(artykuł dyskusyjny) Streszczenie
W artykule przedstawiono koncepcje zdefiniowania i pomiaru kapitału ludzkiego i społecznego oraz, na przykładzie kilku organizacji, pokazano wpływ tych czynników na realizacjĊ planowanych zadaĔ oraz na rozwój organizacji.
Słowa kluczowe: kapitał ludzki, kapitał społeczny, zarządzanie kapitałem ludzkim i społecznym
1. Wprowadzenie
PojĊcia kapitału ludzkiego i społecznego funkcjonują w literaturze przedmiotu od lat, co naj-mniej, kilkudziesiĊciu, przy czym do tej pory była to domena nauk społecznych, czyli zarządzania, ekonomii, filozofii, socjologii i psychologii. Obecnie podejmuje siĊ próby zmatematyzowanej for-malizacji tego pojĊcia oraz oceny iloĞciowej, a nie tylko jakoĞciowej, jak dotychczas, obu rodzajów kapitału, czego wyrazem są miĊdzy innymi opublikowane ostatnio ksiąĪki prof. Stanisława Walukiewicza z Instytutu BadaĔ Systemowych PAN [15, 16]. Autor, z wykształcenia inĪynier, zajmuje siĊ w swych badaniach kapitałem ludzkim i wynikającym z niego kapitałem społecznym i próbuje zdefiniowaü narzĊdzia do pomiarów iloĞciowych tych kapitałów. Problem polega na tym, Īe właĞciwie do tej pory nie ma jednoznacznie zdefiniowanych i powszechnie zaakceptowanych definicji róĪnych form kapitału Bourdieu[1], w tym kapitału ludzkiego, społecznego i równieĪ eko-nomicznego, wydawałoby siĊ, stosunkowo najbardziej jednoznacznego pojĊciowo. Z jednej strony jest to dosyü zrozumiałe, poniewaĪ taki problem wystĊpuje zawsze w przypadku prób iloĞciowego oceniania pojĊü funkcjonujących w ĞwiadomoĞci społecznej w sposób jakoĞciowy, co oznacza, Īe mniej wiĊcej kaĪdy wie, o co chodzi, i jednoczeĞnie kaĪdy nieco inaczej definiuje dane pojĊcie [2]. Dotyczy to, na przykład, pojĊcia szczĊĞcia, z którym zmagał siĊ w swoim czasie Władysław Tatar-kiewicz [14], dotyczy charakteru, którego typologiĊ formułował juĪ Hipokrates (http://pl.wikipe-dia.org/wiki/Sangwinik) a w Polsce w latach 1960-tych i 1970-tych definicjĊ charakteru próbował sformalizowaü matematycznie prof. Marian Mazur, z wykształcenia inĪynier elektryk [11, 12], do-tyczy pojĊcia zdrowia [17] i równieĪ inteligencji, której pojĊcie – wydawałoby siĊ – jest juĪ od dawna poprawnie zdefiniowane i nawet jej poziom jest mierzony iloĞciowo za pomocą testów IQ (http://pl.wikipedia.org/wiki/Inteligencja_(psychologia),
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Test_inteligencji), przy czym jednoczeĞnie podejmuje siĊ cały czas starania ulepszania istniejących definicji inteligencji, rozszerzając je, na przykład, o pojĊcie inteligencji emocjonalnej, i formułując inne, pozornie lepsze narzĊdzia jej pomiaru [3]. Z drugiej strony oznacza to jednak równieĪ, Īe problem jest w dalszym ciągu otwarty i moĪna próbowaü do-kładaü do istniejącego juĪ zasobu wiedzy własne koncepcje i przemyĞlenia.
Ten problem stanowi istotĊ rozwaĪaĔ niniejszego artykułu, w którym w oparciu o dotychcza-sową wiedzĊ literaturową i własne doĞwiadczenia spróbowano podaü własne definicje pojĊü kapitału ludzkiego i społecznego, pokazaü zaleĪnoĞci wystĊpujące miĊdzy nimi i takĪe wpływ, jaki na zmiany ich wielkoĞci, bez wzglĊdu na to, jak są one mierzone, moĪe wywieraü stosowanie odpo-wiednich technik postĊpowania. To ostatnie zagadnienie zilustrowano na przykładach paru organi-zacji.
2. Pojcia kapitału ludzkiego i społecznego
Jak juĪ wspomniano, dyskusje o kapitale ludzkim i społecznym, trwają juĪ od bardzo dawna, właĞciwie od staroĪytnoĞci, odkąd zaczĊto siĊ zastanawiaü nad naturą człowieka i moĪliwoĞciami jej kształtowania. Była to początkowo domena filozofów, póĨniej psychiatrów, psychologów, so-cjologów i wreszcie ekonomistów, czyli przedstawicieli nauk społecznych, lub ogólniej, humani-stycznych, posługujących siĊ sposobem rozumowania jakoĞciowym a nie iloĞciowym. Dopiero ostatnio kapitały ludzki i społeczny stały siĊ przedmiotem badaĔ przedstawicieli nauk technicznych, w tym inĪynierów, z ich naturalną skłonnoĞcią do wykonywania pomiarów i obliczeĔ. Stąd powstaje szansa, Īe pojĊcia okreĞlane dotychczas w sposób werbalny, a wiĊc dalece niejednoznaczny, zostaną zdefiniowane w sposób Ğcisły i jednoczeĞnie, Īe powstaną narzĊdzia do pomiaru ich wielkoĞci.
Badanie kapitału ludzkiego i społecznego jest działaniem o charakterze interdyscyplinarnym, wiĊc raczej nie ma nadziei, aby problem badawczy został właĞciwie zdefiniowany i rozwiązany przez przedstawicieli tylko jednej wybranej dziedziny nauki. Wymaga to współpracy ekspertów z róĪnych dziedzin i byü moĪe rzeczywiĞcie najlepszym rozwiązaniem jest sytuacja, gdy kierowanie interdyscyplinarnym zespołem do badaĔ kapitału ludzkiego i społecznego powierzy siĊ inĪynierowi, który bĊdzie miał równie neutralny stosunek do wszystkich wymienionych wczeĞniej obszarów na-uki, w ramach których kapitały te były do tej pory rozpatrywane.
Badając wymienione kapitały, naleĪy zacząü od kapitału ludzkiego, poniewaĪ kapitał społeczny jest jego pochodną. JuĪ z czasów staroĪytnoĞci pochodzi podział struktury człowieka na trzy ele-menty: fizyczny, duchowy i intelektualny. Inaczej mówiąc, człowiek składa siĊ z ciała, duszy i umy-słu. Mniej wiĊcej od 100 lat, czyli od czasu Zygmunta Freuda, moĪna pojĊcie duszy zastąpiü psy-chiką (http://www.edupress.pl/warto-przeczytac/art,206,freud-i-tajemnice-ludzkiej-psychiki.html). Stąd moĪna przyjąü, Īe w przypadku struktury pojedynczego człowieka mamy do czynienia z jej elementami fizycznym, psychicznym i umysłowym, składającymi siĊ na kapitał ludzki. Te trzy ele-menty współdziałają ze sobą, jednak naleĪy je traktowaü jako niezaleĪne, co jest, według Walukiewicza, niezbĊdnym warunkiem moĪliwoĞci ich właĞciwego pomiaru [16].
Wymienione elementy kapitału ludzkiego moĪna dzieliü na ich dalsze składowe, chociaĪ takie działanie jest juĪ arbitralne i nabiera przez to, niestety, charakteru subiektywnego. A wiĊc moĪna przyjąü, Īe element fizyczny kapitału ludzkiego jest związany ogólnie ze stanem zdrowia (składowa zdrowotna), wiekiem (składowa wiekowa) i ogólną sprawnoĞcią fizyczną (składowa sprawnoĞci fi-zycznej) danego osobnika. Ten podział moĪna prowadziü dalej, dzieląc na przykład składową spraw-noĞci fizycznej ponownie na trzy składniki, to znaczy szybkoĞü, siłĊ i wytrzymałoĞü, jednak wydaje siĊ, Īe kolejne podziały niepotrzebnie komplikują zagadnienie definiowania i pomiaru kapitału ludz-kiego. Istotnym spostrzeĪeniem jest natomiast to, Īe wszystkie wymienione składowe elementu fi-zycznego kapitału ludzkiego, czyli zdrowie, wiek i sprawnoĞü fizyczna, mogą byü dokładnie mie-rzone w sposób iloĞciowy.
Problem polega na tym tym, Īe te składowe elementu fizycznego bardzo od siebie zaleĪą, bo zdrowie zaleĪy w duĪym stopniu od wieku a sprawnoĞü fizyczna od zdrowia, wiĊc chcąc badaü elementy od siebie niezaleĪne, tak jak sugeruje to Walukiewicz w swoich publikacjach, naleĪałoby właĞciwie pozostaü jedynie przy ogólnie pojĊtym elemencie fizycznym kapitału ludzkiego, bez jego dalszego podziału. Dlatego zmodyfikujemy załoĪenie Walkiewicza i przyjmiemy, Īe niezaleĪnoĞü składników kapitału ludzkiego, czyli jego elementów i składowych, nie jest konieczna przy ich po-miarze, natomiast wymaga siĊ ich rozdzielnoĞci determinującej róĪne metody oceny iloĞciowej.
Podobna sytuacja, jak w przypadku elementu fizycznego, wystĊpuje przy pozostałych elemen-tach składających siĊ na kapitał ludzki. Element psychiczny moĪna utoĪsamiü z typem osobowoĞcio-wym człowieka, zgodnie, na przykład, z typografią przytoczoną przez Mazura i wykorzystaną przez niego w modelowaniu matematycznym charakterów ludzkich [12]. Zgodnie z nią istnieją trzy pod-stawowe typy charakterów wzglĊdnie osobowoĞci, to znaczy typ statyczny, egzodynamiczny i endodynamiczny, a kaĪdy z nich charakteryzuje siĊ trzema podstawowymi własnoĞciami, o róĪnym stopniu intensywnoĞci w zaleĪnoĞci od typu. Te własnoĞci, wzglĊdnie składowe elementu psychicz-nego w kapitale ludzkim, to: otwartoĞü, czyli zdolnoĞü do nawiązywania kontaktów miĊdzyludzkich i równieĪ współpracy; wytrwałoĞü, czyli zdolnoĞü do konsekwentnego realizowania długofalowych planów; oraz samodzielnoĞü, decydująca o zdolnoĞciach kierowniczych wzglĊdnie ich braku. Te trzy składowe elementu psychicznego są cechami wrodzonymi i jako takie, zasadniczo nie podlegają wpływom zewnĊtrznym. Mazur uzasadnia swoją typologiĊ iloĞcią energii Īyciowej, jaką kaĪdy czło-wiek posiada, i wynikającym z tego sposobem gospodarowania tą energią. Osoba obdarzona duĪą iloĞcią energii nie jest oszczĊdna w jej wydatkowaniu, co jest charakterystyczne dla typu osobowoĞci egzodynamicznego. Jej przeciwieĔstwem jest osoba o małym zasobie energii, skoncentrowana w swoich działaniach i zachowaniu na jej oszczĊdzaniu, co jest charakterystyczne dla typu endodynamicznego. Typ statyczny jest typem poĞrednim. Istnieją obecnie w medycynie metody i narzĊdzia do pomiaru energii Īyciowej.
NaleĪy tu przypomnieü, Īe róĪne typologie dotyczące charakterów są tworzone od zarania dzie-jów, bo moĪliwoĞü przewidywania zachowaĔ człowieka oraz wpływania na nie zawsze interesowały filozofów i polityków, od paruset lat interesują socjologów i psychologów a od lat kilkudziesiĊciu – równieĪ specjalistów od zarządzania [13]. Jedną z najdawniej znanych typologii sformułował Hipokrates (http://pl.wikipedia.org/wiki/Sangwinik), dzieląc ludzi na sangwiników, flegmatyków, melancholików i choleryków (rys. 1), i uzasadniając ten podział dominującą rolą okreĞlonego płynu w organiĨmie człowieka: krwi, flegmy, czarnej Īółci i Īółci. Stosunkowo nowym, bo funkcjonujacym od 1970 roku, jest podział charakterów na 9 typów, stworzony przez Oscara Ichazo (http://pl.wikipedia.org/wiki/Enneagram_(psychologia) (rys. 2). Ten podział jest z kolei uzasadniony wpływem okolicznoĞci zewnĊtrznych na osobowoĞü człowieka w bardzo wczesnym stadium jego rozwoju, co oznacza, Īe nie jest ona wrodzona a nabyta, chociaĪ juĪ póĨniej niezmienna. RównieĪ stosunkowo nowym, bo kilkudziesiĊcioletnim, i dosyü powszechnie stosowanym obecnie w praktyce podziałem charakterów na typy jest tzw. wskaĨnik psychologiczny MBTI (Myers-Briggs Type Indicato) (http://pl.wikipedia.org/wiki/MBTI). Podział ten opiera siĊ na wczeĞniejszej koncepcji podziału charakterów na 8 typów w zaleĪnoĞci od preferencji dotyczących sposobu wydatkowania energii i przetwarzania informacji przez człowieka. Koncepcja ta została sformułowana przez Carla Gustava Junga, ucznia Zygmunta Freuda, i nastĊpnie rozwiniĊta przez Isabel Briggs Myers i Katherine Cook Briggs w ten sposób, Īe utworzyły one 16 nowych typów bĊdących kombinacjami preferencji zdefiniowanych w 8 typach Junga. Typy charakterów według
Junga, podzielone na 4 przeciwstawne pary to: ekstrawertyczny (E – Extraversion) i introwertyczny (I – Introversion), poznawczy (S – Sensing) i intuicyjny (N – iNtuition), myĞlący (T – Thinking) i odczuwający (F – Feeling) oraz osądzający (J – Judging) i obserwujący (P – Perceiving). Wybierając z kaĪdej pary jedną dominującą preferencjĊ i tworząc z nich kombinacje otrzymuje siĊ 16 typów w rodzaju ESTJ, INFP itp.
Rysunek 1. Typologia charakterów według Hipokratesa ħródło: [8].
Rysunek 2. Enneagram – system dziewiĊciu typów osobowoĞci ħródło: [6].
Jak widaü, wieloĞü typologii i ich róĪnorodnoĞü wprowadza duĪo zamieszania do badaĔ cha-rakterów i utrudnia ich ocenĊ. W rezultacie pomiar elementu psychicznego w kapitale ludzkim jest znacznie trudniejszy, niĪelementu fizycznego. JednoczeĞnie ocena elementu psychicznego jest klu-czowa dla pomiaru kapitału ludzkiego i kapitału społecznego. Obecnie oszacowania charakterolo-gicznego ludzi dokonuje siĊ na podstawie ankiet osobowych, na przykład na podstawie kwestiona-riusza MBTI w przypadku typologii Myers i Briggs (http://pl.wikipedia.org/wiki/MBTI), mają one jednak w duĪym stopniu charakter jakoĞciowy i subiektywny. Dlatego w dalszym ciągu bĊdziemy siĊ opieraü na typologii Mazura odwołującej siĊ do zasobu energetycznego człowieka, poniewaĪ taką energiĊ moĪna mierzyü korzystając ze stosowanych juĪ w medycynie urządzeĔ i procedur. Z kolei Mazur swoich badaniach proponował modele matematyczne charakterów, opisane równa-niami róĪniczkowymi zwyczajnymi, i mając dla danej osoby wyznaczony jej model charakteru, moĪna, na podstawie wartoĞci parametrów modelu, wyznaczaü konkretną wartoĞü liczbową definiu-jącąelement psychiczny kapitału ludzkiego. Jednak obecnie problem ten nie jest jeszcze rozwiązany i wymaga dalszych badaĔ a w obecnej praktyce jedyną stosowana metodą kwalifikowania charak-terów ludzkich są badania ankietowe. Przy czym przy takiej ocenie charakteru nie mierzy siĊ jego wielkoĞci a jedynie dokonuje przyporządkowania badanej osoby do okreĞlonego typu charakteru. Jest przy tym pewien problem związany z interpretacją elementu psychicznego. Według Walukiewicza, kapitał ludzki nie posiada w swoich składowych kapitału społecznego, związanego z umiejĊtnoĞcią współpracy. Biorąc pod uwagĊ przedstawione wyĪej cechy elementu psychicznego, związane z cechami okreĞlonych typów charakteru, wydaje siĊ jednak, Īe właĞnie element psy-chiczny kapitału ludzkiego moĪna traktowaü jako kapitał społeczny jednostki, rozumiany jako jej potencjalna zdolnoĞü, lub jej brak, do pracy zespołowej. Przy czym jest to tylko pewien potencjał, uaktywniany dopiero wówczas, gdy dana jednostka wchodzi w powiązania z innymi jednostkami Ten potencjał moĪna oceniaü iloĞciowo, mimo Īe jest nieaktywny, po zakwalifikowaniu danej osoby do okreĞlonego typu charakteru.
Element umysłowy kapitału ludzkiego wydaje siĊ byü, pod wzglĊdem trudnoĞci w jego definio-waniu, a wiĊc i mierzeniu, bardziej podobny do elementu fizycznego, niĪ do elementu psychicznego. Efektywna praca umysłowa zaleĪy, w pewnym uproszczeniu, od takich cech umysłu, jak pamiĊü, wiedza i talent, i wszystkie te cechy, lub inaczej: składowe elementu umysłowego, są w miarĊ do-kładnie mierzalne, lub przynajmniej moĪna sobie wyobraziü w miarĊ dokładne narzĊdzia do ich iloĞciowego pomiaru. Problem pojawia siĊ wówczas, gdy zaczniemy siĊ zastanawiaü nad zaleĪno-Ğcią lub niezaleĪnozaleĪno-Ğcią tych składowych. Talent jest cechą wrodzoną i jako taki, nie zaleĪy od innych cech, jednak juĪwiedza, czyli informacje zgromadzone, przetworzone i zapamiĊtane przez jednostkĊ w trakcie jej rozwoju osobniczego, zaleĪy istotnie od pamiĊci i równieĪ od talentu. Stąd pojawia siĊ pytanie, podobnie jak przy elemencie fizycznym kapitału ludzkiego, czy moĪna mierzyü element umysłowy jako pewną sumĊ waĪoną składowych tego elementu, wiedząc, Īe te składowe są zaleĪne. W naszym przypadku przyjmiemy, podobnie jak poprzednio, Īe całkowita niezaleĪnoĞü składowych kapitału przy jego pomiarze nie jest konieczna. MoĪna w tym miejscu zauwaĪyü, Īe zdefiniowany tutaj element umysłowy kapitału ludzkiego jest odpowiednikiem kapitału intelektualnego, definio-wanego powszechnie w literaturze przedmiotu.
Reasumując nasze rozwaĪania na temat kapitału ludzkiego, dochodzimy do nastĊpujących kon-kluzji:
• Kapitał ludzki składa siĊ z takich elementów, jak element fizyczny, element psychiczny i element umysłowy.
• Dla wszystkich tych rodzajów kapitału juĪ istnieją lub moĪna sobie łatwo wyobraziü dokładne narzĊdzia iloĞciowego pomiaru ich wielkoĞci.
• Element psychiczny kapitału ludzkiego jest odpowiednikiem kapitału społecznego jednostki, a wiĊc jej potencjalnej zdolnoĞci do współpracy zespołowej wzglĊdnie do kierowania tą współ-pracą.
• Element umysłowy kapitału ludzkiego jest odpowiednikiem kapitału intelektualnego, czyli po-jĊcia powszechnie wystĊpującego w literaturze przedmiotu.
Rysunek 3. Struktura kapitału ludzkiego ħródło: opracowanie własne.
W dalszym ciągu rozwaĪaĔ zastąpimy nazwĊ: element kapitału ludzkiego, nazwą: kapitał jed-nostki, z odpowiednim uzupełnieniem okreĞlającym jego rodzaj, dopasowując siĊ w ten sposób do stosowanej powszechnie terminologii. PrzyjĊta tutaj struktura kapitału ludzkiego jest wówczas taka, jak pokazana na rys. 3.
Kapitał ludzki dotyczy pojedynczego człowieka, natomiast w przypadku grupy mamy do czy-nienia z kapitałem społecznym. Oba rodzaje kapitału umoĪliwiają jednostkom lub grupom osiąganie ich celów, o czym dokładniej powiemy póĨniej. Kapitał społeczny decyduje o tym, czy mamy do czynienia faktyczne z grupą współpracujących ze sobą jednostek, czy ze zbiorem autonomicznych i niezaleĪnych podmiotów, czy moĪe z grupą podmiotów zantagonizowanych i wzajemnie siĊ zwal-czających. W pierwszym przypadku grupa zwykle jest w stanie osiągaü zamierzone cele, w drugim przypadku jedynie trwaü, bez rozwoju, natomiast trzeci przypadek prowadzi do rozpadu i zaniku grupy. Przy czym, aby osiąganie zamierzonych celów było moĪliwe, muszą byü, oprócz posiadania przez grupĊ okreĞlonego kapitału społecznego, spełnione takĪe pewne dodatkowe warunki, o czym równieĪ powiemy póĨniej.
Podobnie jak w przypadku kapitału ludzkiego dotyczącego jednostki, równieĪ kapitał społeczny dotyczący grupy jednostek moĪna podzieliü na jego podstawowe elementy i składowe, przy czym
ponownie jest tutaj pewna literaturowa niejednoznacznoĞü, a wiĊc i pole do nowych koncepcji. W literaturze przedmiotu spotyka siĊ róĪne definicje składowych kapitału społecznego. Mamy wiĊc do czynienia z kapitałem militarnym, kapitałem technicznym, kapitałem naukowym, kapitałem kul-turowym itp. MoĪna siĊ wiĊc pokusiü o zdefiniowanie kapitału społecznego jako lustrzanego odbicia kapitału ludzkiego. W naszym ujĊciu kapitał ludzki składa siĊ z trzech podstawowych elementów, czyli kapitału fizycznego jednostki, kapitału psychicznego lub społecznego jednostki i kapitału umy-słowego lub intelektualnego jednostki. MoĪna wiĊc przyjąü, Īe równieĪ kapitał społeczny składa siĊ z kapitału fizycznego grupy, kapitału psychicznego grupy i kapitału umysłowego grupy. Przy czym kapitały psychiczny grupy i umysłowy grupy moĪna traktowaü jako kapitały społeczny grupy i inte-lektualny grupy, analogicznie do przypadku kapitału ludzkiego. Idąc dalej tym tropem, moĪna po-szczególne elementy kapitału społecznego dzieliü na ich składowe. Wtedy kapitał fizyczny grupy składałby siĊ ze składowej zdrowotnej grupy, składowej demograficznej grupy i składowej spraw-noĞciowej grupy. MoĪna zauwaĪyü, Īe wszystkie te trzy składowe kapitału fizycznego grupy moĪna dokładnie zmierzyü w sposób iloĞciowy.
Z kolei kapitał psychiczny grupy, odpowiedzialny, w naszym pojĊciu, za zdolnoĞü grupy do współpracy, byłby mierzony liczbą jednostek o okreĞlonym typie charakteru. PamiĊtając o tym, Īe wyróĪniamy za Mazurem trzy charakterystyczne typy charakteru, to znaczy egzodynamiczny, statyczny i endodynamiczny, naleĪy ponownie zaznaczyü, jakie są własnoĞci tych typów. Osoby o charakterze egzodynamicznym są otwarte i skore do zawierania kontaktów, jednak nieskłonne do podporządkowywania siĊ, czyli są to indywidualiĞci sprawdzający siĊ najlepiej w działaniach niezaleĪnych. Osoby o charakterze statycznym są skłonne do podporządkowywania siĊ i działaĔ zespołowych. Natomiast osoby o charakterze endodynamicznym są, podobnie jak egzodynamicy, predysponowani do działaĔ indywidualnych, jednak w odróĪnieniu od nich, nie do działaĔ niezaleĪnych od grupy, a przeciwnie, uzaleĪniających grupĊ od siebie, czyli do działaĔ kierowniczych. Z przedstawionej charakterystyki typów charakterów wynika od razu moĪliwoĞü prognozowania zachowania siĊ grupy, w której moĪemy policzyü liczbĊ osób o okreĞlonym typie charakteru. W grupie z przewagą typów egzodynamicznych bĊdzie panowała anarchia, wzglĊdnie niezaleĪne działania poszczególnych jednostek. W grupie z przewagą typów statycznych bĊdzie realizowana współpraca. Natomiast w grupie z przewagą typów endodynamicznych bĊdzie wystĊpowało zwalczanie siĊ jednostek konkurujących ze sobą wzajemnie o wpływy w grupie, prowadzące w perspektywie do rozpadu grupy. Widaü stąd, Īe iloĞciowy pomiar kapitału psychicznego grupy jest moĪliwy i nawet stosunkowo prosty pod warunkiem, Īe bĊdziemy w stanie przyporządkowaü poszczególne osoby do okreslonych typów charakteru.
Podobnie wydaje siĊ nieskomplikowane zdefiniowanie i mierzenie kapitału umysłowego grupy. Ponownie odnosząc siĊ do kapitału umysłowego jednostki, w kapitale umysłowym grupy moĪemy wyróĪniüskładową naukową, jako odpowiednik wiedzy w kapitale ludzkim. WystĊpujące w litera-turze pojĊcie kapitału technicznego byłoby wówczas komponentem składowej naukowej. Odpo-wiednikiem wystĊpującej w kapitale ludzkim składowej dotyczącej pamiĊci byłaby wówczas skła-dowa biblioteczna lub archiwalna w kapitale społecznym. Wreszcie odpowiednikiem talentu w ka-pitale ludzkim byłaby składowa kulturowa w kaka-pitale społecznym. Wszystkie te składowe kapitału umysłowego grupy dają siĊ łatwo zmierzyü w sposób iloĞciowy.
Reasumując nasze rozwaĪania na temat kapitału społecznego, dochodzimy do nastĊpujących konkluzji:
• Kapitał społeczny składa siĊ z takich elementów, jak kapitał fizyczny grupy, kapitał psychiczny grupy i kapitał umysłowy grupy.
• Kapitał umysłowy grupy moĪna traktowaü jako kapitał intelektualny grupy.
• Podział kapitału społecznego na jego podstawowe elementy i składowe jest lustrzanym odbi-ciem podziału kapitału ludzkiego a struktura kapitału społecznego jest analogiczna do tej przed-stawionej na rys. 3.
• Dla wszystkich tych rodzajów kapitału juĪ istnieją lub moĪna sobie łatwo wyobraziü dokładne narzĊdzia iloĞciowego pomiaru ich wielkoĞci.
Obecnie skupimy siĊ na celowoĞci definiowania i mierzenia kapitału ludzkiego i kapitału spo-łecznego. Jest to związane z sensem istnienia człowieka jako jednostki i sensem istnienia społecz-noĞci lub społeczeĔstw, czyli grupy jednostek. Tym sensem, oprócz trwania, jest w naszym pojĊciu rozwój, a wiĊc zwiĊkszanie wielkoĞci swojego kapitału. Na obecnym etapie rozwaĪaĔ naleĪy wpro-wadziü rozróĪnienie miĊdzy Ğrodkami a celami, do osiągniĊcia których posiadane Ğrodki siĊ wyko-rzystuje. Zdefiniowane wczeĞniej pojĊcia kapitału ludzkiego i społecznego dotyczą Ğrodków, któ-rymi dysponuje człowiek lub grupa, aby osiągaü zamierzone cele. Poprzez zmierzenie wielkoĞci posiadanych Ğrodków moĪemy zmierzyüpotencjał rozwojowy jednostki lub potencjał rozwojowy grupy. Pomiaru potencjału rozwojowego jednostki lub grupy moĪna dokonaü równieĪ niezaleĪnie poprzez pomiar osiągniĊtych celów. Są to w naszym pojĊciu dwa odrĊbne podejĞcia, które spełniają tĊ samą funkcjĊ, czyli róĪnymi sposobami dokonują pomiaru potencjału rozwojowego jednostki lub grupy, to znaczy w pierwszym przypadku poprzez pomiar posiadanych Ğrodków, a w drugim przy-padku poprzez pomiar osiągniĊtych celów.
Wydaje siĊ, Īe istnieją trzy podstawowe cele, które stara siĊ osiągnąü tak pojedynczy człowiek, jak i grupa społeczna. Są to: kapitał gospodarczy (lub ekonomiczny), kapitał znaczeniowy (lub wpły-wów) i kapitał medialny (lub rozpoznawalnoĞci). W przypadku pojedynczego człowieka te cele przekładają siĊ prosto na zdobywanie, utrzymywanie i powiĊkszanie majątku, władzy i sławy. Te wszystkie elementy są w miarĊ dokładnie mierzalne. Co pewien czas w mediach ukazują siĊ listy rankingowe szeregujące ludzi według posiadanego bogactwa, znaczenia lub popularnoĞci. Dlatego moĪna teraz wprowadziü pojĊcie kapitału ludzkiego zorientowanego na cele, złoĪonego z elemen-tów składowych majątku, władzy i sławy, jako odpowiednika zdefiniowanego poprzednio kapitału ludzkiego jako kapitału ludzkiego zorientowanego na Ğrodki (rys. 4).
Rysunek 4. Struktura wyznaczania potencjału rowojowego jednostki ħródło: opracowanie własne.
Podobna sytuacja wystĊpuje w przypadku grup społecznych. MoĪna je równieĪ charakteryzo-waü według ich kapitału ekonomicznego, kapitału znaczeniowego i kapitału medialnego, w porów-naniu, tym razem, z innymi grupami społecznymi. I równieĪ w tym przypadku takich pomiarów moĪna dokonywaü w miarĊ dokładnie i są one robione, na przykład, dla paĔstw, gdy porównuje siĊ je pod wzglĊdem potĊgi gospodarczej, wpływu na politykĊ Ğwiatową i popularnoĞci wzglĊdnie sym-patii, którymi są obdarzane. Wymienione składowe kapitałowe dotyczące grup społecznych, odpo-wiednio zmierzone i zsumowane, dadzą nam w rezultacie kapitał społeczny zorientowany na cele, w odróĪnieniu od poprzednio definiowanego kapitału społecznego jako kapitału społecznego zo-rientowanego na Ğrodki. Mając zmierzone oba rodzaje kapitału społecznego moĪna okreĞliü poten-cjał rozwojowy grupy oraz rozwój tego potenpoten-cjału.
Reasumując powyĪsze rozwaĪania otrzymujemy, Īe pojedynczego człowieka moĪemy oceniaü według wartoĞci jego kapitału ludzkiego zorientowanego na Ğrodki i kapitału ludzkiego zorientowa-nego na cele, i podobna sytuacja dotyczy grup społecznych, które moĪna oceniaü według wartoĞci ich kapitału społecznego zorientowanego na Ğrodki i kapitału społecznego zorientowanego na cele. Przy tym widaü, Īe wszystkie te kapitały moĪna stosunkowo prosto szacowaü w sposób iloĞciowy, uwzglĊdniając jednoczeĞnie fakt, Īe ich poszczególne elementy i składowe mogą byü w wiĊkszym lub mniejszy stopniu zaleĪne od siebie.
Przyjmując przedstawioną klasyfikacjĊkapitałów ludzkiego i społecznego, moĪna sformułowaü kilka ciekawych problemów badawczych, które mogłyby byü nastĊpujące:
• Zbadanie wpływu poszczególnych składowych kapitału ludzkiego zorientowanego na Ğrodki na wartoĞü całkowitą tego kapitału.
• Zbadanie wpływu róĪnych wartoĞci kapitału ludzkiego jednostek wchodzących w skład grupy społecznej na wartoĞü całkowitąkapitału społecznego tej grupy.
• Zbadanie korelacji pomiĊdzy kapitałem ludzkim zorientowanym na Ğrodki i kapitałem ludzkim zorientowanym na cele.
• Zbadanie korelacji pomiĊdzy kapitałem społecznym zorientowanym na Ğrodki i kapitałem spo-łecznym zorientowanym na cele.
3. Zarz dzanie kapitałem ludzkim i społecznym
Wyznaczanie wartoĞci kapitałów ludzkiego i społecznego wydaje siĊ koniecznym do tego, aby tym kapitałem zarządzaü dla osiągania okreĞlonych celów. PoĪądane cele, tak jednostkowe, jak i grupowe, sformułowaliĞmy powyĪej. W naszym podejĞciu zarządzanie powinno dotyczyü jedynie kapitałów zorientowanych na Ğrodki. Kapitały zorientowane na cele są, w naszym ujĊciu, rezultatem uaktywnienia kapitałów zorientowanych na Ğrodki. Kapitał ludzki zorientowany na Ğrodki składa siĊ, w naszym ujĊciu, z trzech elementów: fizycznego, psychicznego i umysłowego, przy czym ele-ment psychiczny okreĞla w rzeczywistoĞci kapitał społeczny jednostki, natomiast eleele-ment umysłowy okreĞla jej kapitał intelektualny. Element psychiczny zaleĪy od typu charakteru i jako taki, jest wro-dzony, czyli uwarunkowany genetycznie i przez to niezmienny. Podobnie ograniczone moĪliwoĞci wpływania mamy na element umysłowy, który składa siĊ w naszej klasyfikacji z trzech składowych, to znaczy wiedzy, pamiĊci i talentu, i dwie z tych składowych, czyli pamiĊü i talent, są równieĪ uwarunkowane genetycznie, czyli niezmienne. Przyjmując załoĪenie, Īe te dwie składowe są okre-Ğlone a priori, moĪemy wywieraü istotny wpływ jedynie na rozwój wiedzy. NajwiĊksze pole ma-newru jest w przypadku elementu fizycznego, gdzie moĪemy wpływaü na jego dwie składowe, to znaczy stan zdrowia jednostki i jej sprawnoĞü fizyczną, podczas gdy element trzeci, to znaczy wiek, jest równieĪ od nas niezaleĪny.
Reasumując, aby zwiĊkszaü kapitał ludzki, powinniĞmy dbaü przede wszystkim o zdrowie, sprawnoĞü fizyczną i powiĊkszanie wiedzy. Stąd wypływają dosyü klarowne wnioski dla decyden-tów paĔstwowych, którzy byliby zainteresowani tym, aby stworzyü sprzyjające warunki rozwoju pojedynczym jednostkom: naleĪy zajmowaü siĊ w tym celu przede wszystkim rozwojem słuĪby zdrowia, rozwojem edukacji, szkolnictwa wyĪszego i nauki oraz tworzeniem odpowiednich warun-ków do uprawiania sportu.
Podobnie prosto wygląda w naszym ujĊciu problem zarządzania kapitałem społecznym zorien-towanym na Ğrodki. Składa siĊ on równieĪ z trzech elementów, fizycznego, psychicznego i umysło-wego, przy czym element psychiczny okreĞla faktyczny kapitał społeczny grupy, natomiast element umysłowy okreĞla jej kapitał intelektualny. Tutaj moĪliwoĞci manewru, czyli wpływania na rozwój kapitału społecznego, są juĪ wiĊksze, niĪ w przypadku kapitału ludzkiego, chociaĪ równieĪ ograni-czone w bardzo istotnym punkcie. Ten punkt, to właĞnie kapitał społeczny grupy, który w naszym ujĊciu zaleĪy po prostu od liczby osobników w grupie o okreĞlonym typie charakteru. Grupa o przewadze osobników egzodynamicznych bĊdzie siĊ anarchizowaü, w grupie o przewadze osobników endodynamicznych bĊdzie dochodziło do wyniszczających walk o przywództwo, natomiast grupa o duĪym pozytywnym potencjale społecznym to taka, w której przewaĪająstatycy, ale w której równieĪ istnieje ograniczona liczba liderów, czyli endodynamików, oraz ograniczona liczba egzodynamików, czyli osób otwartych na kontakty i wprowadzających pewien ferment umysłowy. Problem polega na tym, Īe na strukturĊ typograficzną grupy juĪ istniejącej, a w szczególnoĞci społeczeĔstwa, na ogół nie mamy wpływu.
Kapitał fizyczny grupy składa siĊ ze składowych zdrowotnej, demograficznej i sprawnoĞciowej i w tym przypadku moĪna juĪ w miarĊ celowo wpływaü na wartoĞci tych elementów. Podobny wpływ moĪna wywieraü na wzrost kapitału intelektualnego grupy, składającego siĊ ze składowej naukowej, w tym kapitału technicznego, składowej bibliotecznej i wreszcie składowej kulturowej.
Reasumując, aby zwiĊkszaükapitał społeczny powinniĞmy i moĪemy, podobnie jak w przy-padku kapitału ludzkiego, dbaü przede wszystkim o właĞciwy poziom zdrowia oraz nauki i techniki, a dodatkowo dbaü o kulturĊ, moĪliwoĞci uprawiania sportu i o właĞciwą strukturĊ demograficzną grupy.
Stąd juĪ prosto wynika, jakie sfery działania powinny byü pod szczególną troską decydentów dbających o dobro kierowanych przez siebie społeczeĔstw. Te sfery, to zdrowie, sport, edukacja, nauka i technika, rodzina i kultura.
NaleĪy tu zauwaĪyü, Īe zgodnie z zaprezentowaną tutaj koncepcją zarządzania kapitałem ludz-kim i społecznym, jeĪeli bĊdą spełnione podane warunki ich rozwoju, to zarówno pojedynczy czło-wiek, jak i grupa społeczna, są w stanie osiągaü poĪądane przez siebie cele, czyli dobrobyt, znacze-nie i sympatiĊ otoczenia. Czyli wówczas okreĞlone kapitały zorientowane na Ğrodki zamienią siĊ w odpowiadające im kapitały zorientowane na cele.
4. Uaktywnienie kapitału społecznego zorientowanego na rodki poprzez dobór odpowiednich narzdzi
Ocena wartoĞci kapitału ludzkiego lub społecznego jest waĪna ze wzglĊdu na moĪliwoĞü pro-gnozowania osiągniĊcia sukcesu przez jednostkĊ lub grupĊ. Kapitał ludzki i kapitał społeczny zo-rientowane na Ğrodki są formą potencjału ludzkiego i społecznego, które uaktywnione zamieniają siĊ w kapitał ludzki i kapitał społeczny zorientowane na cele. WiĊksza wartoĞü potencjału jednostki czy grupy powinna oznaczaü wiĊkszą szansĊ powodzenia. Łącząc jednostki o duĪym potencjale ludzkim w grupĊ moĪna siĊ spodziewaü, Īe taka grupa bĊdzie dysponowaü duĪym potencjałem spo-łecznym, co jest niezbĊdnym warunkiem sukcesu w osiąganiu załoĪonych celów [18]. Uzyskany potencjał społeczny powinien byü równieĪ wiĊkszy, niĪ proste zsumowanie potencjałów ludzkich, poprzez tak zwany efekt synergii. Odkrył to zjawisko i sprawdził w praktyce w wymiarze produkcyjnym Henry Ford, gdy wprowadził w swoich zakładach system taĞmy montaĪowej. W jego wyniku ta sama liczba robotników współpracujących ze sobą przy taĞmie montaĪowej była w stanie wyprodukowaü wiĊcej samochodów, niĪ pracując samodzielnie [16]. Jednak na ogół sprawa nie wygląda tak prosto i aby poĪądane zjawisko synergii w grupie rzeczywiĞcie wystąpiło, jest ko-nieczne spełnienie kilku warunków.
Jak juĪ było powiedziane, kapitał psychiczny wzglĊdnie społeczny jednostki w kapitale ludzkim zorientowanym na Ğrodki zaleĪy od typu charakteru danego osobnika, i równieĪ kapitał psychiczny wzglĊdnie społeczny grupy w kapitale społecznym zorientowanym na Ğrodki zaleĪy od struktury charakterologicznej członków grupy. A wiĊc pierwszym warunkiem powodzenia jest odpowiedni dobór składu grupy ze wzglĊdu na cechy charakterologiczne jej członków.
Drugi warunek konieczny, to wyłonienie siĊ w grupie lidera, lub inaczej mówiąc, szefa, przy-wódcy lub wodza. Grupa bez lidera po pewnym czasie przestaje byü grupą a jedynie zbiorem pod-grup, frakcji, lub wrĊcz pojedynczych autonomicznych podmiotów. Dotyczy to kaĪdej organizacji społecznej, a wiĊc wojska, partii politycznej, zakładu pracy, czy, w szerszym wymiarze, społeczno-Ğci plemiennej, religijnej czy paĔstwa. Przy czym naleĪy zwróciü uwagĊ na to, Īe konieczne cechy
lidera mają jednostki o okreĞlonym typie charakteru, czyli ponownie cechy charakterologiczne peł-nią główną rolĊ przy uzyskiwaniu odpowiednio duĪego potencjału społecznego.
Aby jednak grupa mogła rzeczywiĞcie uaktywniü swój potencjał społeczny, czyli uzyskaü po-Īądany kapitał społeczny zorientowany na cele, jest konieczne jeszcze posiadanie odpowiedniego mechanizmu lub narzĊdzia ukierunkowującego grupĊ na celowe skuteczne działanie. W przypadku wspomnianego przykładu z przemysłem samochodowym, takim narzĊdziem była taĞma montaĪowa, chociaĪ takich narzĊdzi moĪe byü bardzo duĪo. Posiadanie takiego narzĊdzia stanowi trzeci warunek konieczny powodzenia w działaniach grupy.
Czwartym, i w naszym pojĊciu juĪ ostatnim warunkiem umoĪliwiającym przekształcenie poten-cjału społecznego grupy w jej kapitał społeczny, jest wystĊpowanie odpowiednich warunków ze-wnĊtrznych, które nazwiemy swobodą działania. JeĪeli tej swobody nie ma, to nie bĊdzie warunków do uaktywnienia siĊpotencjału społecznego i grupa nie osiągnie zamierzonych celów, czyli poĪą-danego kapitału społecznego.
Rekapitulując powyĪsze rozwaĪania stwierdzamy, Īe aby grupa miała odpowiednio duĪy po-tencjał społeczny i aby mogła go uaktywniü, czyli spoĪytkowaü dla osiągniĊcia załoĪonych celów, to muszą byü spełnione nastĊpujące warunki:
• Odpowiedni skład charakterologiczny grupy, z przewagą osobników o charakterze statycznym, umoĪliwiającym współpracĊ.
• Wyłonienie lub narzucenie grupie lidera, koniecznego do kierowania grupą, w postaci osobnika o cechach charakterologicznych endodynamicznych.
• Zastosowanie odpowiedniego narzĊdzia lub mechanizmu, ukierunkowującego działania grupy na okreĞlony cel.
• WystĊpowanie korzystnych warunków zewnĊtrznych, które nazwiemy swobodą działania. Z powyĪszego wynika wniosek, Īe samo szacowanie wartoĞci potencjału ludzkiego i potencjału społecznego nic nie daje, jeĪeli chodzi o prognozowanie powodzenia działaĔ grupowych. Grupa posiadająca nawet bardzo duĪy potencjał społeczny (wzglĊdnie kapitał społeczny ukierunkowany na Ğrodki) i złoĪona z jednostek o bardzo duĪym potencjale ludzkim (wzglĊdnie kapitale ludzkim ukie-runkowanym na Ğrodki) moĪe nie osiągnąü zamierzonych celów, jeĪeli nie bĊdzie miała właĞciwego lidera, odpowiedniego mechanizmu ukierunkowującego jej działania, nie bĊdzie działała w korzyst-nych uwarunkowaniach zewnĊtrzkorzyst-nych i nie bĊdzie miała korzystnej struktury charakterologicznej.
5. O moliwociach zwikszania kapitału społecznego w organizacji
PoniĪej pokaĪemy na dwóch przykładach, jak moĪna wpływaü na rozwój organizacji poprzez manipulacjĊ uwarunkowaniami zewnĊtrznymi, w których ta grupa działa. Przykłady dotyczą przed-siĊbiorstw wodociągowych, w których zaplanowano informatyzacjĊ sieci wodociągowej.
5.1. Redukcja kapitału społecznego poprzez zastosowanie nieodpowiedniego mechanizmu ukierunkowuj cego działanie grupy
Powszechna obecnie praktyka informatyzacji krajowych przedsiĊbiorstw wodociągowych po-lega na wdraĪaniu software’u odpowiedzialnego jedynie za sferĊ działaĔ administracyjnych lub tylko technicznych lub na zakupie i eksploatacji programów wykonujących pojedyncze zadania, nie zintegrowanych w formie jednolitego systemu. Taka polityka informatyzacji przedsiĊbiorstwa jest spowodowana wielorakimi przyczynami, które w pewnym stopniu ją tłumaczą. Te przyczyny są nastĊpujące:
• Na rynku krajowym brakuje zintegrowanych systemów informatycznych i stąd powstaje koniecz-noĞü ich tworzenia w okreĞlonych uwarunkowaniach konkretnego przedsiĊbiorstwa. Jest to przed-siĊwziĊcie bardzo trudne od strony organizacyjnej i kosztowne.
• Z braku odpowiednich doĞwiadczeĔ takie przedsiĊwziĊcie jest w pewnym stopniu niepewne pod wzglĊdem spodziewanych rezultatów i z braku tych doĞwiadczeĔ decydenci, czyli kadra zarzą-dzająca przedsiĊbiorstwem wodociągowym, nie orientują siĊ w tym, czego mogą siĊ spodziewaü po wdroĪeniu systemu. Stąd wystĊpuje powszechnie niechĊü do rozpoczynania prac i finansowa-nia ich ze Ğrodków własnych przedsiĊbiorstwa.
• WdraĪanie złoĪonego systemu informatycznego w przedsiĊbiorstwie na ogół dezorganizuje jego pracĊ, co nie jest to dobrze przyjmowane przez załogĊ i kierownictwo.
• WdraĪanie takiego systemu czĊsto pociąga za sobą koniecznoĞü wprowadzenia zmian organiza-cyjnych w przedsiĊbiorstwie, co z kolei napotyka na psychologiczne opory przed zmianąstatus quo.
• Znacznie łatwiej, taniej i bezpieczniej jest kupiü pojedynczy, sprawdzony program i wdraĪaü go w wybranym, wydzielonym dziale przedsiĊbiorstwa i postĊpowaü tak sukcesywnie, dokupując kolejno nowe programy dla innych działów i nowych zadaĔ.
Taka polityka informatyzacji przedsiĊbiorstwa jest wprawdzie zrozumiała, ale niewłaĞciwa. Szkodliwe jej skutki są nastĊpujące:
• Rosnąca liczba niezaleĪnych programów obsługujących róĪne działy przedsiĊbiorstwa prowadzi do jego stopniowej dezintegracji informatycznej.
• Przekroczenie pewnej liczby zakupionych i wdroĪonych programów uniemoĪliwia ich póĨniejszą integracjĊ, co prowadzi w dalszej perspektywie do skomplikowania zarządzania przedsiĊbior-stwem a nie jego ułatwienia.
• Dezintegracja informatyczna i spowodowane tym skomplikowanie procesu zarządzania powodują dezintegracjĊ społeczną, czyli utrudniają współpracĊ miĊdzy poszczególnymi działami i nawet pracownikami przedsiĊbiorstwa.
W rezultacie takiego niewłaĞciwego postĊpowania, czyli uĪycia niewłaĞciwego mechanizmu w działaniach grupy, który nie integruje a dezintegruje te działania, początkowo nawet duĪy poten-cjał społeczny grupy, tworzony na przykład poprzez jej korzystny skład charakterologiczny, duĪy kapitał intelektualny jej członków oraz sprzyjającą strukturĊ wiekową grupy, ulega stopniowej re-dukcji. W konsekwencji zmniejsza siĊ równieĪ skutecznoĞü działania grupy i jej kapitał społeczny ukierunkowany na cele, co oznacza, Īe zamierzone cele nie zostają osiągniĊte. Aby temu zapobiec, naleĪy zmieniü mechanizm działania, czyli w omawianym przypadku sposób informatyzacji przed-siĊbiorstwa wodociągowego. PoniewaĪ stosowany mechanizm działania grupy zaleĪy na ogół od jej lidera, wiĊc właĞciwym sposobem poprawy sytuacji byłaby w omawianym przypadku jego zmiana,
czyli zmiana prezesa przedsiĊbiorstwa wyraĨnie niechĊtnie ustosunkowanego do informatyzacji przeprowadzanej w sposób kompleksowy. MoĪna przewidzieü, Īe bez tej zmiany Īadne inne skutki zaradcze nie bĊdą skuteczne, bez wzglĊdu na to, jak wysoki kapitał ludzki mają osoby wchodzące w skład grupy realizującej zadanie informatyzacji.
5.2. Wzrost kapitału społecznego poprzez zastosowanie odpowiedniego mechanizmu ukie-runkowuj cego działanie grupy
WłaĞciwym, to znaczy zwiĊkszającym kapitał społeczny sposobem informatyzacji przedsiĊ-biorstwa wodociągowego jest jego informatyzacja kompleksowa, polegająca na wdraĪaniu zinte-growanego systemu informatycznego do kompleksowego zarządzania przedsiĊbiorstwem. Zarzą-dzanie kompleksowe oznacza, Īe obejmuje ono sferĊ zarówno techniczno-technologiczną, jak i ad-ministracyjno-organizacyjną, i dotyczy w konsekwencji wszystkich zadaĔ związanych z zarządza-niem, czyli zadaĔ o charakterze technicznym, technologicznym, administracyjnym, organizacyj-nym, finansowym i planistycznym. Taki system informatyczny ma otwartą budowĊ modułową i składa siĊ, w przypadku informatyzacji sieci wodociągowej, z nastĊpujących podstawowych, współpracujących ze sobą modułów (rys. 5):
y Systemu GIS (Geographical Information System) generującego mapĊ numeryczną sieci wodociągowej.
y Systemu SCADA (System of Control And Diagnostic Analysis) realizującego monitoring sieci wodociągowej.
y Systemu CIS (Customers Information System) do rejestracji iloĞci sprzedanej wody i archiwizacji uĪytkowników sieci wodociągowej.
y Modelu hydraulicznego sieci sprzĊgniĊtego z algorytmami optymalizacji.
Funkcje techniczno-technologiczne realizowane przez taki zintegrowany system informa-tyczny, to: monitoring przepływów i ciĞnieĔ w wybranych punktach sieci; kalibracja i rekalibracja modelu hydraulicznego sieci wodociągowej; obliczenia hydrauliczne wykonane dla wszystkich rur i wĊzłów sieci wodociągowej; optymalizacja i projektowanie sieci wodociągowej; energooszczĊdne sterowanie siecią wodociągową; poprawa jakoĞci wody poprzez generowanie odpowiednich scena-riuszy sterowania siecią wodociągową; wykrywanie i lokalizacja awarii i ukrytych wycieków w sieci wodociągowej; wizualizacja sieci w postaci mapy numerycznej; wykonywanie róĪnorodnych analiz przestrzenno-tematycznych; wykreĞlanie map rozkładów ciĞnieĔ i przepływów w sieci.
S Z T S O K A p likacje s ystem u F K S T R A p likacja W T A p likacja O T A p likacja A W /P E A p likacja G W ĝ G /T echnolog y (edytor grafic zn y) P P D – P A S Z P O R T O W A B A Z A D A N Y C H S IE C I W O D O C G O W E J D A N E Z G E O D E Z JI (p o k o n we rs ji ) B R A N ĩ O W A B A Z A D A N Y C H B B D W ariant stan u rzeczyw istego i w arianty p rzew id yw anych stan ów
aw aryjn ych O B L IC Z E N IA H Y D R A U L IC Z N E S IE C I W O D O C IA G O W E J O P T Y M A L IZ A C JA M O N IT O R IN G S T E R O W A N IE siecią w odociągo w ą A p likacja M E D IA
Rysunek 5. Struktura zintegrowanego systemu informatycznego do kompleksowego zarządzania miejską siecią wodociągową
ħródło: [10].
Z kolei funkcje administracyjno-organizacyjne i planistyczne, to: rejestracja uĪytkowników sieci wodociągowej – klientów przedsiĊbiorstwa wodociągowego; rejestracja projektów technicz-nych i Ğledzenie ich realizacji; rejestracja odbiorów technicztechnicz-nych; ewidencja i Ğledzenie realizacji planowanych przeglądów eksploatacyjnych; rejestracja i archiwizacja stanów awaryjnych; projek-towanie systemu SCADA do monitoringu sieci wodociągowej; planowanie krótko- i długotermino-wych inwestycji związanych z modernizacja i rewitalizacją sieci wodociągowej; ustalanie opłat za wodĊ dla uĪytkowników sieci wodociągowej.
Programy wchodzące w skład takiego zintegrowanego systemu informatycznego tworzą trzy nastĊpujące podsystemy (rys. 5; Kaczmarska, 2007):
(1) System Zarządzania Technicznego (SZT), uwzglĊdniający nastĊpujące moduły funkcyjne: AW (obsługa AWarii); PE (obsługa planowanych Przeglądów Eksploatacyjnych); system SCADA monitoringu sieci wodociągowej; programy obliczeĔ hydraulicznych i sprzĊgniĊte z nimi algorytmy optymalizacji i sterowania.
System Zarządzania Technicznego ma zapewniaü, zgodnie z koncepcją jego wyodrĊbnienia, sprawną eksploatacjĊ sieci istniejącej oraz optymalne planowanie rozbudowy i modernizacji sieci.
Ten system integruje pracĊ Działu Informatyki, Działu Sieci i Działu Technicznego w przedsiĊbior-stwie wodociągowym.
(2) System Obsługi Klienta (SOK), uwzglĊdniający nastĊpujące moduły funkcyjne: FK (system finansowo-ksiĊgowy), WT (wydawanie Warunków Technicznych); OT (przyjmowanie Od-biorów Technicznych); MEDIA/GWĝ (obsługa Gospodarki Wodno-ĝciekowej); system GIS do realizacji analiz iloĞciowych i jakoĞciowych.
System Obsługi Klienta zapewnia sprawną obsługĊ klienta, systematyczne prowadzenie odczy-tów wodomierzy oraz wystawianie faktur i kontrolĊ ich płatnoĞci. Ten system integruje pracĊ Działu Informatyki, Działu Technicznego i Działu Finansowego w przedsiĊbiorstwie wodociągowym. (3) System Eliminowania Strat (STR), uwzglĊdniający narzĊdzia dostĊpu do informacji o systemie
produkcji, dystrybucji i sprzedaĪy wody
System Eliminowania Strat pozwala stworzyü i uruchomiü procedury zmierzające do elimino-wania strat wody. Ten system integruje pracĊ Działu Informatyki, Działu Sieci, Działu Technicz-nego i Pogotowia TechniczTechnicz-nego w przedsiĊbiorstwie wodociągowym.
Pokazany system informatyczny i jego podsystemy integrują poszczególne działy i pracowni-ków przedsiĊbiorstwa wodociągowego, w sposób niejako naturalny wymuszając ich współpracĊ i zwiĊkszając jej efektywnoĞü. DziĊki zastosowaniu właĞciwego mechanizmu informatyzacji kom-pleksowej roĞnie kapitał społeczny grupy i roĞnie skutecznoĞü jej działania, a wiĊc wystĊpuje w tym przypadku poĪądany efekt synergii. Przy zastosowaniu właĞciwego mechanizmu ukierunkowują-cego działanie grupy jej wyjĞciowy potencjał społeczny, czyli kapitał społeczny zorientowany na Ğrodki, moĪe byü nawet mniejszy od potencjału społecznego grupy z poprzedniego punktu, a mimo tego grupa ta bĊdzie w stanie osiągnąü zamierzone cele, czyli uaktywniükapitał społeczny zorien-towany na Ğrodki i przekształciü go na kapitał społeczny zorienzorien-towany na cele.
Koncepcja systemu informatycznego o strukturze przedstawionej na rys. 5 została opracowana dla przedsiĊbiorstwa wodociągowego w Rzeszowie i, niestety, tylko czĊĞciowo tam wdroĪona. Obecnie, w Instytucie BadaĔ Systemowych PAN i przy współpracy z firmą Intergraph Polska, opra-cowuje siĊ na bazie systemu GIS koncepcjĊ systemu informatycznego rozbudowanego równieĪ o systemy transakcyjne gospodarki magazynowej i ewidencji Ğrodków trwałych, które bĊdą ĞciĞle zintegrowane z podsystemami technologiczno–eksploatacyjnymi.
6. Uwagi ko cowe
W artykule przedstawiono pewną koncepcjĊ klasyfikacji pojĊükapitału ludzkiego i społecz-nego, pokazano wzajemne zaleĪnoĞci wystĊpujące miĊdzy nimi, omówiono problem zarządzania kapitałem ludzkim i społecznym oraz sformułowano warunki konieczne do tego, aby zmieniaü w poĪądanym kierunku wartoĞükapitału społecznego. Jest to koncepcja w kilku istotnych punktach róĪniąca siĊ od koncepcji przedstawianych dotychczas w literaturze przedmiotu. Szczególnie istotne wydaje siĊ tutaj wprowadzenie rozróĪnienia miĊdzy kapitałem ludzkim i społecznym zorientowa-nymi na Ğrodki, czyli potencjałem ludzkim i społecznym, a kapitałem ludzkim i społecznym zorien-towanymi na cele, oraz dokonanie podziału odnoĞnych kapitałów na ich składowe.
Na zakoĔczenie pokazano, na przykładzie róĪnych podejĞü do informatyzacji przedsiĊbiorstwa wodociągowego, jak zastosowanie odpowiedniego lub nieodpowiedniego mechanizmu ukierunko-wującego działanie grupy wzglĊdnie jak dobór lidera grupy wpływa korzystnie lub niekorzystnie na rozwój jej potencjału społecznego, czyli na przekształcanie siĊ kapitału społecznego zorientowa-nego na Ğrodki na kapitał społeczny zorientowany na cele. Przedstawione przykłady są opisem prak-tycznych doĞwiadczeĔ autora.
7. Literatura
[1] Bourdieu P.: The forms of capital. In: Handbook of theory and research for sociology of education (J.G. Richardson, ed.) Greenwood, New York 1985.
[2] Gazeta Wyborcza: Nasza skorupa z kraja. Wywiad z J. CzapiĔskim. 04.05.2010. [3] Goleman D.: Inteligencja emocjonalna. Wyd. Media i Rodzina, Warszawa 2004.
[4] http://www.edupress.pl/warto-przeczytac/art,206,freud-i-tajemnice-ludzkiej-psychiki.html. [5] http://pl.wikipedia.org/wiki/Inteligencja_(psychologia). [6] http://pl.wikipedia.org/wiki/Enneagram_(psychologia). [7] http://pl.wikipedia.org/wiki/MBTI. [8] http://pl.wikipedia.org/wiki/Sangwinik. [9] http://pl.wikipedia.org/wiki/Test_inteligencji.
[10] Kaczmarska D.: Uruchomienie komputerowego systemu wspomagania decyzji projektanta i operatora sieci wodociągowej w Rzeszowie. Raport badawczy IBS PAN nr 11B/2007, Warszawa 2007.
[11] Mazur M.: Cybernetyczna teoria układów samodzielnych. PWN, Warszawa 1966. [12] Mazur M.: Cybernetyka i charakter. PIW, Warszawa 1976.
[13] Szapiro T.: Co decyduje o decyzji. PWN, Warszawa1993.
[14] Tatarkiewicz W.: O szczĊĞciu. WN PWN, Seria: Wielcy Filozofowie, 24, Warszawa 2010. [15] Walukiewicz S.: Kapitał ludzki. Skrypt akademicki. IBS PAN, Warszawa 2010.
[16] Walukiewicz S.: Kapitał społeczny. Skrypt akademicki. IBS PAN, Warszawa 2012. [17] WojtasiĔski Z.: 101 mitów o zdrowiu. Wyd. TRIO, Warszawa 2009.
[18] Zarycki T.: Kapitał społeczny a trzy drogi do nowoczesnoĞci. Kultura i SpołeczeĔstwo, 2, 2004, 45–65.
MANAGEMENT OF HUMAN AND SOCIAL CAPITALS AND THEIR IMPACT ON DEVELOPMENT OF ORGANISATIONS
Summary
In the paper some concepts of definition and measurement of human and social capitals are presented and on the examples of some organisations the impact of these factors on the their development and the realization of their tasks is shown.
Keywords: Human capital, social capital, measurement and management of human and social capitals
Jan StudziĔski
Instytut BadaĔ Systemowych PAN Warszawa e-mail: studzins@ibspan.waw.pl
