T A D E U S Z M A L E C
K IL K A U W A G O B U D O W IE S Ł O W O T W Ó R C Z E J R Z E C Z O W N IK Ó W W T E K Ś C IE P R O M E T H ID IO N A * C. K . N O R W ID A
O tw órczości C. K. N orw ida pisano w iele; należy tu chociażby w ym ienić cenne prace W. B orow ego1, I. Sław ińskiej2, S. Saw ickiego3, K. W yki4 i Z. Ł ap iń sk ieg o .5 D otychczasow e jednak bad an ia skupiały się przede w szystkim n a p ro b lem ach h i storyczno- i teoretyczno-literackich. N orw idolodzy, zwłaszcza w o statn im czasie, ko n cen tru ją się głównie na problem atyce sem antyki poetyckiej6 utw orów tego p o ety: n a zagadnieniu struktury sem antycznej utw orów , pól sem antycznych itd. O dczuw a się poważny brak ściśle lingw istycznych o pracow ań dotyczących ję zyka u tw o ró w tego pisarza. Pilną spraw ą, n a co ju ż zw rócono uw agę, jest sp o rz ą dzenie słowriika tekstów N o rw id a.1 W ydaje się, że opraco w an ie w szystkich p o k ła dów języ k a8 jeg o utw orów , o d s tru k tu r najniższych (fonetyka) d o najw yższych (składnia), w zbogaciłoby znacznie dotychczasow y o b raz w idzenia tw órczości n a
* K orZ ystatem z tekstu w ydanego i o p ra c o w a n e g o przez W . G o m u lic k ie g o : C . N o r w i d . Pism a w szystkie. T. 3: P oem aty. W arszaw a 1971 s. 423-471. P o p rz y k ła d a c h w y b ran y ch z te k s tu Prom ethidiona p o d aję d o k ła d n ą lokalizację: po literze sk ró tu cy fra rzy m sk a o zn acz a n u m e ro w a n y fra g m e n t tek stu , cyfra a ra b sk a zaś w skazuje n a n u m er w ersetu.
W ykaz sk ró tó w : B — Część Prom ethidiona „ B o g u m ił” ; BM — M o tto d o części „ B o g u m ił” ;'C z — „ D o C z y te ln ik a ” ; D — „D e d y k a c ja ” („ T o b ie — U m arły , te pośw ięcam p ie śn i” ); E — „ E p ilo g ” ; P — P rzy pisy o d a u to rsk ie ; pot. — p o to czn ie; S D o r — S łow nik ję z y k a polskiego. P o d red. W. D o roszew skiego. W arsz aw a 1958-1969 (cyfra rzym ska przy skrócie o zn acz a to m , a r a b s k a stro n ę ); SM — S ło w n ik ję z y k a A d a m a M ickiew icza. T. 1 -7 : A -R . Pod red. K. G ó rsk ie g o i S. H ra b c a . W ro cław 1962-1971 (cyfra rzym ska p rzy sk ró cie o zn acza to m , a ra b sk a stro n ę); SW — J. K a r ł o w i c z , A. K r y ń s k i , W . N i e d ź w i e d z k i S ło w n ik ję z y k a polskiego (tzw . Słow nik w arszaw ski). W arsz aw a 1900-1927 (cy fra rzy m sk a p rzy skrócie o zn acza tom , ara b sk a stro n ę ); W — Część Prom ethidiona „ W iesław ” ; W s — „ W s tę p " .
1 O Norwidzie. W arsz aw a 1960.
2 P o r. n p . : z b ió r p rac p t. R eżyserska ręka N orw ida. K ra k ó w 1971.
3 Por. n p . : Z zagadnień se m a n ty k i p o e ty c k ie j C. K. N orwida. W : P o e ty k a i s ty lis ty k a słow iańska. W rocław 1973 s. 73-80.
* P o r. n p . : Cyprian Norwid. P oeta i sz tu k m istrz. K ra k ó w 1948. 5 N orw id. K ra k ó w 1971.
6 Z ag ad n ien ia zw iązane z se m an ty k ą p o e ty c k ą o m aw iają w sw oich p ra c a c h m. in .: I. S ł a w i ń s k a (jw .). S. Saw icki (jw .), Z. Ł ap iń sk i (jw „ zw łaszcza rozdz. I).
7 N a p o trzeb ę sp o rz ą d z e n ia słow nika (zw łaszcza term in o lo g ii te a tra ln e j) N o rw id a zw raca uw agę I. Sław ińska w swojej cennej pracy Term inologia teatralna Norwida. W : R e ży se rsk a rę ka N orw ida s. 38-64. 9 N ie w yczerpuje p ro b le m a ty k i języ k a p ra c a I. F ik a U wagi nad ję z y k ie m Cypriana N orw ida (K rak ó w 1930), tak że przecież w w ielu frag m en tac h zd e z a k tu a liz o w a n a .
30 6 T A D E U S Z M A L E C
szego genialnego poety. W iele now ych faktów dostarczyć by m ogły zwłaszcza ba d a n ia n ad słow otw órstw em , sem antyką9 i składnią N orw ida. T utaj poeta wykazał wiele inwencji tw órczej. Tego typu b ad an ia są bard zo w ażne dla historii języka; pozw oliłyby też one stw ierdzić, w ja k im sto p n iu N orw id w ykazał samodzielność, oryginalność, a w ja k im sto p n iu pozostał pod wpływem epoki (pod wpływem norm ję z y k a X IX w.).
W niniejszym szkicu chcę jedynie zasygnalizow ać n iek tó re spraw y dotyczące budow y słow otw órczej i sem antyki rzeczow ników (pochodnych) w tekście Pro-
methidiona. Ju ż w je d n y m naw et utw orze m ożem y dostrzec pewne cechy słowo-
tw ó rstw a rzeczow ników istotne i ch arakterystyczne dla tekstów tego poety. R zeczow niki o stru k tu rze przejrzystej (pochodne) występujące w interesującym nas tekście pow stały w zasadzie w w yniku deryw acji przedrostkow o-przyrostkow ej.
W Promethidionie da się zauw ażyć rzeczow niki o następujących p r z e d r o s t k a c h :
b ez-10, np. bezrząd ‘nieład, a n a rc h ia ’ : „gdzie p orządnie — pięknie, G dzie bez- rząd, chaos — z szatanem anieli!” (B 74). W takim znaczeniu w SW I 133 i w SD or
I 454. Przyim ek bez w ystępujący tu w funkcji p rzed ro stk a bardziej p odkreśla nie ład, an arch ię;
nie-11, np. niekwiecistość ‘p r o s to ta ’ : „m am że ci tłum aczyć skąpstw o słowa i nie kw iecistość sty lu ?” (E X IX 1-2); nieuczciwość ‘b ra k w ykształcenia’ : „Przez nieuczo- ność się określać d a ją ” (B 64). W takim znaczeniu w SW III 352, b rak w S D o r; nierozświecenie ‘nieośw iecenie, niew yjaśnienie’ : „W ieleż to talentów ju ż zm ar
niało przez nierozświecenie tego pow ażnego stanow iska” (E XV 2). Brak w SD or i w SW. P rzedrostek nie- m oże pełnić różne funkcje12, tu występuje ja k o uin ten syw nione przeczenie;
pół-, np. półogn iw o: „B ohaterstw o jest n a szczycie sztuki; je st pólogniwem księ
życow ym na chorągw i p rac lu d zk ich ” (P 6), b rak w S D or, SM i SW ; półcienie, n e u tru m : „O dcedzać św iatło i czyścić półcienia” (B 171). W S D o r VI 1357, SM VI 573, SW IV 938 tylko półcień:
wszech-13, np. w szech-falsz: „ Ja m je st on wszech-falsz zew nętrznego św iata!”
(W 251); wszech-harmonia: „N ie za sobą z krzyżem Zbaw iciela, ale za Zbawicielem z krzyżem sw oim : ta je st zasad a wszech-harmonii w C hrześcijaństw ie” (BM 1-3);
w szech-przem ysl: „P o w ystaw ie dla wszech-przemysłu w Londynie wym yślonej”
(P 8). Z aim ek wszech m ożna p o tra k to w a ć ja k o przedrostek m im o graficznego roz dzielenia od podstaw y, bo zaim ek ten w ystępuje w funkcji przed ro stk a nadając zna
9 P o r. S a w i c k i , jw .
10 P o r. H . G a e r t n e r . G ra m a tyka w spółczesnego Ję z y k a polskiego. Cz. 3 (z. 1: Slowotw órstw o). L w ó w -W a rszaw a 1934 s. 336.
11 T a m ż e s. 335.
12 P o r. A. J. B a ń k o w s k a . W ielorakie fu n k c je sło n a nie- w ję z y k u p o lskim . „ P o ra d n ik Językow y” Z . 6:1971 s. 388-399; ta k ż e S. U r b a ń c z y k . Z dziejów p rzed ro stka n ie -: pozycja p rzyim ka . ,,S lavia O c c id e n ta lis” T . 27:1 9 6 8 s. . 285-288.
13 P o r. T . S k u b a l a n k a . Z ło żen ie z wszech- w historii ję z y k a polskiego. „Z eszyty N au k o w e U n iw er sy te tu M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o ru n iu ” . N a u k i H u m an isty c zn o -S p o leczn e . Z . 6: Filologia P olska (III). T o ru ń 1962 s . ' 29-43.
czenie „kosm iczności” i „to ta ln o śc i” w yrazow i podstaw ow em u. W yrazy z wszech- niektórzy badacze tra k tu ją złożenia.14 Powyższe wyrazy nie n o to w an e są w S D o r i SW.
W tekście Promethidiona występuje znacznie więcej form acji p r z y r o s t k o w y c h . Bogate jest tu słow nictw o abstrakcyjne. W y o d ręb n ia się zwłaszcza p o k aźn a g ru p a nazw czynności (nom ina actionis):
-(a)nie, np. piętrow anie: „Ileż to razy za piękne on stawił. P o tw o rn e? — p eru k
piętrowaniem baw ił” (W 258); notuje tę form ację S D o r VI 372 i SW IV 184; usza nowanie: „w ystaw y będą użytecznie i spraw iedliw ie na uszanowanie i ocenienie p ra
cy w pływ ać” (E X V III 9-10); zbudowanie ‘dojrzałość d u ch o w a’ : „Z e zb u dow ania w duchu się bu d u je” (B 340); tak sam o w S D o r X 946 i w SW V III 395;
-cie, np. nieowladnięcie: „ D u c h u nich — p ró ż n ia : form b rak postaciow ych, Nieowladnięcie form y treściow nikiem ” (B 317-318). Słow niki n o tu ją bez przecze
nia, por. S D o r V 1241 i SW III 919;
-{e)nie, np. nierozświecenie ‘nieoświecenie, niew yjaśnienie’ : „W ieleż to talentów
ju ż zm arniało przez nierozświecenie tego pow ażnego sta n o w isk a” (E XV 2), b ra k w S D o r; obrobienie ‘o b ró b k a, opracow anie, p rzero b ien ie’ : w potędze obrobienia i użycia onych m ateriałów (E V I 1 -3), tak sam o w S D o r V 533; o czyszczen ie: p rzy ch o dzi do oczyszczenia wpierw bagnetem form y całospołecznej (P XVI 5), tak sam o w S D o r V 630; rozdzielenie ‘po d ział’ : „Rozdzielenie ekspozycji publicznych na ek sp o zycje, czyli wystawy sztuk pięknych i rzem iosł” (E X V III 1-3); tak sam o w S D o r V II 1113 i w SW V 600; rozrzucenie: „ I rozrzucenia bo h atersk ie w łosa” (W 263); w takim sam ym znaczeniu no tu je tę form ację S D o r V II 1269 i SW V 691; uniepo-
trzebnienie ‘uczynienie n iepotrzebnym ’ : „p row adzić w inno d o uniepotrzebnienia
m ęczeństw ” (E VII 27-29); b ra k w S D o r i SW. Powyższe form acje m ają c h a ra k te r orzeczeniowy, zostały one utw orzone od podstaw słow otw órczych czasow niko wych.
P o n ad to postaw ę intelektualną poety p o d k reślają liczne form acje abstrakcyjne z przyrostkam i:
-izm, np. artyzm : „W tedy artyzm się złoży w całość narodow ej sztu k i” (E IV 4);
w yraz ten jest n o tow any S D or I 214 i SW I 61; ascetyzm ‘p o staw a filozoficzna w ła ściwa ascecie’ : „ażeby żyw otnym i d o d a tn im ascetyzm em stał się” (P 8), w takim znaczeniu SD or I 220 ‘zasady, p rak ty k i ascetów ’ ; Chrystianizm ‘chrześcijaństw o’ ; „ Chrystianizm — przez przecięcie linii ziem skiej, h o ryzontalnej, i linii nadziem skiej” (E III 12), w takim też znaczeniu S D o r I 920; estetyzm : „i przez postaw ienie este
ty zmu tak, ażeby żyw otnym i d o d a tn im ascetyzm em stał się” (P 8), w tym sam ym
znaczeniu S D or II 758 i SW I 701; heroizm ‘b o h a te rstw o ’ : „ b o najw yższa sztuka jest heroizmt!” (P 16), w tym sam ym znaczeniu S D o r III 62 i SW II 34; klasycyzm : ‘klasycyzm ’ : „P rzekonałem się, że sztuka wyłącznie h a rm o n ia treści i form y z a tru d n io n a inaczej rozw ijać się nie m oże [...] i że gdzie tego nie m a, ta m z b a d a ń n ad kla
sycyzm em (to jest form ą) i n a d rom antyzm em (to je st treścią) przychodzi d o oczysz
czenia” (P 16), w tym sam ym znaczeniu S D o r III 706; SW II 350; m aterializm :
14 Tam że.
308 T A D E U S Z M A L E C
„ K to pow iada, że je st m aterializm em p odnosić m aterię n aro d o w ą, ten od onej nie u niknionej p o k u ty syna A dam ow ego o d ciąg a” (E X IV 3-5), p o r. S D or IV 511-512; SW II 901; m isty c y zm : „(C o tylko służy ku zespołecznieniu R óżnow yraźnych a k o r dów w Sum ieniu), Ale ludzkości, ile jej dojrzew a C o wiek, co wieku m ąż, co cud, co dzieło, Jeśli się w Boga obliczu poczęło! — T o jest m istycyzm " — (W 9-14), wy raz n o to w an y w S D o r IV 740, SW II 1000; p a trio ty zm : „O dkupyw ać ciężar pracy m iłością tw órczą to jest raczej do czynienia stojącem u w praw dzie obow iązku — m nożyć chleby cudem patriotyzm u d o datniego — tw órczego” (E XIV 5-7), w tym znaczeniu S D o r VI 190 i SW IV 89; rom an tyzm : „z bad ań nad klasycyzm em (to jest fo rm ą) i n a d romantyzmem (to jest treścią) przychodzi do oczyszczenia wpierw bag n etem form y całospołecznej” (P 16); w takim znaczeniu S D o r VII 1039 i SW V 560.
-ość15, np. anielskość ‘d o b ro ć ’ : „A czarów — w nas jest, kiedy się drap u jem ;
w niew iastach, kiedy anielskości kłam ią” (W 187-188), w takim też znaczeniu w S D o r I 140 ‘anielstw o, zespół cech przypisanych aniołom , zwłaszcza d obroć i p ię k n o ’; cichość ‘m ilczenie, c isz a ': „ Cichość n astąpiła g łucha” (W 52), także w S D o r I 966 ‘b rak h ałasów głośnych dźwięków, cisza, m ilczenie’ ; dojrzałość: „ p rz ez w ew nętrzny rozw ój dojrzałości": (E V 3-4), w takim znaczeniu SD or II 207 i SW I 490; dowcipność ‘dow cip’ : „ Dowcipność lada, często bardzo głucha” (W 50), w ta k im znaczeniu SW I 540, b ra k w S D o r; fatalność: „ N a ro d y , k tó re [...] byt realny u traciły , albo p raca u nich, z p racą duch a żadnego nie m ając połączenia, jest tylko konieczną fatalnością i p o k u tą ” (E VI 8-11), w takim znaczeniu S D o r II 829 i SW I 725; heroiczność ‘b o h aterstw o ’ : „ G re k — przez p ó łb o sk ą (tj. bohaterską) hero-
iczność” (E III 10), w tym sam ym znaczeniu w S D o r III 61, brak w SW ; ludzkość:
„ I naro b iłeś in try g tej ludzkości" (B 199), ta k sam o w S D o r IV 220 i S W II 775; łącz
ność: „ I — przez to tylko łączność tam być m oże” (W 199); w takim znaczeniu S D or
IV 289-290; SW II 804; mądrość ‘m ą d ro ść ’ : „ale — m ając na celu mądrość, k tóra zaczyna od bojaźni Bożej” (Cz III 10); tak sam o S D o r IV 533-534; SW II 909;
nadętość ‘p rzepych’ : „L u b nadętością szat — bo tym próżniejsze! (W 260), w tym
znaczeniu S D o r IV 1006, nieco w innym znaczeniu SW III 37; namiętność ‘n am ięt n o ść ’ : „S p y tam się tego bez namiejętności” (B 109), w tym znaczeniu SW III 101, b ra k w S D or. „Namiejętność jest późnym refleksem staropolskich w ahań słowo tw órczych ty p u umiętny: umiejętny16" ; niekwiecistość ‘p ro sto ta ’ : „m am że ci tłum a czyć skąpstw o słow a i niekwiecistość stylu?” (E X IX 2), w S D o r III 1354 jest tylko kw iecistość ‘to , że coś jest kw ieciste’ ; ogromność ‘w ielkość’ : „ale bym wam rozw inął przez całą ogromność histo ry czn ą” (E VIII 6), także w takim znaczeniu S D or V 888 przestarz. ‘w ielkość, zw łaszcza olbrzym ia, zdum iew ająca: o g ro m ’ ; potoczność: „C o d o w iersza, k tó ry potocznością sw oją pow inien by niewiele naw et uwagi zw racać” (P 2), w yraz n o to w an y w S D o r VI 1197 i SW IV 809; praktyczność: „A praca —
ls P or. G a e r t n e r . jw . s. 260 n.
16 A. O b r ę b s k a - J a b l o ń s k a . Norw idow ska ,.n a m iętn o ść” regionalizm em . „ S p ra w o z d a n ia z P osie dzeń W y d ziału I Języ k o zn aw stw a i H istorii L ite ra tu ry ” . T o w arz y stw o N a u k o w e W arszaw ski R. X LII (1949). W arsz aw a 1950 s. 146. W yraz ten je st regionalizm em m azow ieckim lu b w ogóle póln o cn o p o tsk im .
toć najw iększa praktyczność n a świecie” (B 148), tak że w S D o r V I 1411 i SW IV 969; p rzyszło ść: „ n a w spom nienia przeszłości i u tęsknienia d o przyszłości'.” (E VI 21-22), w yraz o d notow any w tym znaczeniu w S D o r V II 646 i SW V 383; wolność ‘w olność’ : „ o d bojaźni w Bogu zaczynając, a kończy n a wolności w B ogu” (C z III 11-12), w tym znaczeniu S D o r IX 1232-136 i SW V II 690; żywotność: „Z d aw ało b y się, iż człowiek z ziemi żywotności zasób w yciągając obow iązany je st ją podnieść i uświęcić” (E VI 5-7), także w S D o r X 1488 i SW V III 742. R zeczow niki z przy ro stkiem -ość są utw orzone w zasadzie od podstaw przym iotnikow ych, rzadziej im ie słowowych. Są to rzeczow niki tzw. charakterystyczne lub n o m in a collectiva17 (według term inologii W. D oroszew skiego n om ina essendi).18
W Promethidionie w ystępują też rzeczow niki z innym i p rzy ro stk am i o różnym znaczeniu s tru k tu ra ln y m :
-O, np. rozdział ‘oddzielnie’ : „D ziś je st to rozdział duszy z ciałem ” (E X V III 10),
takie też znaczenie n otuje S D o r V II 1111, SM V II 413, SW V 599; zaśpiew 19 ‘sm u t ny śpiew zaw odzący’: „C ichość n astąp iła głucha, Jak po zaśpiewie na pogrzeb chó raln y m ” (W 52-53); por. S D o r X 817;
-(al)nica, np. zmartwychwstalnica20 ‘uosobienie zm artw y ch w stan ia’, może
‘dusza?’ : „T o strach m nie nieraz przechodzi zim nicą, Czy m oże słabość, gdy tej naszej w iary, C o m a dośpiew ać się zm artwychwstalnica” (B 309-312). B rak w S D o r i SW.
-awica, np. błyskawica: „C h o ć krzyż, litanii choć naw oływ ania, C hoćby kam ien
n ą wieżę, w błyskawicę Idącą — Boga by oglądać lice” (B 241-242), takie znaczenie w S D o r I 577 i SW I 176;
-ec, np. grobow iec: „I nad grobowcem, biała, stajesz z w ieńcem ” (W s 26), w ta
kim sam ym znaczeniu S D o r II 1299, SW I 908; krwawiec22 ‘uosobienie zła, pychy także człowiek okrw aw iony?’ : „A chcecież widzieć tego — k tó ry m ąci?... O to — patrzajcie tam — stoi ten krwawiec" (W 234), w innym znaczeniu S D o r III 1186 ‘osoba chora na hem ofilię; krw aw ieniec’ ; ludowiec ‘opow iadający się po stronie lu d u ’ : „T oteż myślilem zawsze, żeś ludowiec” (B 88), por. S D o r IV 215 i SW II 773. F orm acje utw orzone za pom ocą p rzy ro stk a -ec m ają ch a ra k te r podm iotow y.
-ica, np. zimnica ‘dreszcze, lęk’ : „ T o strach m nie nieraz przechodzi zimnica”
(B 309), por. S D o r X 1109 p o t. ‘zim no, ch łó d ’ ;
-ina, np. gadanina ‘bezsensow ne, bezładne m ów ienie': „T u sk o ń czy ł: jed n i rzecz
znaleźli śliczną, A gadaniną drudzy ekscentryczną” (B 350-352), w tak im znaczeniu też S D or II 1014 i SW I 790;
-izna, np. siwizna ‘podeszły w iek’ : „C hce w apostolstw o, czyn, dziecię —
wcie-17 G a e r t n e r , jw .
18 P o r. W. D o r o s z e w s k i . P odstaw y g ra m a ty k i polskiej. Cz. 1. W a rsz a w a .1963 s. 297-302. 19 F o rm a c ja zaśpiew — m o g ta p o w sta ć w w yniku deryw acji w stecznej lu b przez a d id eację d o w yrazu za-w odzenie. D ru g a p ro p o z y c ja in terp retacji — w y ra ż o n a w dy sk u sji — p o ch o d zi od p ro f. T. B rajer- skiego.
20 M oże N orw id u tw o rzy ł ten w yraz n a w zór w ystępującej u S łow ackiego nieśm iertelnicy i przejął jej znaczenie? P or. T. S k u b a l a n k a , N e o lo g izm y w p o lsk ie j po ezji rom antycznej. T o ru ń 1962 s. 203.
310 T A D E U S Z M A L E C
leniá: B o h ater — w dzieło wielkie lub w O jczyznę; Bóg — w K ościół; człowiek — z p ow ażną siwizną" (B 282-285), nieco w innym znaczeniu S D o r VIII 244 i SW VI 123; spuścizna : „W edle spuścizny i Ojczyzny je g o ” (W 7-8), w takim znaczeniu S D o r V III 660 ‘to , co zo staje w sp ad k u p o kim , spadek, dziedzictw o’ ;
-nik, np. określnik: „B o jest, pow iadam , w słow a określniku A rch itek tu ra taka,
ja k te gm achy” (B 43), w tak im sam ym znaczeniu S D o r V 941 ‘wyraz określający; określenie, ep itet’, SW III 751; rzemieślnik : „C o m aterialnym zwą mnie rzemieślni
kiem" (B 316), w takim też znaczeniu S D o r VII 1474 ‘człowiek upraw iający rze
m iosło, prow adzący w a rsz ta t’ ;
-ownik, np. trafownik ‘ten, k tó ry liczy na p rzy p ad ek ’: „S tą d to natchniony km ieć na trąfowników, N a pow ierzchow nej praw d y udaw aczy” (W 176); brak w S D o r i w SW ; treściownik ‘uosobienie treści, zaw arto ści’: „N ieow ladnięcie form y tre-
ściownikiem, D uch u nich miejscem na d u c h ” (B 318). B rak tej form acji w S D or
i w SW.
N ajczęstszym więc m echanizm em tw orzenia rzeczow ników pochodnych za w artych w tekście Promethidiona jest deryw acja przedrostkow o-przyrostkow a (form acje jed n o p rzed ro stk o w e, w ieloprzedrostkow e i przyrostkow e). W ystępo wanie licznych form acji p rzedrostkow o-przyrostkow ych m a swoje konsekw encje w płaszczyźnie sem antycznej. Sw oboda w k ształtow aniu stru k tu ry rzeczowników przy m aksym alnym w ykorzystaniu przed ro stk ó w i przyrostków wpływ a na zna czenie tych rzeczow ników . Często znane w yrazy otrzym ują nowe przedrostki lub przyrostki, np. trafownik, treściownik, udawacz, uniepotrzebnienie, zaśpiew o innym znaczeniu lub rzeczow niki o niezm ienionej stru k tu rze otrzym ują nowe zna czenie, np. carstwo, człowieczeństwo ‘okres ziem skiego życia C h ry stu sa’, nieroz-
świecenie ‘niew yjaśnienie’ — dochodzi tu do przesunięcia sem antycznego, od zna
czenia k o n k retn eg o do abstrakcyjnego. W ażne jest to też, że w om aw ianym tekście wiele rzeczow ników m a pochodzenie odczasow nikow e. Są to form acje orzecze niow e z fo rm a n tem -(a )n ie, -(e)n ie, -cie.
Świadczy to o tendencji do u abstrakcyjnienia (o d konkretnienia) słownictwa. Tej tendencji sprzyja też w ystępow anie form acji rzeczow nikow ych z form antem
-izm i -ość. Słow nictw o „in te lek tu aln e” jest odbiciem filozoficznej postaw y poety-
-tw órcy, filozofa i k a p ła n a słowa.
W iększość rzeczow ników pochodnych w ystępujących w Promethidionie notuje S D o r i SW . R zeczow niki tam nie o d n o to w an e z pew nością trzeba uw ażać za neo logizm y utw orzone przez N o rw id a; są to neologizm y słow otw órcze22: niekwieci-
stość, nierozświecenie, uniepotrzebnienie, wszech-fałsz, wszech-harmonia, wszech- -przem ysi, trafownik, treściownik, zmartwychwstalnica, także tzw. neosem antyzm y: anielskość, carstwo, człowieczeństwo.
W arstw a językow a w tekście Promethidiona jest konsekw entnie, świadom ie u k ształto w an a przez odpow iedni d o b ó r językow ych elem entów form alnych i tre ściowych. P o eta z m aksym alną sw obodą używa różnych przedrostków i przy
22 N a te m a t n eo lo g izm ó w istnieje o b sz e rn a lite ra tu ra ; p o r. n p . : S k u b a l a n k a , ta m ż e ; S. K . P a p i e r - k o w s k i . Bolesław Leśm ian. S tu d iu m ję zy k o w e L ublin 1064 (rozdz. o neologizm ach).
rostków (nie tylko zresztą idzie o rzeczow niki) posługując się tym i sam ym i p o d sta w am i słow otw órczym i:
np. ogrom (E III 11); ogromnieć ‘staw ać się ogro m n y m ’ (B 280); ogromność ‘w ielkość’ (E V III 6); ogromny ‘wielki’ (D 8); lub też: Ind ‘n a ró d ’ (Cz. I 10); ludowy ‘ludow y, p ro sty ’ (E V I 17); ludowiec ‘zw olennik lu d u ’ (B 88).
Z pow yższych rozw ażań d la słow otw órstw a rzeczow ników w tekście Pro-
methidiona w ynikają następujące w nioski:
a) Przy tw orzeniu rzeczow ników i innych w yrazów p o eta z d u żą sw obodą korzystał z przedrostków i przy ro stk ó w przy jednoczesnym zachow aniu tych sam ych podstaw słow otw órczych.
b) Liczne stru k tu ry z fo rm an tam i -(a) nie, -(e) nie, -cie, -izm, -ość (najczęściej odczasow nikow e) odzw ierciedlają in telek tu aln ą postaw ę poety.
c) W utw orze w ystępują liczne neologizm y św iadczące o aktyw nej i twórczej postaw ie N orw ida w obec języka.
O bserwacje budow y słow otw órczej pozw alają (naw et w tekście niew ielkiego u tw o ru ) dostrzec sw oiste, b o skom plikow ane (a zatem i oryginalne) cechy języ k a C. K . N orw ida.
