstw a , B ie rie ż k o w a , o d n o sz ą c e g o w yżej p o d an e w iad o m o ści n ie do ro k u 672 6 — czy li 1218, lecz do m a rc ja ń sk ie g o 6725 r. (1 III 1 2 1 7 -2 8 II 1218)7. U zn ać w ię c n ależ y , że M śc isła w w y ru sz a ją c n a p odbój H a lic z a o p u śc ił d o ty c h c z a ­ so w e w ła d z tw o p o m ięd zy k w ietn iem a sie rp n ie m 1217 r. Je ste m sk ło n n y lub 1217: B. Włodarski, Polityka ruska Leszka Białego, Lwów 1925, s. 62-63; H. Pasz­ kiewicz, Jagiellonowie a Moskwa, t. I, Warszawa 1933, s. 40, 57; 1217: B. W ło­ darski, Polska i Ruś 1194-1340, Warszawa 1966, s. 68-70; 1218: W. Dworzaczek,

Genealogia. Tablice, Warszawa 1959, tabl. 27; 1219: M. Gruśevskyj, Chronologija p odij Galicko-Volinskoi Litopisi, Zapiski Naukovogo Tovaristva imeni Sevcenka, t.

XLI, 1901, z. 3, s. 15-16, 63 (początek roku); N. de Baumgarten, op.cit., tabl. IX, XI, s. 48; V. T. Paśuto, Oćerki po istorii Galicko-Volynskoj Rusi, M oskva 1950, s. 201; A. В. Golovko, Drevnjaja Rus i Polśa v politićeskich vzaimootnosenijach

X — pervoj tretiX III w ., Kiev 1988, s. 95; 1220: J. Forssman, op.cit., tabl. VII.

4 Novgorodskaja pervaja letopis starśego i mladśego isvodov (dalej: NPL), M oskva-Leningrad 1950 (2 wyd. — H ague-Paris 1969), s. 57-58, 258-259.

5 Domyślam się, że pojawienie się w Nowogrodzie Światosława było wyni­ kiem umowy pomiędzy Mścisławem M ścisławowiczem a ojcem ks. smoleńskiego, Mścisławem Romanowiczem kijowskim. Być może podczas pobytu Udałego w Ki­ jow ie w początkach 1217 r. Rościsławowicze postanowili dokonać roszady na

obranych przez siebie tronach (jaką rolę odegrała tutaj złożona ks. nowogrodzkie­ mu przez Leszka Białego propozycja objęcia władzy w Haliczu — trudno powie­ dzieć). Mścisław Mścisławowicz, wspierany przez krewniaków, zająć miał Halicz, jego miejsce przypadło więc Światosławowi. Dla W łodzimierza Rurykowicza wy­

znaczono z kolei jakiś dział na Kijowszczyźnie. Dodać wypada, że w 1219 r., według Latopisu nowogrodzkiego I, Mścisław Romanowicz odwołał Światosława z Nowo­ grodu, a na jego miejsce posłał młodszego syna, Wsiewołoda (NPL, s. 59, 260).

6 NPL, s. 58, 259.

7 N. G. Berezkov, Chronologija russkogo letopisanija, Moskva 1963, s. 259. Por. E. Bonneil, Russisch-Liwländische Chronographie von der Mitte das neunten

Jahrhunderts bis zum Jahre 1410, St. Petersburg 1863 (2 wyd. — Leipzig 1967),

u m ie śc ić je g o w y jaz d na p o cz ątk u w y z n acz o n eg o o k re su , m oże je s z c z e na p rz e ło m ie k w ie tn ia i m aja. M oim zd a n ie m n o w o g ro d z ia n ie zd e c y d o w a li się p o sła ć po Ś w ia to sła w a d o p ie ro w ó w c zas, gdy d o ta rła do n ich w ie ść o z re ­ aliz o w a n iu p rz ez M śc isła w a celu p rz e d się w z ię te j w y p ra w y . P rzy p o m n ieć tu taj trz e b a , że d y n a sta ten w y je ż d ż a ł z N o w o g ro d u n a R uś j u ż d w u k ro tn ie w c z e śn ie j, w ty m ra z n a p ew n o z za m ia rem o p a n o w a n ia H a lic z a 8. W ó w cza s w ła śn ie zrz e k ł się w ład z y n ad p ań stw e m św . Z o fii, a m im o to , gdy w ró c ił nie o sią g n ą w sz y su k ce su , n o w o g ro d z ia n ie p rz y ję li go b ez o p o ru , z m u sza jąc do o p u sz c z e n ia g rodu, sie d z ą c e g o w nim w ow ym cz asie, J a ro sła w a W sie- w o ło d o w ic z a 9. W zm ian k i L a to p isu n o w o g ro d z k ie g o I d o ty c z ą c e w y jaz d u M śc isła w a w 1217 r. p o z w a la ją p rz y p u szcz ać, że k siążę su g e ro w a ł m o ż li­ w o ść p o w ro tu w w y p a d k u n ie p o w o d z e n ia 10.

W y p ły w a stąd m oim zd a n ie m w n io sek , iż M śc isła w M śc isła w o w ic z o p a n o w a ł H a lic z n a jp ó ź n ie j n a p o cz ątk u lip c a 1217 r. K o rz y s ta ł p rz y tym z e -w sp a rc ia b ra ta stry je c z n e g o W ło d z im ie rz a R u ry k o w ic z a 11, być m oże i po­ m o cy M śc isła w a R o m an o w icz a, a w ypraw a ruszyła, ja k przypuszczam , z Ki- jo w sz c z y z n y .

Z g a d z a ją c się z p rz y p u sz c z e n ia m i H ru sz e w sk ie g o i W ło d a rsk ie g o , iż do m a łż e ń stw a D a n ie la z A n n ą d o szło tu ż po u tw ie rd z e n iu się M śc isła w a U d a łe g o w no w y m w ła d z tw ie 12,d a tu ję te n zw ią z e k n a jw c z e śn ie j n a lipiec

8 W pierwszych miesiącach 1215 r. Mścisław wyjechał z Nowogrodu do Ki­ jow a „po svoei voli” (NPL, s. 53, 252 — pod 6723). Latopisy woskresieński, niko-

nowski i twerski informację tę uściślają. Według tych źródeł Mścisław wyjechał z Nowogrodu, zostawiwszy tam żonę i syna, i udał się do króla (W ęgier) prosząc dla siebie o Halicz (PSRL, t. VII, Sanktpeterburg 1856, s. 119 — pod 6722, t. X, Moskva 1965, s. 67-68 — pod 6723, oraz t. XV(b), Moskva 1965, s. 315 — pod 6723 — pocz. roku). Por. N. G. Berezkov, op.cit., s. 258; В. W łodarski, Polska

i Ruś, s. 64-65. Ponownie Mścisław wyruszył z Nowogrodu na Ruś, znów zosta­

wiając w grodzie tym żonę i syna, pod koniec 1216 r. (NPL, s. 57, 257 — pod 6725; PSRL, t. X, s. 78 — pod 6725, t. XV(b), s. 325 — pod 6724). Tym razem udał się do Kijowa. Jak sądzę, celem podróży mogło być przygotowanie kolejnej wyprawy na Halicz. Patrz też przyp. 5; E. Bonnell, op.cit., s. 33 (Chroń.); N. G. Bereźkov, op.cit., s. 259.

9 NPL, s. 54-55, 253-254; PSRL, t. VII, s. 119-120.

10 W ten właśnie sposób interpretuję słowa Mścisława wypowiedziane do no- wogrodzian podczas wiecu na Jarosławowym Dworze: „klanjajusja svjatei Sofii i grobu otcja moego i vam; chocju poiskati Galicja, a vas ne zabudu; dai bog leci u otcja u svjatei Sofii” (NPL, s. 57).

11 PSRL, t. VII, s. 126, t. X, s. 82, t. XV(b), s. 329. Por. V. T. Paśuto, op.cit., s. 201; B. W łodarski, Polska i Ruś, s. 68.

12 M. GruSevskyj, op.cit., s. 16; B. Włodarski, Polityka ruska, s. 63; idem, Pol­

1217 r. Ź ró d ło w e je g o p o tw ie rd z e n ie zn a jd u je m y w L a to p isie ip atiew sk im w e w z m ia n c e o d n o szą cej się n ajp ó źn ie j do je s ie n i teg o ro k u 13.

M o cn o p o d k re śla n o w lite ra tu rz e , że g łó w n y m p o w o d e m z a w a rc ia teg o m a łż e ń stw a b y ła d la M śc isła w a ch ę ć u z y sk a n ia w D a n ie lu p o d p o ry w rz ą ­ d ach w H a licz u , ze stro n y zaś k s ię c ia w o ły ń sk ie g o d ą ż e n ie do p o d k re ś le n ia p ra w su k c e sy jn y c h do w sp o m n ian eg o w ła d z tw a o ra z je g o o b ro n a p rz ed z a ­ kusam i p a ń stw o b cy ch . S u g ero w a n o też, iż sta rsz y R o m a n o w ic z j u ż w ó w ­ cz as lic z y ł n a n a stę p stw o po te ś c iu 14.

N ie zw ró co n o n a to m ia st za sa d n ic z o uw ag i n a sze rszy , o g ó ln o ru sk i k o n te k st teg o m ałże ń stw a. T y m czasem , ja k sąd zę, is tn ie ją w y ra ź n e p rz e ­ słan k i p o z w a la ją c e lo k o w ać w a lk i M śc is ła w a M śc isła w o w ic z a o H a licz i je g o m a try m o n ia ln e p lan y zm ie rz a ją c e do z w ią z a n ia ze s o b ą D a n ie la R o ­ m a n o w ic z a w ra m ach z a b ie g ó w sm o le ń sk ic h R o śc isła w o w ic z ó w o u trw a ­ len ie su p re m a c ji na R u s i15. W c ześn iejszy m i, w a ż n ie jsz y m i e tap a m i tej akcji były: o p a n o w a n ie N o w o g ro d u W ielk ieg o p rz ez M śc isła w a M śc isła w o w ic z a w p o c z ą tk a c h 1209 r .16, o sta te c z n e w y p a rc ie w 1212 ro k u z K ijo w a W sie- w o ło d a S w ia to sła w o w ic z a C zerm nego, a w ięc czernihow skich O lg o w iczó w 17, z a p o b ie ż e n ie p o d jętej w 1215 r. p rz e z M o n o m a c h o w ic z ó w -W sie w o ło d o w i- cz ó w p ró b ie z a ję c ia tro n u n o w o g ro d z k ie g o 18 i w re sz c ie ro z b ic ie ich w o jsk nad L ip ic ą 21 k w ie tn ia 1216 г., co w k o n se k w e n c ji d o p ro w a d z iło do u zy ­ sk a n ia n a R usi w ło d z im ie rs k o -su z d a ls k ie j d o m in a c ji przez sprzym ierzonego z R o śc isła w o w ic z a m i K o n sta n ty n a W sie w o ło d o w ic z a , k s ię c ia ro sto w sk ie - g o 19. Jed e n z ep iz o d ó w tej k am p an ii w o jen n e j sz c z e g ó ln ie d o b rz e p o k az u je , iż rz e c z y w iśc ie c h o d z iło o w a lk ę p o sz c z e g ó ln y c h lin ii R u ry k o w ic z ó w to ­ c z o n ą z z a m ia rem o sią g n ię c ia p re p o n d e ra n c ji na R u si. T u ż p rz e d ro z e g ra ­

13 PSRL, t. II, s. 732: „echa Danii ko Mstislavu v Galić reky na Lestka jako otćinu moju derżit onomu że veSôavsja synu za pervuju ljubov ne mogu na vostati”. W sprawie datacji tych wydarzeń patrz: B. Włodarski, Polska i Ruś, s. 70, 72-73.

14 B. Włodarski, Polityka ruska, s. 63; idem, Polska i Ruś, s. 69; H. Paszkie­ wicz, op.cit., t. I, s. 40; A. B. Golovko, op.cit., s. 94-95. Gołowko interpretuje zawarcie małżeństwa Daniela z Anną jako próbę przeciwstawienia się ekspansji państw obcych.

15 Ciekawe uwagi na temat walk poszczególnych linii Rurykowiczów o pre- ponderancję na Rusi podaje, bez wchodzenia jednak w szczegóły, Tołoczko (P. P. Toloćko, Drevnjaja Rus. Oćerki socjalno-politićeskoj istorii, Kiev 1987, s. 144- -157).

16 NPL, s. 51-52. Co do datacji patrz: N. G. Bereźkov, op.cit., s. 255.

17 NPL, s. 53 (pod 6722); PSRL, t. VII, s. 118 (pod 6720), t. X, s. 66-67 (pod 6722). Co do datacji patrz: N. G. Bereżkov, op.cit., s. 257-258.

18 NPL, s. 53-55, 252-254. Co do datacji patrz: N. G. Bereżkov, op.cit., s. 258.

19 NPL, s. 55-57, 254-257; Latopis nowogrodzki IV — PSRL, t. IV, Sanktpe- terburg 1848, s. 21-25, t. VII, s. 120-124, t. XV(b), s. 318-325.

n iem się b itw y n ad L ip ic ą W sie w o ło d o w ic z e za w a rli um o w ę, w której p rz e w id y w a li d o k o n a n ie po z w y c ię stw ie p o d z ia łu w ło śc i n a le ż ą c y c h do p rz e c iw n ik ó w . P ad ły tam m .in. p ro p o z y c je p o b ie ra n ia d an in y z K ijo w a i H a lic z a o ra z o sa d z e n ia w daw nej W ło d zim ierz o w ej sto lic y k się c ia „ze sw o jej rę k i”20.

Z d o b y c ie H a lic z a p rz e z M śc isła w a M śc isła w o w ic z a b y ło z a te m k o le j­ nym etap e m u m a c n ia n ia się R o śc isła w o w ic z ó w . S ie d ząc w ty m b o g aty m i s tra te g ic z n ie p o ło żo n y m o śro d k u U d a ły m ó g ł sp ra w o w ać k o n tro lę nad R u s ią p o łu d n io w o -z a c h o d n ią . W c h o d z ił te ż w b e z p o śre d n i k o n ta k t z z ie ­ m iam i P o ło w c ó w , z k tó ry m i m iał d o b re sto su n k i, w tym ta k ż e ro d z in n e . Jak w iad o m o , je g o ż o n ą b y ła có rk a c h a n a K o tja n a 21.

P a trz ą c z p rz e d sta w io n e j w yżej o g ó ln o ru sk iej p e rsp e k ty w y , w y d a n ie A n n y za D a n ie la R o m a n o w ic z a p o w iąz ać za p ew n e m iało z R o śc isła w o w i- czam i lic z ą c e g o się w śró d w o ły ń sk ic h M o n o m a c h o w ic z ó w -Iz ja s ła w o w i- cz ó w k się c ia w ło d z im ie rsk ie g o . O c zy w iście, w p ły w a ło ta k ż e d o ra ź n ie n a w z m o c n ie n ie p o z y c ji M śc is ła w a w H a licz u . S ta rszy R o m a n o w ic z isto tn ie , m im o o k re so w y ch n ie p o ro z u m ie ń z te śc ie m , zw iązał się w ów czas z R uryko­ w iczam i sm oleńskim i. B rał m .in. udział w zorganizow anej przez nich, ze w spar­ ciem k sią ż ą t c z e rn ih o w sk ic h , w ypraw ie n a pom oc zagrożonym przez M on go­ łó w P o ło w co m , z a k o ń czo n e j k lę s k ą n ad K ałk ą. W arto tu taj d o d ać , że W s ie ­ w o ło d o w ic z e w ło d z im ie rs k o -s u z d a ls c y w k am p an ii tej n ie u c z e s tn ic z y li22.

Z g o d z ić się m o żn a z p o g ląd am i b a d a czy u w a żając y ch , że d la D a n ie ­ la m a łż e ń stw o z A n n ą M ś c isła w ó w n ą sta n o w iło z k o lei a rg u m e n t w z m a c ­ n ia ją c y je g o p ra w a su k c e sy jn e do H a lic z a 23. M ó g ł te ż sta rsz y R o m a n o ­ w ic z sp o d z ie w a ć się w s p a rc ia R o śc isła w o w ic z ó w w u trw a le n iu w ład z y n a W o ły n iu o ra z w n e u tra liz o w a n iu p re te n s ji k s ię c ia k ra k o w sk ieg o L esz k a B iałeg o .

In fo rm a c je L ato p isu ip a tie w sk ie g o p o z w a la ją stw ie rd z ić , że o m aw ian y z w ią z e k trw a ł je s z c z e ok o ło p o ło w y 1241 r. O p isu ją c n a ja z d B atu n a R uś h a lic k o -w o ły ń sk ą , P o lsk ę i W ęg ry k ro n ik a rz d o n o si, że k s ię ż n a D a n iło w a w ra z z d zieć m i sc h ro n iła się p rz ed n a w a łą m o n g o ls k ą n a z ie m ia c h p o lsk ich . B ez w ą tp ie n ia w s p o m n ia n ą k s ię ż n ą m u sia ła być A n n a. N a stę p n ie la to p isa rz o p o w ia d a o sp o tk a n iu D a n ie la z ro d z in ą nad P ilic ą 24. D o szło do n ieg o p rz y ­ p u sz c z a ln ie po o p u sz c z e n iu P o lsk i p rz ez w o jsk a m o n g o lsk ie , a w ię c z a ­ pew n e n ie d łu g o po k w ie tn iu 1241 r.

D a ta śm ierci i m ie jsc e p o ch ó w k u p ierw szej żo ny sta rsz e g o R o m a­ n o w ic z a n ie w y s tę p u ją w źró d ła ch . Z teg o zw ią zk u n a ro d z iło się p ię c iu

20 PSRL, t. X, s. 72.

21 N. de Baumgarten, op.cit., tabl. IX, s. 41. 22 PSRL, t. II, s. 740-745.

23 B. W łodarski, Polityka ruska, s. 63; idem, Polska i Ruś, s. 69-70; H. Pasz­ kiewicz, op.cit., t. I, s. 40; A. B. Golovko, op.cit., s. 95.

zn a n y ch z im ie n ia synów , trzy có rk i o ra z k ilk o ro d z ie c i zm a rły c h w n ie ­ m o w lę c tw ie 23. D ru g ie m a łż e ń stw o , z n ie zn a n eg o im ie n ia c ó rk ą D o w sp ru n k a , a w ięc b ra ta n ic ą w . ks. lite w sk ieg o M e n d o g a 26, z a w a rł D a n ie l R o m a n o w ic z w z u ­ p e łn ie zm ien io n y ch w a ru n k a c h p o lity c z n y c h , po n a je ź d z ie m o n g o lsk im na R uś z lat 1 2 3 7 -1 2 4 0 .

G e n e a lo d z y , o p ie ra ją c się bez za strz e ż e ń n a p o d an e j w L a to p isie ipa- tie w sk im c h ro n o lo g ii, n ie z b y t p re c y z y jn ie u lo k o w ali z a w a rc ie teg o zw ią zk u w o k re sie p rz ed 1252 r.27 N a to m ia s t z w n io sk ó w b ad a czy d z ie jó w p o lity c z ­ n ych L itw y i R usi w y n ik a, iż d o szło do n ieg o p rz ed 1248, a w k ażd y m ra zie n a jp ó ź n ie j p rz ed 1249 ro k iem , g d y ż w ła śn ie n a ten czas d a to w a li o n i w y d a ­ rz e n ia , d zięk i któ rym d o w ia d u je m y się o istn ie n iu lite w sk iej żo n y k się c ia h a lic k ie g o 28.

P rz y jrz y jm y się d o k ład n iej tem u p ro b lem o w i. Je d y n y ra z d ru g a m a ł­ żo n k a D a n ie la R o m a n o w ic z a w sp o m n ia n a z o s ta ła ź ró d ło w o pod b łę d n ą d a tą 67 6 0 (1 2 5 2 r.) w u stę p ie L ato p isu ip a tie w sk ie g o d o ty czą cy m u cieczk i n a d w ó r R o m a n o w ic z ó w ż m u d zk ic h d y n astó w , b ra ci T o w ty w iła i E d y w id a o ra z ich w u ja W ik in ta. K ro n ik a rz w o ły ń sk i in fo rm u je , że g dy M en d o g zw ró c ił się do D a n ie la z prośbą: „n e ćin i im a m ilo s ti” , w ła d c a H a lic z a o d ­ m ó w ił, a lb o w iem o ż e n io n y by ł z ich (tj. T o w ty w iła i E d y w id a ) s io s trą 29.

M oim zd a n ie m , w sp o só b w ia ry g o d n y d o w ió d ł p o ja w ie n ia się u c h o d ź ­ có w z L itw y n a R usi h a lic k o -w o ły ń sk ie j w 1248 r. L atk o w sk i. B a d a c z ten b odaj n a jd o k ła d n ie j p rz e śle d z ił d z ie je k o n flik tu w ło n ie lite w sk ic h e lit w ład z y , u m ię d z y n a ro d o w io n e g o w ła śn ie w w y n ik u w sp o m n ian ej ak cji T o w ty w iła , E d y w id a i W ik in ta 30.

S ądzę, że m o żliw e j e s t d alsze u ś c iśle n ie d aty z a w a rc ia p rz e z D a n ie la m a łż e ń s tw a z D o w sp ru n k ó w n ą. N a p ew n o k siążę h alick i nie p o ś lu b ił b ra ­

25 N. de Baumgarten, op.cit., tabl. XI; W. Dworzaczek, op.cit., tabl. 27. W spomniani badacze u zn a ją że Anna M ścisławówna zmarła przed 1252 r.

26 M. Gruäevskyj, Istorija Ukraini-Rusi, t. III, Lviv 1905, s. 568-569; H. Pa­ szkiewicz, op.cit., t. I, s. 56-57; V. T. Paśuto, Obrazovanie litovskogo gosudar-

stva, M oskva 1959, s. 492-493.

27 N. de Baumgarten, op.cit., tabl. XI, s. 48; W. Dworzaczek, op.cit., tabl. 27. 28 1248: J. Latkowski, Mendog król litewski, Kraków 1892, s. 36 i przyp. 1 z tej strony; S. Zajączkowski, Studya nad dziejami Żmudzi wieku XIII, Lwów 1925, s. 61; H. Łowmiański, Studja nad początkam i społeczeństwa i państw a litewskiego, t. II, Wilno 1932, s. 278; 1249: H. Paszkiewicz, op.cit., t. I, s. 65-66. Wspomniani badacze w sposób wyczerpujący wykorzystali materiał źródłowy. B łęd n ą zaczerp­ niętą wprost z Latopisu ipatiewskiego, datację ucieczki na Ruś żmudzkich dyna­ stów (1252) podaje Danilewicz (V. E. Danileviô, Oćerk istorii Polockoj zemli, Kiev

1896, s. 137).

29 PSRL, t. II, s. 815.

ta n ic y M e n d o g a p o m ięd zy p aź d z ie rn ik ie m 1245 a m arc em 1246 r., g dyż w tym cz a sie p rz e b y w a ł w O rd z ie 31. R y s u ją się w ięc d w a w a ria n ty ro z w ią ­ z a n ia o m a w ia n e g o p ro b lem u : alb o sta rsz y R o m a n o w ic z o ż e n ił się z L itw in ­ k ą w o k re sie w y z n acz o n y m , z je d n e j stro n y , p rz e z o s ta tn ie p o ja w ie n ie się w ź ró d ła c h A n n y M śc isła w ó w n y , z dru g iej zaś p rz e z m o m e n t w y jaz d u do O rd y , czy li o stro ż n ie b io rą c p o m ięd zy 1242 a p aź d z ie rn ik ie m 1245 r., alb o te ż p o m ię d z y m arcem 1246 a 1248 ro k iem . P ie rw sz a z z a p ro p o n o w a n y c h w e rsji w y d a je się b ard ziej p ra w d o p o d o b n a. Z n a c z n ie lepiej p rz y s ta je do nie k w e stio n o w a n e g o w lite ra tu rz e p o lity c z n e g o k o n tek stu teg o m ałże ń stw a.

Ja k słu sz n ie za u w aż o n o , p rz ed 1245 r., k tó ry p rz y n ió sł z w y c ię stw o pod Ja ro sła w ie m , o sta te c z n e z je d n o c z e n ie w rę k ach R o m an o w icz ó w H a lic z a i W o ły n ia o ra z w y jaz d D a n ie la do O rd y po z a tw ie rd z e n ie w ład z y , p o m ię ­ dzy R u s ią h a lic k o - w o ły ń s k ą a p ań stw e m M e n d o g a istn ia ła k o n iu n k tu ra ln a z p e w n o śc ią , lecz w y ra ź n a m im o d ro b n y c h n ie p o ro z u m ie ń w s p ó ln o ta in te ­ re s ó w 32. L itw a b y ła siln ie z a a n g a ż o w a n a p rz e c iw K rz y żak o m i k sięstw o m p ó łn o c n o ru sk im 33 i za le ż a ło je j w ład c y n a p o k o ju z p o łu d n io w y m sąsiad em . R o m a n o w ic z e z k o lei, w a lc z ą c o w z m o c n ie n ie sw ej p o z y c ji p o lity c z n e j, a p rz e d e w sz y stk im o z je d n o c z e n ie o jco w izn y , c h ę tn ie korzystali ze zbrojnej p o m o cy lite w sk ie j34. S o ju sz k sią ż ą t w o ły ń sk ic h z M en d o g iem , zn a jd u ją c y z re s z tą w y ra źn e o d b ic ie w ź ró d ła c h , m iał w ow ym cz a sie ja k n a jb a rd z ie j ra c jo n a ln e p o d sta w y , a je g o w y razem m o g ło być z a w a rc ie m a łż e ń stw a p o ­ m ię d z y D a n ie le m a D o w sp ru n k ó w n ą.

S y tu a c ja d ia m e tra ln ie z m ie n iła się po p o w ro c ie sta rsz e g o R o m an o w i- cz a z O rdy . D a n ie l, d o tąd za sa d n ic z o nie z a g ra ż a ją c y in te re so m p a ń stw a M e n d o g a , p rz y w o żąc z a tw ie rd z e n ie w ład z y n ad z je d n o c z o n ą R u s ią h a lic ­ k o -w o ły ń s k ą au to m a ty c z n ie staw a ł się, w o p in ii lite w sk ic h e lit w ład zy , p o te n c ja ln ie n ie b e z p ie c z n y m p rz eciw n ik iem . N a jle p ie j p o tw ie rd z a ją słu s z ­ n o ść tej te z y w y d a rz e n ia 1248 г., a w ięc u c ie c z k a p rz y w ó d có w an ty m en d o - gow ej o p o z y c ji w ła śn ie n a d w ó r R o m an o w icz ó w i u zy sk a n ie od n ich o c z e ­ k iw an e j pom o cy . K o le jn e kroki D a n ie la m o g ły ty lk o w z m o c n ić n iep o k ó j L itw in ó w . W ład c y ru sk iem u , sk u te c z n ie w y k o rz y stu ją c e m u k a rtę m o n g o l­ ską, u d ało się n a p rz eło m ie lat 1246 /1247 za w rze ć sojusz z W ęgram i, ugrun­ to w a n y w y d a n ie m có rk i B eli IV , K o n sta n c ji, za L w a D a n iło w ic z a 35. M iało to te ż w p ły w n a u re g u lo w a n ie sto su n k ó w H a lic z a i W o ły n ia z M a ło p o lsk ą ,

31 M. Gruäevskyj, Chronologijapodij, s. 33.

32 J. Latkowski, op.cit., s. 32; H. Łowmiański, op.cit., t. II, s. 276-277; H. Pa­ szkiewicz, op.cit., t. I, s. 64.

33 J. Latkowski, op.cit., s. 27-32; H. Łowmiański, op.cit., t. II, s. 271-272, 310-311; H. Paszkiewicz, op.cit., t. I, s. 60, 63-64; V. T. Paśuto, Oćerki, s. 280.

34 J. Latkowski, op.cit., s. 34; H. Łowmiański, op.cit., t. II, s. 276-277; V. T. Paśuto, Obrazowanie, s. 374.

35 M. Gruäevskyj, Istorija, t. III, s. 66-68.

rz ą d z o n ą p rz e z z ię c ia k ró la w ę g ie rsk ie g o , B o le sła w a W sty d liw eg o . Z k o ­ lejn y m sąsiad e m , M azow szem , R om anow icze pozostaw ali w przyjaźni, w zm o­ cn io n ej p o p o w ro c ie D a n ie la m ałżeń stw am i: je g o m ło d szeg o b ra ta W a sy lk a z D o b ra w ą, c ó rk ą K o n ra d a I, o ra z P e re ja sła w y D a n iłó w n y z S iem o w item K o n ra d o w ic e m 36. Z lite w sk ieg o p u n k tu w id z e n ia n a jg ro ź n ie jsz e ch y b a j e d ­ n ak b y ło p o d ję c ie p rz e z R o m an o w icz ó w n ajp ó źn ie j w 1247 r. b e z p o ś re d ­ n ic h k o n ta k tó w p o lity c z n y c h z p ań stw e m in fla n c k im 37.

W y m ien io n e ak c je d y p lo m aty czn e spo w o d o w ały zabezpieczenie w szy st­ k ich g ra n ic R u si h a lic k o -w o ły ń sk ie j z w y ją tk ie m p ó łn o c n e j. W ta m tą też stro n ę w sp o só b n a tu ra ln y D a n ie l i W asy lk o zw ró c ili b a c z n ie js z ą u w ag ę, co w y ra z iło się n a jp ie rw w sp ó ln y m i z M az o w szan a m i i M a ło p o la n a m i atak am i n a Ja ć w ie ż 38, a n a stę p n ie z a an g aż o w an iem się w k o n flik t w e w n ę trz n y na L itw ie. B ez w ą tp ie n ia R o m an o w icz e liczy li n a o p a n o w a n ie R usi C zarn ej o ra z o g ó ln e o sła b ie n ie p a ń stw a M e n d o g a 39.

P rz e d sta w io n a a rg u m e n ta c ja , ja k sąd zę, ja s n o p o k a z u je , że po m arcu 1246 r. o ż e n e k D a n ie la R o m a n o w ic z a z D o w s p ru n k ó w n ą n ie m iał ze w z g lę ­ d ó w p o lity c z n y c h sensu. S tro n ie ru sk iej, zw ra c a ją c e j się w y ra ź n ie p rz eciw L itw ie , w p ro st n ie p o w in n o z a le żeć n a m atry m o n ialn y m w iązaniu się z M en- do g iem . N ie p rz y p u szcz am zaś, by D o w sp ru n k ó w n ą z o sta ła w y d a n a za D a n ie la bez zg o d y w ie lk ie g o k sięcia . P ro p o n u ję w ięc p rz y ją ć , że do z a ­ w a rc ia w sp o m n ia n e g o zw iązk u d o szło p o m ięd zy 1242 a p a ź d z ie rn ik ie m

1245 r.

D a ta śm ierci i m ie jsc e p o ch ó w k u dru g iej żo n y w ła d c y H a lic z a nie s ą zn an e. P ra w d o p o d o b n ie z m a łż e ń stw a teg o n a ro d z ił się je d e n p o to m e k m ę­ ski z a n o to w a n y p rz ez źródła. U d o w o d n ie n ie je g o is tn ie n ia w y k ra c z a je d n a k p o za za k res m ej pracy.

36 Pierwszemu z wymienionych małżeństw poświęcony je st mój artykuł przygo­ towany do druku w księdze zbiorowej „Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów” (D. Dąbrowski, M ałżeństwa Wasylka Romanowicza. Problem mazowiec­ kiego pochodzenia drugiej żony). Na temat drugiego znajdujemy informacje m.in. w: O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 313-320; B. Włodarski, Polska

i Ruś, s. 172.

37 J. Latkowski, op.cit., s. 34, 35, 36-37. 38 B. W łodarski, Polska i Ruś, s. 170-174.

39 J. Latkowski, op.cit., s. 38; M. Gruäevskyj, Istorija, t. III, s. 81; H. Pasz­ kiewicz, op.cit., t. I, s. 67-68, 71-72.