na styku nauk o mediach
oraz nauk teologicznych
Andrzej Adamski, Grzegorz
Úcicki
1 Czasem moĪna spotkaü wypowiedzi traktujące teologiĊ Ğrodków spoáecznego przekazu oraz teologiĊ me-diów jako dwie róĪne subdyscypliny, nie jest to jednak rozumienie powszechne. Por. Czym jest teologia mediów?
– sonda naukowa, wypowiedĨ prof. Walerego Pisarka, „Kultura–Media–Teologia” 2015, nr 20, http://kmt.uksw.
edu.pl/sonda-teologia-mediow-artykul [dostĊp: 04.11.2015], s. 33–34. WiĊcej na temat relacji i odniesieĔ miĊdzy
A
rtykuá naleĪy postrzegaü jako kontynuacjĊmetodologicznych rozwaĪaĔ podjĊtych
w ramach cyklu „ToĪsamoĞü nauk o mediach”
w publikacji pt. Teologia i nauki o mediach:
interdyscyplinarnoĞü jako páaszczyzna wspól-nej reß eksji naukowej o Ğrodkach spoáecznego przekazu [„SM” 1(64)].
Celem niniejszego tekstu jest znalezienie od-powiedzi na nastĊpujące pytania: Czy teologia
i nauki o mediach mają pewne wspólne
páasz-czyzny i obszary zainteresowania? Czy moĪna
mówiü o powstaniu nowej subdyscypliny nauk
teologicznych, bĊdącej zarazem subdyscypliną nauk o mediach, czyli o teologii Ğrodków spo-áecznego przekazu? Jaka jest relacja teologii Ğrodków spoáecznego przekazu do teologii ko-munikacji oraz nauk o komunikowaniu?
Autorzy poddadzą analizie dostĊpne akty
prawne, dokumenty urzĊdowe, dokumenty
Ko-Ğcioáa oraz opracowania poĞwiĊcone metodolo-gii nauk o mediach i nauk teologicznych.
Od-woáają siĊ takĪe do wyników wáasnych,
wcze-Ğniejszych badaĔ w tym zakresie i przedstawią je w formie syntezy. Autorzy zaproponują
rów-nieĪ nowe ujĊcie przedmiotu materialnego teo-logii mediów, jak równieĪ poszerzenie jej para-dygmatu badawczego o zagadnienia związane z komunikacją jako procesem.
Na podstawie wczeĞniejszych badaĔ au-torów przyjĊto hipotezĊ, Īe teologia Ğrodków spoáecznego przekazu jest samodzielną sub-dyscypliną teologiczną mającą interdyscypli-narny charakter i usytuowaną na styku nauk o mediach i nauk teologicznych. MoĪna zatem traktowaü ją równieĪ jako subdyscyplinĊ nauk o mediach.
W artykule autorzy uĪywają zamiennie wy-raĪeĔ „teologia Ğrodków spoáecznego przeka-zu” i „teologia mediów”, traktując je jako rów-nowaĪne1. Formuáują takĪe postulat poáączenia
teologii mediów i teologii komunikacji w jedną
spójną subdyscyplinĊ naukową – teologiĊ
me-diów i komunikacji.
Dotychczasowe koncepcje teologii
mediów
Gdzie naleĪy szukaü początków teologii Ğrod-ków spoáecznego przekazu jako osobnej
sub-spotykanymi w terminologii teologicznej wyraĪeniami „narzĊdzia komunikowania spoáecznego”, „Ğrodki komu-nikowania spoáecznego” oraz „mass media” zob. L. Mazzei, Chiesa e comunicazione. I mass media della Santa
Sede, Roma 1997, s. 13–24.
2 Szczegóáową panoramĊ zmian stosunku KoĞcioáa do mediów oraz rozwój reß eksji KoĞcioáa nad Ğrodkami przekazu zob. K. Pokorna-Ignatowicz, KoĞcióá w Ğwiecie mediów. Historia–dokumenty–dylematy, Kraków 2002. Bardziej caáoĞciową wizjĊ obejmującą takĪe pontyÞ kat i myĞl medialną Benedykta XVI, aĪ do rozpoczĊcia pontyÞ -katu papieĪa Franciszka zob. G. àĊcicki, KoĞcióá a media [w:] M. Przybysz, T. Wielebski, Media w duszpasterstwie, Warszawa 2014, s. 143–167. AnalizĊ nauczania papieĪa Franciszka na temat mediów zob. A. Adamski, K. Kwasik,
ĝrodki spoáecznego przekazu: narzĊdzie gáoszenia Ewangelii czy teren misyjny? O wizji mediów wedáug papieĪa Franciszka [w:] Duszpasterstwo w Ğwietle nauczania papieĪa Franciszka, red. D. Lipiec, Lublin 2015, s. 145–161.
3 Por. J. Plis, KoĞcióá wobec dostĊpu mniejszoĞci etnicznych do Ğrodków spoáecznego przekazu [w:] KsiąĪka
i czytelnik w grupach etnicznych, red. A. Skrzypczak, Warszawa 1991, s. 28.
4 Por. A. JeĪ, Jezus Chrystus w kontekĞcie ludzkiej komunikacji, Tarnów 2002, s. 136–137. 5 Por. K. Pokorna-Ignatowicz, KoĞcióá w Ğwiecie mediów…, dz. cyt., s. 139.
6 Por. J. Plis, KoĞcióá wobec dostĊpu…, dz. cyt., s. 28.
7 Por. M. McLuhan, The Medium and the Light. Reß ections on religion, ed. E. McLuhan, J. Szklarek, 1999, s. 33. 8 MiĊdzy innymi: E. Baragli i in., La Chiesa e i mass media, Roma 1968; tenĪe, Gli strumenti della
comuni-dyscypliny nauk teologicznych? Wydaje siĊ, Īe juĪ podczas obrad Soboru WatykaĔskiego II dekret Inter miriÞ ca staá siĊ waĪnym gáosem
KoĞcioáa wobec rosnącej roli mediów w
Ğwie-cie. Gáosem, który jasno dawaá do zrozumienia, Īe czasy, gdy KoĞcióá patrzyá na media z nieuf-noĞcią i rezerwą naleĪą juĪ do przeszáoĞci2.
Jed-nak niektórzy biskupi francuscy krytykowali ów dekret, dopatrując siĊ w nim braku treĞci teolo-gicznych. Krytyka szybko zyskaáa popularnoĞü w Europie Zachodniej, póĨniej przeniosáa siĊ do USA i Kanady. Odniosáa jednak pozytywne skutki, stworzyáa bowiem páaszczyznĊ dyskusji i formuáowania poglądów. Jej efekty znalazáy odzwierciedlenie w instrukcji duszpasterskiej
Communio et progressio (1971), zawierającej
liczne wątki teologiczne odnoszące siĊ do teolo-gii komunikacji i mediów3. Jak powszechnie siĊ
uwaĪa, instrukcja Communio et progressio jest bardziej teologiczna i pozytywna w swej wymo-wie niĪ dekret soborowy. UwzglĊdnia bowiem wspomnianą krytykĊ tegoĪ dekretu i nie ograni-cza siĊ jedynie do duszpasterskiego i etycznego dowartoĞciowania mediów, ale daje teologiczne podstawy fenomenu komunikacji (wychodząc poza ograniczanie jej tylko do zjawiska spo áecz-no-kulturowego)4. Zdaniem Katarzyny Pokornej-
-Ignatowicz w zasadzie dopiero caáy dorobek
myĞli soborowej, poáączony z Communio et
pro-gressio, daje podstawĊ do stwierdzenia, Īe
tema-tyka Ğrodków przekazu zostaáa w peáni wáączona do badaĔ teologicznych5.
Do bardziej znanych teologów zajmujących siĊ zagadnieniem przekazu spoáecznego naleĪą m.in. Amédée Ayfre, Louis Delluc, Julia Epstein, André Malraux, Raimon Panikkar, Roberto Espo-sito, Silvio Sassi, John Witherspoon Mole, Jesús Iribarren6. Na pewno naleĪy tu równieĪ przywoáaü
nazwiska Waltera Jacksona Onga czy Paula A. So-ukupa. Zafascynowany odniesieniami nauczania KoĞcioáa do mediów byá takĪe Marshall McLu-han, zaĞ Ğwiadectwo tej fascynacji zachowaáo siĊ w jego korespondencji m.in. z Walterem Jackso-nem Ongiem, JohJackso-nem WitherspooJackso-nem Mole’em, Johnem Culkinem czy Pierre’m Babinem7.
Jednym ze zwolenników wyodrĊbnienia siĊ
teologii Ğrodków spoáecznego przekazu jako specyÞ cznego pola teologicznych rozwaĪaĔ byá wáoski jezuita Enrico Baragli. JuĪ w czasie trwania obrad Soboru WatykaĔskiego II dawaá on wyraz swej fascynacji podejĞciem KoĞcioáa do mediów zaprezentowanym w dekrecie Inter
miriÞ ca. Wiele z jego publikacji, równieĪ
póĨ-niejszych, jest wyrazem intensywnych badaĔ obszaru leĪącego na styku teologii i naukowej reß eksji nad Ğrodkami przekazu8. W 1970 roku
na áamach dwutygodnika „La Civilta Cattolica” opublikowaá artykuá pt. Verso una teologia degli
strumenti di comunicazione soziale (W kierunku teologii Ğrodków spoáecznego przekazu)9, w
któ-rym streszcza dotychczasowe kierunki rozwaĪaĔ teologów w tym zakresie, ale teĪ kreĞli odwaĪne perspektywy, widząc sens rozwoju nowej sub-dyscypliny teologicznej, którą nazywa „teologią narzĊdzi komunikowania spoáecznego”.
Kolejnym istotnym przypomnieniem wy-daje siĊ zaakcentowanie znaczenia soborowej inspiracji teologią rzeczywistoĞci ziemskich, áączącą siĊ z teologią znaków czasu10. Rozwój
mediów we wspóáczesnym Ğwiecie, a gáównie ewolucja ich znaczenia i wartoĞci w aktualnej cywilizacji, stanowiáy jeden z waĪniejszych tematów nauczania Soboru WatykaĔskiego II
(1962–1965), czego Ğwiadectwem byá
poĞwiĊ-cony im (uchwalony jako jeden z pierwszych) osobny dokument zatytuáowany Dekret inter
miriÞ ca (O Ğrodkach spoáecznego przekazywa-nia myĞli) (1963).
Obecnie reß eksja naukowa na temat wspól-nych odniesieĔ i relacji miĊdzy religią,
media-mi i kulturą jest podejmowana w wielu oĞrod-kach naukowych na caáym Ğwiecie, i to nie tyl-ko w krĊgach rzymskokatolickich11. Przy czym
trzeba zauwaĪyü, Īe nie zawsze jest to reß eksja o charakterze teologicznym – czasem jest zna-cząco interdyscyplinarna, ale bliĪsza religio-znawstwu czy socjologii religii. Metodologia nauk teologicznych ma swoje specyÞ czne wy-mogi, bez speánienia których nie moĪna w ogó-le mówiü o reß eksji teologicznej. WĞród
oĞrod-ków naukowych na Zachodzie, podejmujących
w licznych badaniach i publikacjach tematykĊ relacji na linii religia (teologia)–media–kultura, moĪna by wymieniü przykáadowo Center for Media, Religion and Culture na University of Colorado Boulder12, University of Chester13 czy
School of Divinity, dziaáającą na University of Edinburgh14. Na gruncie teologii katolickiej
podobna reß eksja jest podejmowana na Univer-sity of Malta15.
WspóáczeĞnie moĪna spotkaü róĪne kon-cepcje teologii Ğrodków spoáecznego przekazu.
CzĊĞü badaczy (zwáaszcza na zachodzie
Euro-py) bardziej skáania siĊ ku koncepcji rozwijania
cazione sociale nel Concilio Vaticano 2, Roma 1963; tenĪe, Comunicazione, comunione e Chiesa, Roma 1973;
tenĪe, Comunicazione e pastorale: sociologia pastorale degli strumenti della comunicazione sociale, Roma 1974; tenĪe, Informazione, dialogo, opinione pubblica nella Chiesa, Roma 1972; tenĪe, Corso sociologico-pastorale
sugli strumenti della comunicazione sociale, Roma 1967.
9 E. Baragli, Verso una teologia degli strumenti di comunicazione soziale, “La Civilta Cattolica” 1970 (121), nr 2876, s. 141–150. Táumaczenie artykuáu na jĊzyk polski zob. tenĪe, W kierunku teologii Ğrodków spoáecznego
przekazu, „Teologia w Polsce” 1987, nr 19, s. 4–16.
10 Por. J. Lewandowski, Teologia rzeczywistoĞci ziemskich, „ Collectanea Theologica” 1999, nr 3 (69), s. 71–84. 11 MoĪna tu zauwaĪyü ekumeniczny charakter i walory teologii Ğrodków przekazu.
12 Jest to instytucja zajmująca siĊ badaniem relacji miĊdzy mediami i religią. Badania mają charakter dys-cyplinarny, ich celem jest zdobywanie wiedzy na temat tego, jak media i religia wzajemnie oddziaáują na siebie oraz na wspóáczesną kulturĊ. WiĊcej zob. na stronie internetowej Centrum: http://cmrc.colorado.edu/ [dostĊp: 21.10.2015].
13 Uniwersytet prowadzi studia MA na kierunku teologia, media i komunikacja, wiĊcej zob. http://www.che-ster.ac.uk/node/15473 [dostĊp: 21.10.2015].
14 W ramach dziaáania School of Divinity byá realizowany projekt „Media & Theology”, wiĊcej zob. http:// www.ed.ac.uk/divinity/research/projects/media-theology [dostĊp: 21.10.2015].
15 Tutaj naleĪy wymieniü zwáaszcza publikacje J. Borga i C.M. Sultany, np. J. Borg, M.A. Lauri, Paradigm
shifts in the teachings of the Catholic church about media education, “Global Media Journal – Polish edition”
2012, nr 1 (9), s. 1–20; J. Borg, C.M. Sultana, Communicating faith through the legacy media. Theological
re-ß ections and pastoral implication, “Kultura–Media–Teologia” 2015, nr 20, http://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/
teologii komunikacji, czĊĞü teologów chce
wi-dzieü teologiĊ mediów jako podporządkowaną
innym subdyscyplinom nauk teologicznych. Istnieje teĪ silna tendencja patrzenia na nią jako
na autonomiczną subdyscyplinĊ naukową,
cha-rakteryzującą siĊ wáasnym, odrĊbnym przed-miotem formalnym i materialnym oraz pewną specyÞ ką metod i podejĞcia badawczego.
Niektóre koncepcje teologii Ğrodków spo-áecznego przekazu klasyÞ kują ją i ujmują jako czĊĞü teologii kultury. W tym duchu wypowia-da siĊ II Polski Synod Plenarny, który reß ek-sjĊ nad mass mediami i ich rolą zawará w tym samym dokumencie, co reß eksjĊ nad szeroko rozumianą kulturą. Przy czym tytuá tego doku-mentu: Ewangelizacja kultury i Ğrodków
spo-áecznego przekazu sugeruje raczej, Īe kultura
i media są obszarami pracy ewangelizacyjnej, a niekoniecznie miejscami teologicznymi (loci
theologici)16.
TeologiĊ mediów jako czĊĞü teologii kultu-ry widzi Henkultu-ryk Sewekultu-ryniak (UKSW), któkultu-ry przedstawiá najpeániejszą, wieloaspektową re-ß eksjĊ metodologiczną ukazującą teologiĊ me-diów nie tylko w odniesieniu do innych dyscy-plin teologicznych, ale takĪe precyzującą przed-miot i zakres badaĔ17. Badacz przypomniaá, Īe
media mogą i powinny byü narzĊdziem
ewan-gelizacji, ale reß eksja teologiczna w zakresie teologii Ğrodków spoáecznego przekazu musi uwzglĊdniaü równieĪ inne aspekty i
skompli-kowane zagadnienia wynikające z rozwoju
no-wych mediów. Podobne stanowisko prezentuje
równieĪ Witold Kawecki (UKSW). Zwraca on
uwagĊ przede wszystkim na zjawisko
komuni-kacji wizualnej, jako cechĊ charakterystyczną wspóáczesnej kultury; postuluje wiĊc rozwija-nie badaĔ teologicznych dotyczących obrazów, a wiĊc w konsekwencji – takĪe ikonicznych przekazów medialnych. Wylicza takĪe kolejne subdyscypliny teologiczne, a mianowicie teo-logiĊ kultury wizualnej, teologiĊ piĊkna oraz teologiĊ obrazu elektronicznego18.
W nurcie badaĔ teologicznych nad wizualno-Ğcią znalazáy siĊ próby uĞciĞlenia i okreĞlenia kwe-stii miejsc teologicznych miĊdzy innymi w Þ lmie i telewizji, a wiĊc w mediach masowych19.
Istnieją równieĪ propozycje, by teologiĊ mediów traktowaü nie tyle jako samodzielną dyscyplinĊ naukową, ile raczej jako teologiczną reß eksjĊ nad komunikowaniem masowym i po-traktowaü ją, podobnie jak teologiĊ ciaáa, miáo-Ğci, rodziny etc.20 ZbliĪone stanowisko
prezen-tuje m.in. Karol Klauza (KUL), teolog podej-mujący problematykĊ medialną i podkreĞlający znaczenie zagadnieĔ medialnych dla rozma-itych teologicznych dyscyplin naukowych (nie tylko teologii fundamentalnej, dogmatycznej, lecz równieĪ teologii ascetycznej i mistycznej), ale gáównie teologii pastoralnej21. UĪywa on
raczej okreĞlenia „mass mediologia teologicz-na” czy teĪ „teologiczny namysá nad
komuni-16 Por. Ewangelizacja kultury i Ğrodków spoáecznego przekazu [w:] II Polski Synod Plenarny (1991–1999), PoznaĔ 2001, s. 101–124.
17 Zob. H. Seweryniak, Teologie na „progu domu”, „Kultura–Media–Teologia” 2010, nr 1, http://kmt.uksw. edu.pl/media/pdf/kmt_2010_1_seweryniak.pdf [dostĊp: 02.11.2015], ss. 11–12, 15–17.
18 Zob. W. Kawecki, WizualnoĞü kultury i teologii [w:] Kultura wizualna – teologia wizualna, red. W. Ka-wecki, J.S. Wojciechowski, D. ĩukowska-GardziĔska, Warszawa 2011, ss. 15, 19, 23–25; tenĪe, Czym jest locus
theologicus kultury wizualnej? [w:] Wierzyü i widzieü, red. K. Flader i in., Sandomierz 2013, ss. 33, 35, 40.
19 Zob. D. Jaszewska, Locus theologicus w Þ lmie jako kategoria interdyscyplinarna. MiĊdzy teologią a
kultu-roznawstwem [w:] Miejsca teologiczne w kulturze wizualnej, Kraków–Warszawa 2013, s. 103–164; W. Kawecki, Telewizja jako miejsce teologiczne [w:] tamĪe, s. 165–216.
20 Por. M. Laskowska, Media i teologia. Kierunki badaĔ teologicznych w ujĊciu Magisterium KoĞcioáa, „Teo-logia Praktyczna” 2013, nr 14, s. 142–143.
21 Zob. K. Klauza, Eklezjogenetyczna funkcja Ğrodków spoáecznego przekazu [w:] KoĞcióá a Ğrodki
kowaniem masowym”22. Za fundamentalny
przedmiot badaĔ teologii Ğrodków spoáecznego przekazu uznaá reß eksjĊ „nad skutecznoĞcią mass mediów w budowaniu historiozbawczej rzeczywistoĞci”23. Lubelski teolog szczególnie
zaakcentowaá koniecznoĞü badaĔ „wspólnoto-twórczej funkcji przekazu informacji i wymia-ny wartoĞci zbawczych”24, a wiĊc zaakcentowaá
znaczenie mediów w dziele tworzenia rzeczy-wistoĞci KoĞcioáa25
. W reß eksji Klauzy moĪna wyraĨnie dostrzec silne podkreĞlenie integra-cyjnej funkcji mediów gáównie w aspekcie reli-gijnym, związanym z misją KoĞcioáa.
ZaáoĪyciel i pierwszy dyrektor Instytutu Edukacji Medialnej i Dziennikarstwa na Wy-dziale Teologicznym UKSW, ks. prof. dr hab. Antoni Lewek (1940–2010)26 ujmowaá teologiĊ
Ğrodków przekazu w kontekĞcie zadaĔ ewan-gelizacyjnych, co wolno uznaü za áączenie i wyprowadzanie teologii mediów z teologii praktycznej, której przedmiotem jest „dzia áal-noĞü zbawcza KoĞcioáa jako wspólnoty ludu BoĪego”27. Lewek postulowaá wiĊc, by teologiĊ
Ğrodków przekazu „umiejscowiü w ramach teo-logii praktycznej, obok takich dyscyplin szcze-góáowych, jak teologia katechezy czy teologia kaznodziejstwa lub w ramach teologii ewan-gelizacji”28. Za przedmiot materialny teologii
Ğrodków spoáecznego przekazu uwaĪaá „proces komunikowania orĊdzia zbawczego Chrystusa za pomocą mediów masowych”29. Przypominaá
dwa wymiary komunikowania (bosko-ludzkie i miĊdzyludzkie), którego ostatecznym celem jest zbawienie rozumiane jako wspólnota ludzi z Bogiem i miĊdzy sobą, a dokonujące siĊ bez-poĞrednio w komunii z Bogiem oraz poĞrednio – dziĊki zbawczemu poĞrednictwu KoĞcioáa
stosującemu obecnie coraz szerzej
komuniko-wanie medialne. Przedmiotem formalnym we-dáug Lewka jest odmiennoĞü i specyÞ ka trzech form ewangelizacji, a wiĊc teologii katechezy, kaznodziejstwa i Ğrodków przekazu30. Za
áoĪy-ciel IEMiD-u szedá zatem w stronĊ rozumienia teologii Ğrodków spoáecznego przekazu jako samodzielnej subdyscypliny nauk teologicz-nych, choü byá bardzo skupiony na rozpatry-waniu mediów w aspekcie ich funkcji ewan-gelizacyjnej31.
Do wyjaĞnienia pozostaje relacja miĊdzy teologią Ğrodków przekazu a teologią komuni-kacji. Precyzując przedmiot teologii Ğrodków spoáecznego przekazu, naleĪy takĪe oddzieliü ją od teologii komunikacji. Ta bowiem obejmuje swym zakresem reß eksjĊ teologiczną dotyczącą wszelkich procesów komunikacyjnych, a wiĊc
medialnych oraz pozamedialnych – bezpo
Ğred-nich (interpersonalnych) albo interpersonalnych,
realizowanych za pomocą urządzeĔ
komunika-cyjnych. W zakresie bezpoĞredniej komuni-kacji interpersonalnej naleĪaáoby wyróĪniü
komunikacjĊ indywidualną oraz zbiorową,
realizowaną bez poĞrednictwa mediów, jak
22 Por. K. Klauza, Wnioski z „Aetatis novae” [w:] Mediokracja w Polsce, red. I. SkubiĞ, CzĊstochowa 2008, s. 72.
23 K. Klauza, Eklezjogenetyczna funkcja…, dz. cyt., s. 161. 24 TamĪe, s. 163.
25 Zob. tamĪe.
26 Por. K. MarcyĔski, BiograÞ a ks. Profesora Antoniego Lewka [w:] Media na przeáomie. Dziennikarstwo,
kaznodziejstwo, edukacja medialna. ĝp. Ksiądz Profesor Antoni Lewek (1940–2010). KsiĊga Pamiątkowa, red.
K. MarcyĔski, J. Szaniawski, ks. J. Twardy, Warszawa 2011, s. 37.
27 R. KamiĔski, ToĪsamoĞü metodologiczna teologii pastoralnej [w:] Metodologia teologii praktycznej, red. W. Przyczyna, Kraków 2011, s. 39.
28 A. Lewek, Nowa ewangelizacja w duchu Soboru WatykaĔskiego II, Katowice 1995, s. 114. 29 TamĪe.
30 TamĪe.
np. klasyczny wykáad akademicki czy homilia. Dla teologii komunikacji fundamentalną
rzeczy-wistoĞü stanowi Chrystus – Perfectus
Commu-nicator32. Istotnym zagadnieniem badawczym
jest wiĊc kwestia komunikacji miĊdzy Bogiem a czáowiekiem oraz wszelkimi rodzajami ko-munikacji miĊdzyludzkiej. Nieco inaczej przed-stawia siĊ kwestia przedmiotu teologii mediów. DziĞ wielu zachodnich teologów skáania siĊ raczej do mówienia o teologii komunikacji niĪ o teologii mediów. Wydaje siĊ jednak, Īe jest to spáycenie problemu. Niesie bowiem ze sobą ryzyko skupienia siĊ na teoretycznych rozwa-Īaniach przebiegu procesu komunikacji samego w sobie, przy marginalizowaniu aspektów pa-storalnych, moralnych i etycznych bezpoĞrednio
odnoszących siĊ do roli mediów w
komuniko-waniu. Jest to jednak problem znacznie szerzy, wykraczający poza ramy niniejszego artykuáu. Jednak w najbliĪszej przyszáoĞci powinien on staü siĊ przedmiotem pogáĊbionych badaĔ.
Owe analizy dobitnie ukazują potrzebĊ wy-odrĊbnienia oraz uĞciĞlenia przedmiotu badaĔ teologicznych w zakresie Ğrodków spoáeczne-go przekazu. PowyĪej omówione propozycje metodologiczne są cenne, jednak nie moĪna do koĔca siĊ z nimi zgodziü w aspekcie niesamo-dzielnoĞci teologii mediów. àączenie jej z teo-logią praktyczną jest logiczną konsekwencją okreĞlonej, nowoczesnej wizji ewangelizacji, ale nie moĪe stanowiü elementu powodujące-go redukowanie teologii Ğrodków spoáecznego przekazu wyáącznie do roli subdyscypliny teo-logii pastoralnej. Analogicznie, nie moĪna siĊ zgodziü na ujmowanie teologii mediów jako subdyscypliny teologii kultury, której przed-miotem są równieĪ fenomeny kultury niebĊ-dące przekazami medialnymi. Do wyjaĞnienia pozostaje równieĪ relacja miĊdzy teologią Ğrod-ków przekazu a teologią komunikacji. Dlatego
teĪ, zdaniem autorów niniejszego artykuáu, na-leĪaáoby tu rozwaĪyü postulat analogiczny do pojawiającego siĊ w polskiej nauce, by zmieniü dotychczasową nazwĊ „nauki o mediach” na „nauki o mediach i komunikacji spoáecznej”. Analogicznie, subdyscyplina teologiczna zaj-mująca siĊ reß eksją nad mediami i komuni-kacją mogáaby byü okreĞlana jako „teologia mediów i komunikacji”. Takie podejĞcie skut-kowaáoby ujednoliceniem reß eksji teologiczno--medioznawczej áączącej w harmonijną caáoĞü analizĊ wszelkich zagadnieĔ związanych z ko-munikacją oraz z mediami jako narzĊdziami komunikowania. Dotychczasowe oddzielanie problematyki komunikacji oraz Ğrodków spo-áecznego przekazu wydaje siĊ anachronizmem
w dobie gwaátownego rozwoju nowoczesnych
technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz nasilającego siĊ zjawiska mediatyzacji coraz wiĊkszych obszarów Īycia spoáeczeĔstw i jednostek.
Teologia mediów i komunikacji –
aspekt metodologiczny
Podobnie jak nauki o mediach uzyskaáy auto-nomiĊ, tak równieĪ teologia mediów i komuni-kacji staáa siĊ na drodze ewolucji autonomiczną nauką teologiczną mającą swój specyÞ czny, odrĊbny przedmiot oraz okreĞloną metodĊ i cel. Postulat traktowania teologii mediów i komu-nikacji jako autonomicznej nauki teologicznej wynika przede wszystkim z koniecznoĞci do-strzegania jej bardziej uniwersalnego charakte-ru, niezawĊĪonego tylko do reß eksji odnoszącej siĊ do ewangelizacji, katechizacji, integracji, a takĪe badania wzajemnych relacji miĊdzy religią, kulturą, mediami oraz naukami o ko-munikowaniu. KoniecznoĞü rozwijania teologii mediów i komunikacji jako osobnej nauki sta-nowi równieĪ intelektualne wyzwanie páynące
32 Zob. A. JeĪ, Jezus Chrystus…, dz. cyt., s. 196–205; R. Czekalski, Katecheza komunikacją wiary, Páock 2006, s. 131–135.
z faktu niespotykanego dotąd w historii ludzko-Ğci rozwoju nowych technik komunikacyjnych, a w konsekwencji i nowych mediów tworz ą-cych nową, wirtualną rzeczywistoĞü. Rzeczy-wistoĞü niejako alternatywną wobec realnej i powodującej istotne przeobraĪenia kulturowe i cywilizacyjne, które stanowią dla KoĞcioáa ko-lejne wyzwanie ewangelizacyjne. KoniecznoĞü nadąĪania za owymi przemianami jest istotnym bodĨcem rozwijania nie tylko nauk o mediach, ale takĪe pogáĊbiania reß eksji teologicznej do-tyczącej rozmaitych przekazów medialnych. Klasyczna teologia, a nawet teologia pastoralna czy teologia ewangelizacji, nie zajmuje siĊ ana-lizowaniem i badaniem przekazów medialnych w sposób tak profesjonalny, jak ma to na celu teologia Ğrodków spoáecznego przekazu.
Tradycyjny schemat metodologiczny zawie-ra podziaá teologii na trzy podstawowe dziaáy, a mianowicie teologiĊ pozytywną (do której na-leĪą: biblistyka, patrologia i historia KoĞcioáa), teologiĊ systematyczną (obejmującą teologiĊ fundamentalną, teologiĊ dogmatyczną i teolo-giĊ postĊpowania, którą tworzą teologia moral-na oraz kanonistyka) oraz teologiĊ praktyczną, do której zalicza siĊ liturgikĊ, katechetykĊ, teo-logiĊ Ğwiadectwa i teologiĊ pastoralną33.
W opinii autorów niniejszego artykuáu nale-Īaáby na nowo zdeÞ niowaü przedmiot material-ny teologii mediów i komunikacji. OkreĞlenie przedmiotu formalnego nie budzi wątpliwoĞci: jest to reß eksja o Bogu, który objawia siĊ czáo-wiekowi, oraz o mediach, jako rzeczywistoĞci bĊdącej w relacji wobec Boga i ujmowanych
sub ratione Dei34. Natomiast zdaniem autorów
niniejszego opracowania przedmiotem
mate-rialnym teologii mediów jest proces komuni-kowania (bezpoĞredniego, zapoĞredniczonego, a takĪe zmediatyzowanego)35 oraz przekaz
me-dialny analizowany, interpretowany oraz oce-niany w kontekĞcie BoĪego Objawienia oraz nauczania KoĞcioáa, a zwáaszcza jego doktryny medialnej (takĪe w odniesieniu i z
uwzglĊdnie-niem wyników badaĔ medioznawczych). Takie
podejĞcie ma charakter interdyscyplinarny, áą-czący reß eksjĊ teologiczno-medialną z analizą medioznawczą. Jest takĪe realizacją wyraĪone-go wczeĞniej postulatu ujednolicenia reß eksji teologicznej na temat mediów i komunikacji jako procesu.
Wizja mediów jako rzeczywistoĞci pozosta-jącej w relacji wobec Boga implikuje – zdaniem autorów niniejszego tekstu – dalsze uszczegó-áowienie przedmiotu materialnego teologii me-diów i komunikacji, do którego naleĪy jeszcze doáączyü reß eksjĊ o czáowieku jako twórcy,
nadawcy i odbiorcy przekazu medialnego.
àą-czy siĊ to równieĪ w pewnym stopniu z
wy-miarem normatywnym, okreĞlającym normy
i wartoĞci, nakazy i zakazy, których Ĩródáem jest zarówno reß eksja teologiczno-moralna, jak i zasady etyczne oraz prawne, formuáowane przez prawodawców oraz instytucje medialne i Ğrodowiska dziennikarskie. Ocena etyczna ba-danych przekazów medialnych równieĪ stano-wi jeden z przedmiotów materialnych teologii mediów i komunikacji. WĞród jej specjalnoĞci naukowych wolno wyróĪniü teologiĊ nowych mediów oraz internetu, cyberteologiĊ, teolo-giĊ mediów audialnych oraz teologiĊ mediów audiowizualnych – kina i telewizji36. Walery
Pisarek proponuje poszerzenie panoramy tych
33 Zob. J. Majka, Metodologia nauk teologicznych, Wrocáaw 1995, s. 33. 34 Por. H. Seweryniak, Teologie na progu…, dz. cyt., s. 18.
35 To rozróĪnienie komunikacji zapoĞredniczonej (mediated) od zmediatyzowanej (mediatized) powoli prze-bija siĊ w literaturze w kontekĞcie teorii mediatyzacji. Nietrudno zauwaĪyü, Īe w jĊzyku angielskim mamy do czynienia z pewnego rodzaju grą sáów, nie do koĔca moĪliwą do oddania w jĊzyku polskim.
36 Teologiczno-medialną analizĊ Þ lmów i seriali prowadzą m.in. ks. dr hab. prof. Uniwersytetu Opolskiego Marek Lis oraz dr hab. prof. UKSW Grzegorz àĊcicki. Zob. M. Lis, Elementy biblijne w Þ lmach niebiblijnych [w:]
specjalnoĞci o teologiĊ prasy, teolingwistykĊ oraz teologiĊ jĊzyka37. Osobny dziaá teologii
mediów stanowią takĪe badanie funkcjonowa-nia katolickich instytucji medialnych oraz ana-liza poszczególnych wymiarów nauczania Ko-Ğcioáa na temat Ğrodków spoáecznego przekazu. WĞród specjalnoĞci naukowych teologii me-diów naleĪy jeszcze wyróĪniü edukacjĊ medial-ną rozumianą jako naukĊ badającą i okreĞlającą sposoby formacji czáowieka jako nadawcy i od-biorcy oraz uĪytkownika przekazów medial-nych38. Edukacja medialna, pojmowana jako
formacja zarówno nadawców, jak i odbiorców przekazów medialnych, jest nieustannie
powra-cającym motywem w oÞ cjalnych dokumentach
KoĞcioáa katolickiego na temat Ğrodków spo-áecznego przekazu.
ħródeá teologii mediów i komunikacji
na-leĪy upatrywaü w dwóch obszarach, a
miano-wicie w Objawieniu i nauczaniu KoĞcioáa oraz w Ğwiecie mediów, a takĪe teorii komunikowa-nia. ħródáami teologii mediów są oczywiĞcie najpierw miejsca teologiczne (loci theologici)39
charakterystyczne dla caáej teologii, a wiĊc Bi-blia i Tradycja, Ğwiadectwa Magisterium, czyli
dokumenty nauczania KoĞcioáa, a szczególnie zawierające doktrynĊ medialną (jak np. ency-kliki i listy apostolskie dotyczące mediów, ogáa-szane od 1967 r. papieskie orĊdzia na ĝwiatowe Dni Komunikacji Spoáecznej), dziedzictwo Oj-ców KoĞcioáa, Īycie i aktywnoĞü ĞwiĊtych, wia-ra i obyczaje chrzeĞcijaĔskie, liturgia, sztuka koĞcielna, dzieáa teologów. Gáównym Ĩródáem poznania teologicznego jest Īyjący Chrystus i Jego Ewangelia40. Poza Ĩródáami okreĞlanymi
jako miejsca wáasne poznania teologicznego drugim obszarem Ĩródeá są tzw. miejsca po-mocnicze, do których zalicza siĊ, obok Þ lologii, Þ lozoÞ i, historii, nauk przyrodniczych i tech-nicznych, takĪe kulturĊ i jej przemiany, a wiĊc i Ğwiat mediów oraz tworzoną przezeĔ cywili-zacjĊ cyfrową41. W przypadku teologii mediów
i komunikacji za nowe Ĩródáa pomocnicze (a za-razem przedmiot badaĔ) naleĪy uznaü komuni-katy i przekazy medialne. ħródáem i przedmio-tem badaĔ teologii mediów audiowizualnych (jako jednej ze specjalnoĞci teologii mediów) są utwory Þ lmowe42. Zdaniem Katarzyny
Pa-rzych-Blakiewicz „mass media kwaliÞ kują siĊ do miejsc teologicznych zaleĪnych –
historycz-Ukryta religijnoĞü kina, red. M. Lis, Opole 2002, s. 77–94; tenĪe, Figury Chrystusa w „Dekalogu” Krzysztofa Kie-Ğlowskiego, Opole 2011; tenĪe, Epifania czy instrumentalizacja Boga? Spojrzenie na Þ lmy religijne [w:] Sacrum w kinie dekadĊ póĨniej, red. S.J. Konefaá, M. Zelent, K. Kornacki, GdaĔsk 2013, s. 51–61; G. àĊcicki, Media au-diowizualne w nauczaniu Jana Pawáa II, Warszawa 2013; tenĪe, Teologia mediów audiowizualnych jako wyzwa-nie XXI wieku, „ Kultura–Media–Teologia” 2012, nr 10, http://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt_2012_10_lecicki.
pdf [dostĊp: 02.11.2015], s. 8–17; tenĪe, Obraz rodziny w wybranych polskich serialach telewizyjnych [w:] Kapáan
i rodzina w mediach, red. A. Adamski, K. Kwasik, G. àĊcicki, Warszawa 2012, s. 91–101.
37 Por. Czym jest teologia mediów?, dz. cyt., s. 33–34.
38 Por. P. Drzewiecki, Edukacja medialna a nauczanie religii w szkole, Warszawa 2013, s. 27–32; G. àĊcic-ki, Edukacja medialna jako istotna cecha nowoczesnego spoáeczeĔstwa, „ Kultura–Media–Teologia” 2010, nr 3, http://kmt.uksw.edu.pl/media/pdf/kmt3_lecicki.pdf [dostĊp: 27.07.2014], s. 71–79.
39 Miejsce teologiczne (locus theologicus) to pojĊcie wskazujące na teologiczne pryncypia i metodĊ. Miejsca teologiczne wskazują na Ĩródáa teologicznej argumentacji, a ich uwzglĊdnienie jest niezbĊdne do utworzenia me-tody badawczej, od której zaleĪy funkcjonowanie teologii jako nauki. Por. K. Parzych-Blakiewicz, Mass media
jako „locus theologicus” [w:] A. Gralczyk, K. MarcyĔski, M. Przybysz, Media w transformacji, Warszawa 2013,
s. 373. Cytowany artykuá zawiera równieĪ omówienie najwaĪniejszych schematów i koncepcji miejsc teologicz-nych proponowateologicz-nych przez teologów na przestrzeni wieków.
40 Zob. H. Seweryniak, Teologie na progu…, dz. cyt., s. 19; W. Kawecki, Czym jest locus theologicus..., dz. cyt., s. 43.
41 Zob. H. Seweryniak, Teologie na progu…, dz. cyt., s. 19. 42 Zob. M. Lis, Epifania..., dz. cyt., s. 61.
nych, przedáuĪających i poszerzających wymiar
osobowy, upowszechniających PrawdĊ od
oso-by nadawcy oraz dynamizujących
aksjologicz-nie osobĊ odbiorcy”43.
Walter J. Ong, podejmując rozwaĪania o wzajemnych relacjach i odniesieniach me-diów i teologii, proponuje, aby nie ograniczaü tych rozwaĪaĔ tylko do badania wzajemnego
wpáywu i odpowiedzialnoĞci owych dwóch
rzeczywistoĞci, ale by iĞü nieco gáĊbiej: mówi
on o integralnym poáączeniu, wzajemnym
uzu-peánianiu siĊ mediów i teologii44. Na moĪliwoĞü
„dwustronnego” uprawiania teologii mediów wskazuje teĪ Pokorna-Ignatowicz, która nazy-wa teologiĊ mediów „máodą dyscypliną nauk koĞcielnych”. Wedáug niej, na gruncie teologii mediów porównuje siĊ myĞli teologiczne z do-konaniami nauk o komunikowaniu oraz podda-je siĊ analizie poszczególne elementy procesu komunikowania w kontekĞcie teologicznym. MoĪliwe jest jednak podejĞcie odwrotne: moĪ-na badaü proces komunikacji i wnioskami ubo-gacaü teologiĊ. W ten sposób poszerza siĊ ob-szary badaĔ teologii i metodologiĊ teologiczną o nowe obszary45.
Zatem oprócz klasycznej, dwuetapowej me-tody stosowanej w naukach teologicznych46
na-turalne wydaje siĊ równieĪ wykorzystanie przez
teologiĊ mediów i komunikacji metod
badaw-czych z obszaru nauk humanistycznych (najcz
Ċ-Ğciej uĪywa siĊ metody krytycznej interpretacji Ĩródeá, analizy krytycznej, analizy historycznej
i porównawczej oraz syntezy wyników badaĔ)
i spoáecznych (zwáaszcza badanie sondaĪowe, pomiar ruchu i zasiĊgu, analiza treĞci, analiza sieci spoáecznych, analiza istniejących danych, wywiad jakoĞciowy, grupowy wywiad zogni-skowany, obserwacja, etnograÞ a, eksperyment myĞlowy, ewaluacja etyczna)47. Seweryniak,
Robak i Sitkowska proponują takĪe cztery me-tody typowe dla „teologii pogranicza”, którym to zbiorczym mianem okreĞlają m.in. teologiĊ kultury i teologiĊ mediów. Są to: metoda inter-pretacji sub ratione Dei, metoda magisterialna, metoda teologicznomoralna oraz metoda pasto-ralna. Wydaje siĊ, Īe wĞród tych narzĊdzi naj-bardziej obiecująca jest metoda sub ratione Dei. Skáada siĊ ona z dwóch etapów. Najpierw bada siĊ, opisuje i rozpoznaje dany problem (zjawi-sko, obszar etc.), uwzglĊdniając caáy jego kon-tekst: stopieĔ záoĪonoĞci, interdyscyplinarnoĞü, ewentualne uwarunkowania psychologiczne czy techniczne itp. Chodzi o stworzenie wzglĊdnie spójnego i caáoĞciowego obrazu danego zja-wiska. NastĊpnie dokonuje siĊ jego interpreta-cji teologicznej. Przy czym jasno widaü, Īe ta metoda wymaga zarówno wysokich kompeten-cji teologicznych, jak i medioznawczych oraz kulturowych48. JeĞli idzie o pozostaáe metody,
to metoda magisterialna ujmuje media przede
43 K. Parzych-Blakiewicz, Mass media…, dz. cyt., s. 383.
44 Por. W.J. Ong, Communications media and the state of theology [in:] Media, culture and catholicism, ed. P.A. Soukup 1996, p. 3.
45 Por. K. Pokorna-Ignatowicz, KoĞcióá…, dz. cyt., s. 140.
46 Etap pierwszy to poszukiwanie i krytyczne opracowanie Ĩródeá, etap drugi – interpretacja i rozumienie ich w Ğwietle Objawienia zawartego w PiĞmie ĝwiĊtym i poĞwiadczonego przez TradycjĊ KoĞcioáa. Por. H. Seweryniak, K. Sitkowska, M. Robak, Kultura–media–teologia. Metodyka pisania prac dyplomowych, Páock 2013, s. 112.
47 Por. M. Laskowska, Media i teologia…, dz. cyt., s. 144; H. Seweryniak, K. Sitkowska, M. Robak,
Kultu-ra–media–teologia…, dz. cyt., ss. 117–118, 137–142.
48 Por. H. Seweryniak, Teologie na progu…, dz. cyt., s. 19–20; H. Seweryniak, K. Sitkowska, M. Robak,
Kultu-ra–media–teologia…, dz. cyt., s. 121–122. Praktycznymi realizacjami badania naukowego dokonanego za pomocą
metody interpretacji sub ratione Dei są m.in. napisane pod kierunkiem ks. prof. H. Seweryniaka rozprawy doktorskie K. Sitkowskiej (Wspóáczesne interpretacje rzeczywistoĞci w kontekĞcie rozwoju kultury cyfrowej oraz ich wpáyw na
chrzeĞcijaĔski obraz Ğwiata, Warszawa 2014, mps w archiwum WT UKSW) oraz M. Robaka (Teologicznofundamen-talna interpretacja Globalnej Infrastruktury Informacyjnej, Warszawa 2008, mps w archiwum WT UKSW).
wszystkim z punktu widzenia dokumentów Ko-Ğcioáa oraz komentarzy i analiz teologicznych; metoda teologicznomoralna zajmuje siĊ gáów-nie oceną moralną zjawisk medialnych, zaĞ metoda pastoralna skupia siĊ na wykorzystaniu mediów do celów duszpasterskich49.
MetodĊ teologii mediów i komunikacji sta-nowi takĪe krytyczna analiza przekazów me-dialnych zarówno w warstwie werbalnej, jak i niewerbalnej oraz ikonicznej. Istotnym ele-mentem owej analizy jest uwzglĊdnienie kon-tekstu przekazu medialnego wobec zadaĔ, misji i funkcji mediów okreĞlonych przez doktrynĊ KoĞcioáa na ich temat (informacja, integracja, ewangelizacja, katecheza).
Zako
Ĕczenie
Sprecyzowany zakres obszaru badaĔ medial-nych, uwzglĊdniający róĪne dziedziny i dys-cypliny naukowe, choü jest dobry i dokáadny, to jednak wymaga uzupeánienia o teologiĊ me-diów i komunikacji. Skoro bowiem dopuszcza moĪliwoĞü badaĔ Þ lozoÞ cznych, a nawet analiz z zakresu nauk o sztuce, to nie moĪe pomijaü tego istotnego aspektu, jakim jest obszar spo-tkania i dialogu sfery sacrum i humanum.
Au-torzy niniejszego artykuáu po dogáĊbnej anali-zie metodologicznej proponują uĪywanie tej
wáaĞnie nazwy („teologia mediów i
komunika-cji”) w miejsce dotąd uĪywanych „teologia me-diów”, „teologia Ğrodków spoáecznego przeka-zu” oraz „teologia komunikacji”. Ujednolicenie nazewnictwa i metodologii wydaje siĊ niezbĊd-ne wobec procesów rozwoju nowych technik
komunikacyjnych dynamicznie zachodzących
w Ğwiecie.
Teologia mediów i komunikacji jest sub-dyscypliną doĞü máodą, ciągle wykluwają-cą siĊ w toku szczegóáowych analiz, badaĔ i studiów dotyczących zarówno tradycyjnych Ğrodków spoáecznego przekazu, jak i nowych mediów oraz zjawisk bĊdących nastĊpstwem
báyskawicznego rozwoju technik
komunika-cyjnych i medialnych (przy czym nawet nauki o mediach nie zawsze nadąĪają za gwaátow-nymi przemianami i dynamicznym postĊpem w dziedzinie nowych technologii, urządzeĔ komunikacyjnych i medialnych). Dlatego wzbogacenie obszaru nauk o mediach o re-ß eksjĊ teologiczną bĊdzie z niewątpliwym po-Īytkiem zarówno dla nauk o mediach, jak i dla nauk teologicznych.
