PAULINA DUBIEL-ZIELIN´ SKA
NAUCZANIE ETYKI W SZKOLE WEDUG ZAOZ
EN´
ZMIENIAJ
ACEJ SIE
PODSTAWY PROGRAMOWEJ
A ETYKA ZAWODOWA NAUCZYCIELA
TEACHING ETHICS AT SCHOOL ACCORDING TO THE ASSUMPTIONS OF A CHANGING PROGRAM BASIS
A b s t r a c t. In recent years the number of Polish schools, in which the subject “ethics” is taught, has been dynamically growing. Since the number of recipients of ethical contents has been growing as well, the demand is ever greater for the abilities to redirect children and young people to religion classes, and if – for whatever reason – they cannot attend them, it is necessary to lead them to ethics lessons. A young man subject to obligatory education at present needs coherent tools and elements to build his personal moral model. In the documents issued by the ministry responsible for education and upbringing leading contents and aims of teaching ethics at school are contained and they are exposed on the basis of changes in the law concerning education. Especially Podstawa programowa (Program basis) shows organizational and ideological directives for teaching ethics on all the education stages. The proposed contents of the classes are concerned with ethical and philosophical issues. Pupils have a chance to acquaint themselves with the moral law, the moral imperative, the natural law, and the moral good. The ministerial proposition orders one to exercise the ability to discern values and to be guided by the conscience in one’s life, as well as to solve moral dilemmas at the age of moral crisis. However, it is worth remembering that ethics as a subject alternative to religion at school has a decidedly smaller number of students. This is a result of Polish educational community being rooted in the Christian tradition. Supporting ethics lessons for those who will not make the decision to participate in denominational lessons of the Roman-Catholic religion, efforts should be made so that students will not rashly give up religion lessons they attended formerly. This can be done by raising the quality of religious education and of the teachers’ competences.
Key words: ethics, ethics of development, ethics of social consequences, professional ethics, ethical personality, moral development, ethical education.
Dr PAULINADUBIEL-ZIELIN´ SKA– pedagog IV Liceum Ogólnoksztac acego im. Mikoaja Kopernika w Rzeszowie, ukon´czya studia doktoranckie na Wydziale Filozoficznym Uniwer-sytetu w Prešove, specjalnos´c´ etyka; adres do korespondencji: e-mail: paulina.d@op.pl
Liczba polskich szkó, w których nauczany jest przedmiot „etyka”, wzrasta z roku na rok. Ros´nie tym samym liczba odbiorców tres´ci etycznych. Jest co-raz wieksze zapotrzebowanie na refleksje filozoficzn a i to jest swoisty znak czasów – czasów trudnych, penych chaosu, niepewnos´ci. Niemalze kazdego dnia przybywa problemów, dylematów moralnych, z którymi nie umiemy so-bie poradzic´. Niekiedy trudno jest jednoznacznie rozstrzygn ac´ sytuacje i po-wiedziec´ definitywnie: „Tak nalezy postepowac´”, „Tak nie nalezy postepo-wac´”, „To jest dobre”, „To jest ze” itp. Tym bardziej, ze s´wiat nie jest czar-no-biay i przybywa w nim odcieni szaros´ci. Najwazniejsze, by miec´ swój system wartos´ci, miec´ pewnos´c´ wasnych przekonan´ i postepowac´ wedug nich zdecydowanie, konsekwentnie. Skoro nam, dorosym ludziom, bywa nie-atwo podj ac´ konkretn a decyzje, dokonac´ wyboru dziaania, to tym bardziej modym ludziom. Artyku ma us´wiadomic´ pal ac a koniecznos´c´ uczeszczania przez modych ludzi na zajecia etyki oraz religii. Wiadomos´ci z ich zakresu dostarczaj a narzedzi i elementów do budowy osobistego szkieletu moralnego kazdego czowieka.
1. TRES´CI I CELE NAUCZANIA ETYKI W SZKOLE W KONTEKS´CIE ZMIAN W PRAWIE OS´WIATOWYM
Podstawa programowa jest zbiorem wytycznych dotycz acym wszystkich przedmiotów nauczanych w polskich szkoach. Reguluje j a minister was´ciwy do spraw os´wiaty i wychowania w drodze odpowiednich rozporz adzen´. Roz-porz adzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó tylko w ci agu 14 lat (czyli od 1999 r.) ulego zmianie dziesieciokrotnie. Chociaz wiekszos´c´ zmian wi azaa sie z kwestiami organizacyjnymi, nie zas´ merytorycznymi, to informacja o ich wprowadzeniu kazdorazowo budzia niepewnos´c´. Zwaszcza ostatnie kilka lat byo pene niepokojów, gdyz cakowicie zmieniono podsta-we programow a rozporz adzeniem z 23 grudnia 2008 r. Jednak nauczanie etyki w szkoach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych nie ulego znacz acej zmianie, co s´wiadczy zapewne o uniwersalnos´ci i ponadczasowos´ci zawartych w nich tres´ci.
Podstawa programowa w zakresie kazdego przedmiotu do roku 2008 za-wieraa cele edukacyjne, zadania szkoy, tres´ci nauczania oraz osi agniecia. W 2008 roku uproszczono forme, poniewaz usunieto zadania szkoy, w za-mian za to wprowadzono wymagania ogólne oraz szczegóowe. Wymagania
ogólne stanowi a cele ksztacenia, które zawieraj a oczekiwania dotycz ace osi agniec´ ucznia, zas´ wymagania szczegóowe to tres´ci nauczania. Pomijaj ac te drobne zmiany, caos´c´ pozostaa tak jak dotychczas.
Warto zatem przeanalizowac´ kolejnos´c´ nauczanych tres´ci w zakresie etyki pocz awszy od I etapu edukacyjnego szkoy podstawowej, czyli ksztacenia zintegrowanego w klasach I-III, po IV etap edukacyjny, czyli szkoe ponad-gimnazjaln a.
W klasach I-III szkoy podstawowej (I etap edukacyjny) gównym celem nauczania etyki jest rozbudzenie w modych umysach s´wiadomos´ci istnienia podstawowych wartos´ci i norm w spoeczen´stwie. Zmierza sie do uksztato-wania refleksyjnej postawy wobec czowieka, jego natury, powinnos´ci moral-nych oraz rózmoral-nych sytuacji w zyciu. Wartos´ciami, wokó których oscyluj a podejmowane zagadnienia, s a: równos´c´ wobec innych i wobec caego s´wiata przyrody, szacunek, prawdomównos´c´, przyjaz´n´, odwaga. Normy, z jakimi sie zaznajamia dzieci, to: niekrzywdzenie innych, pomaganie potrzebuj acym, szanowanie cudzej wasnos´ci, ochrona i poszanowanie przyrody oraz prze-strzeganie praw1.
W kolejnych klasach (IV-VI) szkoy podstawowej – II etap edukacyjny – rozbudowuje sie powyzsze dziaania i tres´ci o autoanalize. Uczniowie poznaj a siebie samych, swoje cechy indywidualne i najblizszych osób. Poznaj a ter-miny „osoba”, „godnos´c´”. Wprowadza sie ich w tematyke odpowiedzialnos´ci poczynaj ac od przyczyn ludzkich zachowan´, poprzez ich znaczenie, po kon-sekwencje. Do praw dodaje sie obowi azki. Wartos´ci nowe na tym etapie to: wolnos´c´, praca, autorytet, wzór. Mody czowiek uczony jest namysu nad wyrazaniem wasnych opinii i s adów. Us´wiadamia sie mu koniecznos´c´ wczes´-niejszego rozwazenia swoich wypowiedzi2.
Modziez gimnazjalna (w III etapie edukacyjnym) idzie o krok dalej – poznaje pojecie moralnos´ci, a wraz z ni a sumienia. Jest wdrazana do
koniecz-1Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej
wy-chowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 2 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla szkó podstawowych, I etap edukacyjny – klasy I-III, edukacja wczesnoszkolna, Etyka. http://bip.men.gov.pl/men_bip/ akty_prawne/roz-porz adzenie_20081223_zal_2.pdf (dostep: 01.07.2013).
2Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej
wy-chowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 2 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla szkó podstawowych, II etap edukacyjny – klasy IV-VI, Etyka. http://bip.men.gov.pl/men_bip/akty_prawne/rozporz adzenie_ 20081223 _zal_2.pdf (dostep: 01.07.2013).
nos´ci dokonywania wyborów moralnych oraz bycia za nie odpowiedzialnym. Gimnazjalis´ci ucz a sie odpowiedzialnos´ci nie tylko za siebie, równiez za innych. Poznaj a wskazania moralne w religii chrzes´cijan´skiej i innych reli-giach s´wiata. Poznaj a dylematy moralne wspóczesnego czowieka. Analizuj a wartos´ci, normy i koniecznos´c´ kierowania sie nimi w spoeczen´stwie demo-kratycznym oraz w obliczu sytuacji kryzysowych – jak cierpienie i s´mierc´. S a wdrazani do samowychowania i samorozwoju3.
Uczniowie szkó ponadgimnazjalnych (IV etap edukacyjny) zdobywaj a do-datkow a umiejetnos´c´ odrózniania dobra od za, samokontroli i pracy nad sob a. Nadal rozwija sie u nich wrazliwos´c´ moralna, odpowiedzialnos´c´ za sowa i czy-ny, zdolnos´c´ trafnej oceny moralnej podejmowanych dziaan´. Tres´ci poruszane na zajeciach dotycz a szerszych zagadnien´ zarówno etycznych, jak i filozoficz-nych. Poruszane s a kwestie metaetyczne, omawiane s a szkoy etyczne. Ucznio-wie poznaj a nowe pojecia prawa moralnego, imperatywu moralnego, prawa naturalnego, dobra moralnego. Pogebia sie tres´ci zwi azane z osob a ludzk a o analize celu, sensu egzystencji, szczes´cia. C´ wiczy umiejetnos´c´ rozpoznawania wartos´ci i kierowania sie sumieniem na etapie kryzysu tozsamos´ci. Omawia sie dylematy moralne w dobie kryzysu moralnego4.
Jak widac´, tres´ci etyczne z etapu na etap s a coraz rozleglej traktowane i zgebiane. Pocz atkowo przygotowuje sie ucznia do rozpoznawania podsta-wowych wartos´ci spoecznych, ukazuje sie je na tle praw, norm i obyczajów spoecznych, a zwaszcza tego, co wolno, a czego nie, co wypada, a co nie wypada z uwagi na system nagród i kar. W dalszej kolejnos´ci, w miare roz-woju poznawczego dziecka, skania sie go do namysu nad sob a samym, nad wyj atkowos´ci a kazdego czowieka, prezentuje wartos´ci i normy osobowe, ksztatuje poczucie odpowiedzialnos´ci za siebie. Uczen´ poznaje obowi azki moralne oraz zwi azek przyczynowo-skutkowy pomiedzy ludzkim zachowa-niem a konsekwencjami w najblizszym otoczeniu spoecznym. Póz´niej wiedza
3Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej
wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acz-nik nr 2 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla szkó podstawowych, II etap eduka-cyjny – klasy IV-VI, Etyka. http://bip.men.gov.pl/men_bip/akty_prawne/rozporz adzenie_ 20081223_zal_2.pdf (dostep: 01.07.2013).
4Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej
wy-chowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 4 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla gimnazjów i szkó ponadgimnazjalnych, których ukon´czenie umozliwia uzyskanie s´wiadectwa dojrzaos´ci po zdaniu egzaminu matural-nego, Etyka – IV etap edukacyjny (tylko zakres podstawowy). http://bip.men.gov.pl/men_bip/ akty_prawne/rozporz adzenie_20081223_zal_4.pdf (dostep: 01.07.2013).
etyczna modego czowieka zostaje wzbogacona o szerszy kontekst publiczny – nauczyciel uczy bycia odpowiedzialnym nie tylko za siebie, ale za innych, czyli wspóodpowiedzialnos´ci. Porusza sprawe sumienia, czyli z´róda ludzkiej moralnos´ci, wychowuje do samowychowania. Na koniec zaznajamia z poje-ciem dobra i za (moralnego), prawa moralnego i naturalnego, imperatywu moralnego. Uczy samokontroli. Pomaga odnalez´c´ sens i cel wasnej egzysten-cji, zrozumiec´ czym jest szczes´cie w dobie kryzysu moralnego.
Nauka etyki w szkole odbywa sie zgodnie z zaobserwowanymi przez Jeana Piageta oraz Lawrence’a Kohlberga stadiami rozwoju moralnego czowieka. Wedug J. Piageta istniej a trzy etapy rozwoju moralnego, zas´ wedug L. Kohl-berga – trzy poziomy, a w kazdym z nich dwa stadia poprzedzone okresem przedmoralnym. Obaj naukowcy s a zgodni, ze pierwsze dwa – trzy lata zycia dziecka charakteryzuje brak poczucia odpowiedzialnos´ci, co Piaget nazywa anomi a, a Kohlberg amoralizmem. Od 2-3 do 6 r.z. – zdaniem Piageta – dziecko jest w etapie heteronomii moralnej, któr a cechuje zachowanie moralne ze wzgledu na autorytet (matki, ojca). Sumienie dziecka jest „na zewn atrz”, postepuje ono zgodnie z nakazami. Pod koniec okresu zaczyna róznicowac´ miedzy tym, co przyjemne, a tym, co dobre. Kohlberg uznaje, ze wiek miedzy 2-3 a 6-7 r.z. to stadium egocentryczne na poziomie moralnos´ci przedkon-wencjonalnej. Dziecko jest ukierunkowane na unikanie bólu lub bycia przya-panym oraz na zysk, gównie w postaci przyjemnos´ci. Uwaza, ze to, co dobre dla niego, jest dobre dla wszystkich. Nie wykazuje troski o innych.
Dalsze lata zycia dziecka (od 6-7 do 18 r.z. wedug Piageta; od 6-7 do 10-12-13 r.z. wedug Kohlberga) Piaget okres´la jako etap socjonomii moral-nej, zas´ Kohlberg – konformizmu nadal na poziomie moralnos´ci przedkon-wencjonalnej. Piaget twierdzi, ze w tym wieku mody czowiek chce byc´ lojalny wobec grupy, uznaj ac za dobre to, co ona lansuje. Kohlberg widzi dziecko w tym stadium jako zorientowane na zdobywanie nagród, minimali-zowanie kosztów oraz wzajemne korzys´ci („przysuga za przysuge”). Moze uczynic´ cos´ dla kogos´, ale nie bezinteresownie. Dlatego tez nauczanie etyki dostosowane zostao do potrzeb i mozliwos´ci dzieci w tym wieku. Wprowa-dza sie pojecie wartos´ci i normy, wpaja zasady i reguy spoecznego postepo-wania dla unikania negatywnych konsekwencji a zdobypostepo-wania pochwa. Uczy porozumiewania sie z innymi, uczestnictwa w grupie, która w tym wieku jest najwazniejsza. Ukazuje wartos´ci najbardziej podstawowe, autorytety i wzory, jednak bez narzucania konwencji, gdyz mogo by sie to spotkac´ z oporem.
Kolejna faza rozwoju moralnos´ci, czyli poziom konwencjonalny – wedug Kohlberga – obejmuje okres pomiedzy 10-12-13 a 16 r.z. Nastolatek w
sta-dium trzecim – „dobrego dziecka” – zorientowany jest na uzyskanie akcep-tacji, unikanie dezaprobaty. Gówne zainteresowanie koncentruje sie na poszu-kiwaniu aprobaty spoecznej i na uszczes´liwianiu wszystkich. Decyzje opie-raj a sie raczej na osobistych stosunkach niz na zasadach. W stadium czwar-tym – „prawa i porz adku” – uczen´ podporz adkowuje sie autorytetom w efek-cie zrozumienia istnienia konwencji, które nalezy respektowac´. Rzecz a nad-rzedn a jest zachowanie porz adku spoecznego. Ludzie na tym etapie w swoich reakcjach kad a nacisk na przepisy prawa, zasady, wzorce postepowania, obietnice, obowi azki lub szacunek dla wadz. Nauczanie etyki dopasowano do poziomu rozwoju moralnego modych ludzi – porusza sie kwestie ludzkiej godnos´ci, moralnos´ci, sumienia, odpowiedzialnos´ci za nich, dziaania zgodne-go z obowi azuj acymi normami, które mody czowiek powoli asymiluje wi-dz ac s´wiat w kolorach biao-czarnych. Prawo traktuje jako bezwzgledny, sztywny, jednolity, obowi azuj acy zestaw przykazan´.
Powyzej 16 r.z. moralnos´c´ ludzka opiera sie na zasadach. Stadium pi ate, zwane altruizmem, charakteryzuje orientacja na dotrzymywanie umowy spo-ecznej, dziaanie dla dobra wasnej spoecznos´ci. Mody czowiek zaczyna rozumiec´, ze reguy i prawa s a elastyczne i mog a sie zmieniac´ na drodze konsensusu spoecznego lub procesów legislacyjnych. W zwi azku z powyz-szym nauczanie etyki w szkole na tym etapie rozwoju moralnos´ci polega na ukazaniu wielos´ci teorii i szkó etycznych oraz filozoficznych. Analizuje sie etyki religijne i s´wieckie, wyaniaj ac z nich wartos´ci autoteliczne. Przygoto-wuje sie modego czowieka do stadium szóstego okres´lanego jako „ide-alizm”. Osoba zostaje wówczas zorientowana na zasady etyczne, d azy do sprawiedliwos´ci, bycia konsekwentnym w swoich zasadach, unika samopote-pienia5. Po 60 r.z. moralnos´c´ ludzka ulega zmianie wraz ze zmian a mys´lenia. Czowiek zaczyna rozumowac´ alegorycznie. To czas wielkich filozofów, pisa-rzy, którzy dostrzegaj a zmiennos´c´ s´wiata. Wówczas skupiamy sie na sprawach najwazniejszych. Jednak to, czy osi agniemy taki poziom rozwoju (moralnego), zalezy od uzywania swego umysu6.
5P. G. Z i m b a r d o, R. L. J o h n s o n, V. M c C a n n. Psychologia. Kluczowe
koncepcje. T. 1. Warszawa: PWN 2010 s. 224-226.
6O. W o z´ n i a k. Jak pielegnowac´ modego geniusza. „Ja – My – Oni. Poradnik
2. SZANSE I TRUDNOS´CI
WE WSPÓCZESNYM NAUCZANIU ETYKI W SZKOLE
Etyka jako przedmiot alternatywny dla religii ma zdecydowanie mniejsz a liczbe uczniów nan´ uczeszczaj acych. Jest to wynikiem zakorzenienia w tra-dycji chrzes´cijan´skiej. Jednak z roku na rok wzrasta liczba dzieci i modziezy uczestnicz acej w zajeciach z etyki. Coraz czes´ciej tez zdarzaj a sie sytuacje rezygnacji z religii i nieuczeszczania na zaden z wymienionych przedmiotów, choc´ istnieje mozliwos´c´ uczeszczania na obydwa. Takie zjawisko niepokoi tym bardziej, ze dzieci i modziez w procesie dorastania potrzebuj a wzorców. Mimo sprzeciwu i buntu dzisiejsi modzi ludzie chc a miec´ oparcie w systemie wartos´ci niezachwianych, niezmiennych. Tak a szanse daje edukacja w szkole. Rodzina sama nie udz´wignie ciezaru obowi azku uksztatowania kregosupa moralnego modego pokolenia, miedzy innymi dlatego, ze nie zawsze ma do-stateczn a wiedze w tym zakresie. S a to tres´ci immanentne, niezbedne, a jednoczes´nie trudne i dyskusyjne. Odwouj a sie do sensu i celu ludzkiej egzystencji, opieraj a na normach, których wyjas´nienie i racje bytu uzasadniaj a konkretnymi wartos´ciami. Maj a one za zadanie pomóc w rozwi azaniu proble-mów i pytan´ o charakterze egzystencjalnym: Jak zyc´? Jakie czyny s a moral-ne/godziwe/suszne, a jakie niemoralne/niegodziwe/niesuszne? Co jest naj-wieksz a wartos´ci a itp.?
Poniewaz uczeszczanie na lekcje religii lub etyki jest dobrowolne – na zyczenie rodziców lub penoletniego ucznia – wiedza z tego zakresu jest w ograniczonym stopniu egzekwowalna. Poniewaz bywa ona traktowana naj-czes´ciej jako typowo wychowawcza, spoecznos´c´ wywiera presje na sposób jej kontroli i próbe oceny. Tego typu postawe uzasadnia sie i tak juz duz a ilos´ci a materiau do nauczenia sie w szkole. Co wiecej, tres´ci o charakterze religijno-etycznym kwalifikuje sie jako bardzo indywidualne, st ad praktycznie niepodlegaj ace niczyjemu os adowi. Sama dziedzina filozofii, z której etyka sie wywodzi, jest nauk a scalaj ac a wiedze z wszystkich dziedzin. Filozofia ma aczyc´ w atki naukowe z pozoru bardzo od siebie odlege, ma pomóc w zrozu-mieniu istoty i celu kazdej dyscypliny i subdyscypliny, ma uzasadnic´ racje bytu. St ad uczeszczanie na tego typu zajecia wydaje sie nie tyle potrzebne, co wrecz niezbedne dla uzyskania penego wyksztacenia.
3. ETYKA ZAWODOWA NAUCZYCIELA ETYKI
Etyke zawodow a polskiego nauczyciela, równiez nauczyciela etyki, w zwiezy sposób ukazuj a dwa kodeksy etyczne: Kodeks Etyki Nauczycielskiej Polskiego Towarzystwa Nauczycieli z 1997 r. oraz Karta odpowiedzialnos´ci
i obowi azków nauczyciela Mieczysawa Rusieckiego z 2004 r. Obydwa
doku-menty s a skierowane zarówno do nauczycieli os´wiatowych, jak i akademic-kich. Kodeks Etyki Nauczycielskiej podkres´la role autorytetu i wzoru nauczy-ciela w wychowaniu, jego niemalze kapan´sk a funkcje. Zawiera zasady ogólne i szczegóowe etyki nauczycielskiej. Do ogólnych zalicza nastepuj ace powin-nos´ci:
„1. Nauczyciel powinien stanowic´ wzór osobowos´ci prawej i szlachetnej, wrazliwej i odpowiedzialnej, o postawie otwartej na drugiego czowieka.
2. Podstawowym zadaniem nauczyciela jest troska o dobro ucznia i stu-denta.
3. Nauczyciel uczciwie i rzetelnie przekazuje wiedze zgodn a z prawd a. 4. Nauczyciel szanuje godnos´c´ ucznia i studenta w procesie ksztacenia i wychowania.
5. Nauczyciel szanuje autonomie ucznia i studenta oraz jego rodziny. 6. Nauczyciel stoi na strazy realizacji chrzes´cijan´skich wartos´ci moral-nych, uczy i wychowuje wasn a postaw a i przykadem.
7. Nauczyciel jest tolerancyjny wobec innych przekonan´ religijnych i s´wiatopogl adów, respektuj acych ad spoeczny i moralny.
8. Nauczyciel w duchu prawdy uczy zasad wspózycia spoecznego i mi-os´ci Ojczyzny.
9. Nauczyciel wprowadza ucznia i studenta w dziedzictwo kulturowe na-rodu polskiego oraz uczy poszanowania kultury innych narodów.
10. Nauczyciel wychowuje do szacunku dla kazdego zycia ludzkiego, we wszystkich fazach jego rozwoju, od poczecia po naturalny kres.
11. Nauczyciel uczy kultury wspózycia ze s´wiatem przyrody.
12. Nauczyciel, kieruj ac sie dobrem ucznia i studenta, wybiera odpowied-nie metody, formy oraz s´rodki nauczania i wychowania, stosuje obiektywne kryteria oceny z uwzglednieniem zasady indywidualizacji.
13. Powinnos´ci a moraln a nauczyciela jest stae podnoszenie swych kwalifi-kacji zawodowych.
14. Nauczyciela obowi azuje tajemnica zawodowa”7.
Wydz´wiek Karty odpowiedzialnos´ci i obowi azków nauczyciela jest nieco
inny, bowiem zaznacza w sposób szczególny koniecznos´c´ samorozwoju wy-chowawcy. Wydaje sie niemozliwe wychowywanie i nauczanie bez zaangazo-wania wychowawcy w integralny rozwój wasnej osobowos´ci w obszarach: wasnego rozwoju intelektualnego, wasnej moralnos´ci, wasnej emocjonalno-s´ci, wasnej kultury duchowej, dziaalnos´ci spoeczno-zawodowej8.
Poniewaz, co zostao wyzej nadmienione, obydwa kodeksy obowi azuj a nauczycieli na wszystkich szczeblach ksztacenia, kwesti a dosyc´ istotn a pozo-staje ksztacenie przyszych nauczycieli, w tym nauczycieli etyki, oraz ich uwrazliwienie na moralne aspekty przyszych obowi azków zawodowych. Grzegorz Grzybek twierdzi, iz nie mozna mówic´ o penym przygotowaniu pedagoga w trakcie studiów z uwagi na niepowtarzalnos´c´ sytuacji wychowaw-czych oraz komunikacyjny charakter pracy pedagogicznej i wspomina o tzw. kompetencjach niedokon´czonych9. Tego typu zagadnienia s a dogebnie anali-zowane równiez w zagranicznych pracach naukowych Vasila Gluchmana, Marty Gluchmanovej10, Gabrieli Platkovej Olejárovej11. Wiekszos´c´ etyków ma zastrzezenia wobec kodeksów etycznych. Szkodliw a ich stron a, a raczej szkodliw a stron a ortodoksyjnego ich traktowania, jest zakadanie symetrii powinnos´ci i roszczen´, symetrii powinnos´ci i wartos´ci, wiara w homogeniczny i cakowicie porównywalny charakter wartos´ci12.
G. Platková Olejárová uznaje potrzebe istnienia kodeksów etycznych jako dokumentów pomocnych w rozwi azywaniu dylematów i konfliktów pojawiaj a-cych sie w pracy nauczyciela akademickiego, co z kolei moze sprzyjac´ mini-malizowaniu potencjalnych problemów etycznych13.
//admzsg.edu.pl/zzyciaszkoly/wp-content/uploads/2007/06/kodeks-etyki-nauczycielskiej.pdf (dostep: 28 VII 2013).
8 M. R u s i e c k i. Karta odpowiedzialnos´ci i obowi azków nauczyciela. „Wychowawca”
10(142):2004 s. 7-11.
9 G. G r z y b e k. Etyka rozwoju a wychowanie. Rzeszów: UR 2010 s. 85.
10M. G l u c h m a n o v á, V. G l u c h m a n. Ucitelská etika. Prešov: FF PU 2008. 11G. P l a t k o v á O l e j á r o v á. O profesijnej etike vysokoškolských ucitel’ov cez
optiku princípov a noriem v etickom kódexe. W: Profesijná etika – minulost’ a prítomnost’. Red. V. Gluchman. Prešov: FFPU 2012 s. 151-168.
12L. K o a k o w s k i. Etyka bez kodeksów. W: L. K o a k o w s k i. Kultura i
fety-sze. Eseje. Warszawa: PWN 2009 s. 169-170.
4. NAUCZANE TRES´CI ETYCZNE W ZAOZ ENIACH „ETYKI ROZWOJU” I „ETYKI SPOECZNYCH KONSEKWENCJI”
Osobowos´c´ etyczna „oznacza taki stan rozwoju wadz poznawczych i wo-litywnych, który pozwala w sposób trway d azyc´ do wasnej doskonaos´ci moralnej”14. Stanowi ona zobowi azanie moralne dla kazdego czowieka, a zwaszcza nauczyciela, którego zadaniem jest wychowywac´ przysze poko-lenia. Osobowos´c´ etyczna podkres´la dynamiczny charakter zycia i pojecia osoby ludzkiej15. Wychowywanie etyczne kolejnych pokolen´ d azy do rozbu-dzenia w nich, podtrzymania i rozwoju wrazliwos´ci moralnej, wyczulenia na zozonos´c´ s´wiata wartos´ci16.
Was´ciwy rozwój osobowos´ci etycznej umozliwia nadzieja. Wychowanie nie jest mozliwe poza nadziej a17. Pedagog winien byc´ odpowiedzialny, winien rea-lizowac´ wychowanie etyczne, czyli wspierac´ rozwój osobowos´ci etycznej pod-opiecznego18. Winien rozwijac´ swe zdolnos´ci poznawcze, wolitywne, zmierzac´ do osi agniecia dojrzaos´ci osobowos´ciowej19. O dugotrwaym sukcesie pedago-gicznym decyduje przyswojenie cnót, które odbywa sie przez przyswajanie wartos´ciowych nawyków. Pedagog jest s´wiadkiem rozwoju wychowanka, jego zadaniem jest wspierac´ rozwój osobowos´ci etycznej wychowanka. By móc tego dokonac´, winien d azyc´ do samowychowania. Warunkiem tego jest: kierowanie sob a oraz wybór standardów postepowania z poszanowaniem innych. Etyka jest dziedzin a m adros´ci zyciowej, której pedagog nieustannie musi sie uczyc´, szcze-gólnie wtedy, gdy wykada ten przedmiot20.
Istota pracy pedagogicznej wynika z sensu ludzkiego dziaania, a wiec jego celowos´ci i wartos´ciowos´ci. Analizuj ac wymagania ogólne i szczegóowe nau-czania etyki w polskich szkoach zauwaza sie ich tozsamos´c´ z zaozeniami
14G. G r z y b e k. Etyczne podstawy pracy socjalnej. S´wiadomos´c´ moralna, norma
etycz-na oraz wytyczne dla pracownika socjalnego i pedagoga spoecznego. Bielsko-Biaa: ATH 2007 s. 30.
15T e n z e. Godnos´c´ osoby, godnos´c´ w staros´ci. W: Svet seniora – senior vo svete. Red.
B. Balogová. Prešov: FFPU 2008 s. 61-67.
16A. K l i m - K l i m a s z e w s k a. Wychowanie etyczne. W: Encyklopedia filozofii
wychowania. Red. S. Jedynak, J. Kojko. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza „Branta” 2009 s. 335.
17G. G r z y b e k. Etyka rozwoju a wychowanie. Rzeszów: UR 2010 s. 74. 18Tamze s. 88.
19Tamze s. 89. 20Tamze s. 143.
„etyki rozwoju” oraz „etyki spoecznych konsekwencji”. Pierwsze tres´ci, z jaki-mi oswaja sie dziecko, to pojecie wartos´ci i normy spoecznej. „Etyka rozwoju” mówi, ze wartos´ci s a wszystkim tym, co godne d azenia. One to pobudzaj a nas do dziaania, nadaj a sens zyciu, zas´ normy stanowi a drogowskaz21.
Dzieki nim poznajemy wartos´ci. Wartos´ci podstawowe w „etyce rozwoju”: wolnos´c´, m adros´c´, godnos´c´, mios´c´, d azenie do szczes´cia ukazuj ace kierunek ludzkich poczynan´. W „etyce spoecznych konsekwencji” wartos´ciami wyróz-nionymi s a: zycie, godnos´c´, humanizm. Dlatego tez przechodzi sie kolejno w podstawie programowej do tematów zwi azanych z osob a ludzk a i jej godno-s´ci a, odpowiedzialnos´ci a i obowi azkami. „Etyka rozwoju” rozpatruje godnos´c´ ludzk a w dwóch aspektach: godnos´ci osobowej i osobowos´ciowej. Pierwsza ma charakter ontyczny, poniewaz odnosi sie do czowieka jako bytu moralnego, zdolnego moralnie wartos´ciowac´ na podstawie swej rozumnos´ci i wolnos´ci. Godnos´c´ osobowa jest was´ciwos´ci a kazdego czowieka. Z kolei godnos´c´ osobo-wos´ciowa odnosi sie do sposobu realizacji tkwi acych w czowieku zdolnos´ci i wi aze sie z rozwojem osobowos´ci etycznej. O ile afirmacja osoby nalezy sie kazdemu, o tyle uznanie i szacunek dla jednostki przez wzgl ad na jej godnos´c´ osobowos´ciow a zalezy od jej zaangazowania w dobro22.
W „etyce spoecznych konsekwencji” godnos´c´ ludzka odgrywa kluczow a role. Jest w niej pojmowana jako uznanie dla drugiego czowieka bez wzgle-du na jego pochodzenie, rase, przekonania. Z´ ródem owego zaozenia jest rozumny sposób egzystowania czowieka. St ad zaden czowiek nie moze byc´ s´rodkiem, tylko celem samym w sobie23.
W „etyce spoecznych konsekwencji” was´nie pozytywne skutki dziaan´ stanowi a podstawowe kryterium. Postepowanie mozemy oceniac´ jako moralne, suszne, niemoralne, niesuszne z uwagi na rzeczywiste i oczekiwane kon-sekwencje. Przy czym dziaanie suszne moze miec´ przewage negatywnych konsekwencji nad pozytywnymi oraz dziaanie niesuszne moze miec´ prze-wage pozytywnych konsekwencji nad negatywnymi. Zatem gówny problem moralny sprowadza sie do przewidywania skutków swoich dziaan´24.
Wychowanie etyczne modziezy gimnazjalnej dotyczy gównie moralnos´ci i sumienia, samowychowania i samorozwoju. Vasil Gluchman w swej „etyce
21Tamze s. 54-56.
22G. G r z y b e k. Etyka, rozwój, wychowanie. Bielsko-Biaa: ATH 2007 s. 10. 23V. G l u c h m a n. Úvod do etiky. Prešov: Wydawnictwo V. Gluchman 2000
s. 153-154.
spoecznych konsekwencji” moralnos´c´ utozsamia z sumieniem i uwaza, ze jest ona wrodzon a konsekwencj a rozwoju czowieka, jest zjawiskiem spoecznym prowadz acym czowieka do samos´wiadomos´ci. Zatem to czowiek instynktow-nie jest autorem moralnos´ci. Grzegorz Grzybek w swej „etyce rozwoju” wy-chodzi z zaozenia, ze czowiek jest bytem moralnym, doskonal acym sie. Moralnos´c´ opiera sie na nakazach i zakazach, które rodz a w naszym sumieniu zobowi azanie. Poprzez doskonalenie moralne nastepuje rozwój woli, co po-zwala dos´wiadczac´ szczes´cia jako celu. Wolnos´c´ nie jest stanem permanent-nym, wymaga ci agej pracy nad sob a – samowychowania. Wolnos´c´ wraz z rozwojem wymagaj a ich poszerzania. Zdolnos´c´ do panowania nad sob a w jednej dziedzinie umozliwia panowanie nad sob a w innej. Wychowanie etyczne na tym etapie edukacyjnym polega wiec na pomocy w poznaniu sie-bie i swoich mozliwos´ci przez modego czowieka. W zwi azku z powyzszym samowychowanie intelektualne jest podstawowym celem nauczyciela25.
Rozpatrywane na kon´cu etapu edukacyjnego w programie nauczania etyki kwestie prawa, imperatywu i dobra moralnego, prawa naturalnego, celu i sen-su ludzkiej egzystencji oraz szczes´cia s a szeroko opisywane w „etyce rozwo-ju” i „etyce spoecznych konsekwencji”. Grzegorz Grzybek mówi o dobru jako niedefiniowalnym z´ródle wszelkich wartos´ci26.
Imperatyw moralny buduj a wystepuj ace w s´wiadomos´ci ogólne nakazy i zakazy, które moc a autorytetu uzdalniaj a do dziaania etycznie dobrego. Celem i sensem ludzkiego zycia s a wartos´ci odkryte, zrozumiane, zaakcep-towane i wreszcie zrealizowane. Szczes´cie jest tu wartos´ci a kierunkow a, a d azenie do szczes´cia – podstawow a norm a etyczn a warunkowan a poszano-waniem dla czyjejs´ godnos´ci. Immanentnym celem zycia czowieka jest roz-wój osobowos´ciowy, bo tylko wtedy mozna mówic´ o wartos´ciowos´ci dziaa-nia i dos´wiadczadziaa-nia szczes´cia. Rozwój ten musi byc´ caos´ciowy – to jest sens egzystencji27.
Z kolei Vasil Gluchman dobro i zo rozpatruje pod k atem analizy ludzkich czynów i wyróznienia w nich ludzkich intencji oraz konsekwencji. Konsek-wencje s a zatem gównym kryterium oceny czynów28. Na drugim miejscu stoj a kryj ace sie za nimi intencje. „Etyka spoecznych konsekwencji” stoi w opozycji do teorii Georga Edwarda Moore’a i jej wezwania do
maksymali-25G r z y b e k. Etyka rozwoju a wychowanie s. 99. 26Tamze s. 30.
27Tamze s. 132.
zacji przyjemnos´ci. W niej z kolei gównym kryterium oceny ludzkich czy-nów s a intencje. Dopiero na drugim miejscu s a ich konsekwencje. U Gluch-mana nie da sie do oceny postepowania uzyc´ zwrotów „dobre” i „godne” w sposób jednoznaczny29. W „etyce spoecznych konsekwencji” przy bada-niu czynów powoduj acych przewage skutków pozytywnych nad negatywnymi nie badamy juz intencji30.
Bior ac pod uwage konsekwencje, postepowanie moze byc´: suszne, nie-suszne, suszne-moralne, niesuszne-niemoralne. Mozemy je oceniac´ z punktu widzenia motywacji i konsekwencji. Jezeli motywy dziaania s a suszne i po-zytywne s a jego konsekwencje, to postepowanie – z punktu widzenia moty-wacji – oceniamy jako godziwe, a z punktu widzenia konsekwencji – jako suszne. Jezeli intencje dziaania s a suszne, a konsekwencje negatywne, to – z punktu widzenia motywacji – postepowanie oceniamy jako niewymaga-j ace potepienia, zas´ z punktu widzenia konsekwencji – jako niesuszne. W przypadku, gdy intencje dziaaj acego podmiotu s a niesuszne, natomiast dobre s a konsekwencje jego czynu, to – z punktu widzenia motywacji – po-stepowanie traktujemy jako niegodziwe, a z punktu widzenia konsekwencji – jako suszne. Wreszcie, kiedy ludzki czyn w swoich zamierzeniach oraz skutkach jest niesuszny i zy, to – z punktu widzenia motywacji – postepo-wanie jest niegodziwe, a z punktu widzenia konsekwencji – niesuszne. Vasil Gluchman uszczegóawia swoj a teorie i rozróznia konsekwencje czynów rze-czywiste oraz prawdopodobne (oczekiwane). Postepowanie (moralne, suszne, niemoralne, niesuszne) mozemy oceniac´ z uwagi na konsekwencje przed i po dziaaniu, przy czym obie mog a byc´ ze sob a sprzeczne. Jes´li konsekwencje rzeczywiste (po dziaaniu) s a zgodne z oczekiwanymi (przed dziaaniem), postepowanie oceniamy jako godziwe lub niegodziwe. Godziwe jest nam dane wówczas, kiedy konsekwencje rzeczywiste i oczekiwane oraz intencje czynu s a pozytywne (dobre), a z niegodziwym mamy do czynienia, gdy obydwa rodzaje konsekwencji wraz z intencjami s a negatywne (ze). W sytuacji, w której istnieje sprzecznos´c´ pomiedzy konsekwencjami rzeczywistymi a za-kadanymi, postepowanie oceniamy jako niegodziwe bez wzgledu na intencje. Jes´li, dodatkowo, prócz niezgodnos´ci pomiedzy obiema konsekwencjami, wystepuje sprzecznos´c´ czynu z intencjami, postepowanie nie jest ani godziwe, ani niegodziwe31.
29T e n z e. Etyka spoecznych konsekwencji. Warszawa: ISMiE „Humanum” 2012 s. 23-32. 30Tamze s. 26.
Jest jedno prawo moralne maj ace wiele postaci. Prawo moralne jest ram a dla realizacji samej wartos´ci moralnej, poniewaz celem nie jest prawo a reali-zacja wartos´ci. Prawa moralne s a nieformalnym wyrazeniem wartos´ci moral-nych, zas´ prawa ustawowe – zinstytucjonalizowanym wyrazeniem niektórych praw moralnych. Prawa moralne funkcjonuj a poza prawem ustawowym i albo zastepuj a prawa ustawowe, albo je przenikaj a. Podstaw a caej naszej moral-nos´ci jest istnienie zycia. Dlatego mozemy mówic´ o prawie moralnym do zycia istot ludzkich, zwierz at, ros´lin i innych form zycia. Prawo moralne to prawo do wspierania i ochrony zycia, co w efekcie moze oznaczac´ wspieranie i ochrone godnos´ci zycia, wraz ze wsparciem humanizmu (czowieczen´stwa) w naszym postepowaniu. W „etyce spoecznych konsekwencji” koniecznos´c´ pracy nad sob a dotyczy rozwoju ludzkiej godnos´ci. W momencie narodzin ludzka godnos´c´ zyskuje minimaln a wartos´c´ z racji zycia. Wraz z rozwojem czowiek staje sie coraz bardziej s´wiadomy, jego zachowanie cechuje racjo-nalnos´c´, s´wiadomos´c´, wolnos´c´, odpowiedzialnos´c´. W wieku dojrzaym skutki jego zachowan´ zaczynaj a odgrywac´ decyduj ac a role w przypisywaniu god-nos´ci. Funkcjonuj ac jako podmiot moralny, osoba ludzka ma obowi azek pra-cowac´ nad swoj a wol a tak, by pomnazac´ pozytywne spoeczne konsekwencje wasnych dziaan´32. Z takim oto przekonaniem powinien przystepowac´ do swej pracy nauczyciel etyki.
BIBLIOGRAFIA
G l u c h m a n V.: Etyka spoecznych konsekwencji. Warszawa: ISMiE „Huma-num” 2012.
G l u c h m a n V.: Etika a reflexie morálky. Prešov: FFPU 2008.
G l u c h m a n V.: Úvod do etiky. Wyd. V. Prešov: Wydawnictwo V. Gluchman 2000.
G l u c h m a n o v á M., G l u c h m a n V.: Ucitelská etika. Prešov: FF PU 2008.
G r z y b e k G.: Etyka, rozwój, wychowanie. Bielsko-Biaa: ATH 2007.
G r z y b e k G.: Etyczne podstawy pracy socjalnej. S´wiadomos´c´ moralna, norma etyczna oraz wytyczne dla pracownika socjalnego i pedagoga spoecznego. Biel-sko-Biaa: ATH 2007.
G r z y b e k G.: Etyka rozwoju a wychowanie. Rzeszów: UR 2010.
G r z y b e k G.: Godnos´c´ osoby, godnos´c´ w staros´ci. W: Svet seniora – senior vo svete. Red. B. Balogová. Prešov: FFPU 2008 s. 61-67.
K l i m - K l i m a s z e w s k a A.: Wychowanie etyczne. W: Encyklopedia filo-zofii wychowania. Red. S. Jedynak, J. Kojko. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza „Branta” 2009 s. 335.
Kodeks Etyki Nauczycielskiej. Warszawa: Polskie Towarzystwo Nauczycieli 1997. http://admzsg.edu.pl/zzyciaszkoly/wp-content/uploads/2007/06/kodeks-etykinauczy-cielskiej.pdf (dostep: 28 VII 2013).
P l a t k o v á O l e j á r o v á G.: O profesijnej etike vysokoškolských ucitel’ov cez optiku princípov a noriem v etickom kódexe. W: Profesijná etika – minulost’ a prítomnost’. Red. V. Gluchman. Prešov: FFPU 2012 s. 151-168.
Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 2 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla szkó podstawowych, I etap edukacyjny – klasy I-III, edukacja wczesnoszkolna. Etyka. http://bip.men.gov. pl/men_bip/ akty_prawne/rozporz adzenie_20081223_zal_2.pdf (dostep: 01.07.2013).
Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 2 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla szkó podstawowych, II etap edukacyjny – klasy IV-VI. Etyka. http://bip.men.gov.pl/ men_bip/akty_prawne/rozporz adzenie_20081223_zal_2.pdf. (dostep: 01.07.2013). Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 4 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla gimnazjów i szkó ponadgimnazjalnych, których ukon´czenie umozliwia uzyskanie s´wiadectwa dojrzaos´ci po zdaniu egzaminu maturalnego. Etyka – III etap edukacyjny. http: //bip.men.gov.pl/ men_bip/akty_prawne/rozporz adzenie_20081223_zal_4.pdf (do-step: 01.07.2013).
Rozporz adzenie MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia ogólnego w poszczególnych typach szkó, za acznik nr 4 – Podstawa programowa ksztacenia ogólnego dla gimnazjów i szkó ponadgimnazjalnych, których ukon´czenie umozliwia uzyskanie s´wiadectwa dojrzaos´ci po zdaniu egzaminu maturalnego. Etyka – IV etap edukacyjny – tylko zakres podstawowy. http://bip.men.gov.pl/men_bip/akty_prawne/rozporz adzenie_ 20081223_zal_4.pdf. (dostep: 01.07.2013).
R u s i e c k i M.: Karta odpowiedzialnos´ci i obowi azków nauczyciela. „Wycho-wawca” 10(142):2004 s. 7-11.
W o z´ n i a k O.: Jak pielegnowac´ modego geniusza „Ja – My – Oni. Poradnik psychologiczny POLITYKI” 2010 t. 6 s. 42.
Z i m b a r d o P. G., J o h n s o n R. L., M c C a n n V.: Psychologia. Kluczo-we koncepcje. T. 1. Warszawa: PWN 2010.
NAUCZANIE ETYKI W SZKOLE WEDUG ZAOZ EN´ ZMIENIAJ ACEJ SIE PODSTAWY PROGRAMOWEJ
A ETYKA ZAWODOWA NAUCZYCIELA
S t r e s z c z e n i e
W ostatnich latach zwieksza sie dynamicznie liczba polskich szkó, w których nauczany jest przedmiot „etyka”. Poniewaz ros´nie takze liczba odbiorców tres´ci etycznych, dlatego pojawia sie zapotrzebowanie na umiejetnos´c´ przekierownia dzieci i modziezy na zajecia z reli-gii, a jes´li z jakiegokolwiek powodu nie mog a w nich uczestniczyc´, zasadne staje sie doprowa-dzenie ich na lekcje z etyki. Podlegaj acy obowi azkowej edukacji mody czowiek potrzebuje obecnie spójnych narzedzi i elementów do budowy osobistego modelu moralnego. W dokumen-tach ministerstwa was´ciwego do spraw os´wiaty i wychowania zawarte s a wiod ace tres´ci i cele nauczania etyki w szkole, wyeksponowane na bazie zmian w prawie os´wiatowym. Szczególnie Podstawa programowa ukazuje wytyczne organizacyjne oraz ideowe dla nauczania etyki na wszystkich etapach edukacyjnych. Zaproponowane tres´ci na zajecia dotycz a zagadnien´ etycz-nych i filozoficzetycz-nych. Uczniowie maj a szanse poznawania prawa moralnego, imperatywu moralnego, prawa naturalnego, dobra moralnego. Propozycja ministerialna nakazuje c´wiczyc´ umiejetnos´c´ rozpoznawania wartos´ci i kierowania sie sumieniem w zyciu oraz rozwi azywania dylematów moralnych w dobie kryzysu moralnego. Warto jednak pamietac´, ze etyka jako przedmiot alternatywny dla religii w szkole ma zdecydowanie mniejsz a liczbe uczniów. Jest to rezultatem zakorzenienia w tradycji chrzes´cijan´skiej polskiej spoecznos´ci edukacyjnej. Popieraj ac lekcje z etyki dla tych, którzy nie zdecyduj a sie na uczestniczenie w wyznaniowych lekcjach religii rzymskokatolickiej, nalezy doozyc´ staran´, aby uczniowie nie rezygnowali pochopnie z dotychczasowych lekcji religii. Mozna to uczynic´ poprzez podniesienie jakos´ci ksztacenia religijnego i kompetencji nauczycieli.
Sowa kluczowe: etyka, etyka rozwoju, etyka spoecznych konsekwencji, etyka zawodowa, osobowos´c´ etyczna, rozwój moralny, wychowanie etyczne.
