143 Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014
Rola i wykorzystanie surowców skalnych na przestrzeni dziejów
Surowce skalne od zarania dziejów towarzysz¹ cz³owiekowi, odgrywaj¹c znacz¹c¹ rolê w jego ¿yciu i w gospodarce. Pocz¹tkowo wykorzystywano je do produkcji narzêdzi kamiennych (g³ównie krzemiennych), które s³u¿y³y do zdoby-wania po¿ywienia i do obrony. Z dekoracyjnych odmian krzemienia (krzemieñ pasiasty) wytwarzano tak¿e ozdoby. W miarê up³ywu czasu narzêdzia oraz inne przedmioty wykonywane z kamienia ulega³y modyfikacjom i ulepszeniom, co powodowa³o wzrost zapotrzebowania na surowce. Zaczê³y powstawaæ pierwsze kopalnie – zarówno odkrywkowe, jak i podziemne. Przyk³adem tych ostatnich jest neolityczna kopalnia krzemieni w Krzemionkach ko³o Ostrowca Œwiêtokrzyskiego. U schy³ku epoki kamiennej (3–2 tys. lat p.n.e.) rozwinê³a siê kultura megalityczna. Do wznoszenia budowli wykorzystywano wtedy olbrzymie, wielotonowe bloki skalne (np. Stonehenge w Anglii).
Wraz z postêpem cywilizacyjnym br¹z, a nastêpnie ¿elazo wypar³y kamieñ z produkcji narzêdzi, broni czy ozdób, a surowce skalne by³y stosowane g³ównie w budownictwie. Dziêki temu mo¿emy podziwiaæ piêkno architektury minionych epok, poczynaj¹c od piramid egipskich, poprzez budowle staro¿ytnej Grecji i imperium rzymskiego, œred-niowieczne koœcio³y i zamki, œwi¹tynie Majów i Azteków, renesansowe pa³ace, po budynki modernistyczne.
Kamieñ odegra³ tak¿e bardzo wa¿n¹ rolê w rozwoju sztuki. Kto z nas nie s³ysza³ o Michale Aniele i jego s³ynnych dzie³ach z marmuru, jak choæby rzeŸba Dawida czy Pieta znajduj¹ca siê w Bazylice Œw. Piotra w Rzymie?
W czasach wspó³czesnych kamieñ cieszy siê du¿ym zainteresowaniem nie tylko jako materia³ budowlany, lecz równie¿ dekoracyjny. Towarzyszy nam w ¿yciu codziennym, choæ niejednokrotnie nie zwracamy na niego uwagi. A przecie¿ bez surowców, w tym kamienia, nie by³oby naszej cywilizacji.
Z uwagi na istotne znaczenie surowców skalnych dla rozwoju regionu œwiêtokrzyskiego w 1996 r. po raz pierwszy zorganizowano w Kielcach Targi Kamienia i Maszyn Kamieniarskich INTERKAMIEÑ. O lokalizacji targów w³aœnie w tym miejscu zadecydowa³ fakt, ¿e województwo œwiêtokrzyskie ma najwiêksze w kraju (po województwie dolno-œl¹skim) zasoby surowców skalnych. Obecnie znajduje siê tu 137 udokumentowanych z³ó¿ kamienia ³amanego i blocz-nego (wapienie, dolomity, margle, zlepieñce, piaskowce), których zasoby geologiczno-bilansowe wynosz¹ 2,23 mld t, a wydobycie z nich siêga 22 mln t (dane z „Bilansu zasobów z³ó¿ kopalin w Polsce wg stanu na 31 XII 2012 r.” opraco-wanego przez pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹ Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego). Stanowi to ok. 20% produkcji krajowej.
Targi INTERKAMIEÑ sta³y siê jedn¹ z najwiêkszych w Polsce cyklicznych imprez bran¿owych kierowanych do przedstawicieli firm i zak³adów kamieniarskich i budowlanych, architektów, inwestorów, a tak¿e odbiorców indywi-dualnych. Tematyka targów dotyczy kamienia surowego, pó³produktów i wyrobów kamieniarskich oraz ich wykorzy-stania w budownictwie, a zw³aszcza w aran¿acji wnêtrz i ogrodów. Oferowane surowce pochodz¹ g³ównie z regionu œwiêtokrzyskiego i pozosta³ej czêœci Polski, ale z ka¿dym rokiem poszerza siê wybór materia³ów importowanych z ca³ego œwiata. Ponadto na targach prezentowane s¹ nowoczesne technologie obróbki kamienia, maszyny i narzêdzia kamieniarskie oraz œrodki do konserwacji i pielêgnacji kamienia.
Do 2012 r., kiedy to impreza zmieni³a nazwê na SALON KAMIENIA, mia³a ona charakter miêdzynarodowy. Obecnie z ¿alem odnotowujemy fakt, ¿e z roku na rok ubywa wystawców. Zauwa¿alna jest marginalizacja oraz zmiana pierwotnego surowcowego charakteru targów, kierowanych do bran¿y kamieniarskiej, reprezentowanej przez du¿e firmy i zak³ady przemys³owe, na charakter towarowy – obecnie targi s¹ kierowane g³ównie do odbiorców detalicz-nych, a oferta obejmuje przede wszystkim wyroby wykoñczeniowe i galanteriê kamienn¹, tj. ok³adziny, blaty, parapety, schody itp.
W dniach 5–7 kwietnia 2013 r. zorganizowano 18. edycjê SALONU KAMIENIA, w której uczestniczy³o tylko kilka firm z bran¿y kamieniarskiej. Województwo œwiêtokrzyskie reprezentowa³y Zak³ad Kamieniarski PRZYWA£A Stones z Chêcin oraz prywatne przedsiêbiorstwo przeróbki kamienia budowlanego PRODMAR z Sukowa. Oferowa³y one g³ównie p³yty ok³adzinowe z granitów, marmurów i piaskowców polskich oraz zagranicznych. Zainteresowanie wœród zwiedzaj¹cych wzbudzi³o stoisko Marmor Ewelina Kos, w którym prezentowano marmurowe schody. Produkt ten otrzyma³ wyró¿nienie Targów Kielce. Spoœród innych ciekawszych stoisk nale¿y wymieniæ punkty firm: Joniec, stosuj¹cej kamieñ naturalny (nieprzetworzony) do budowy murów i ogrodzeñ, BRUK-BET, oferuj¹cej ró¿nie zastoso-wan¹ kostkê kamienn¹ (m.in. jako dekoracyjne kostki brukowe), DREWBET, ³¹cz¹cej elementy kamienne z drewnem czy Rathscheck Schiefer, wykorzystuj¹cej ska³y ³upkowe do produkcji pokryæ dachowych i ok³adzin.
Du¿ym zainteresowaniem cieszy³o siê równie¿ informacyjno-promocyjne stoisko Oddzia³u Œwiêtokrzyskiego Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego. Odwiedzaj¹cy mogli zapoznaæ siê w nim z dzia³alnoœci¹ instytutu, zdobyæ informacje o zakresie prowadzonych przez PIG-PIB badañ oraz poszerzyæ sw¹ wiedzê na temat budowy geologicznej Gór Œwiêtokrzyskich, wystêpuj¹cych tam surowców mineralnych i atrakcji geoturystycznych.
Targom kamienia od samego pocz¹tku towarzyszy³a konferencja naukowa organizowana przez Oddzia³ Œwiêto-krzyski PIG-PIB we wspó³pracy z Targami Kielce. Do 2012 r. odbywa³a siê ona pod tytu³em „Kamieñ w budownic-twie”, w 2013 r. jej tematyka zosta³a poszerzona, a nazwa zmieniona na „Kamieñ w z³o¿u, krajobrazie i architekturze”. Celem tej towarzysz¹cej targom konferencji jest nie tylko poszerzenie wiedzy o cechach kamienia, jego zastosowaniu u¿ytkowym oraz eksploatacji, ale tak¿e zwrócenie uwagi na pojawiaj¹ce siê przy tym rozmaite problemy. Tematy czterech wyst¹pieñ z zesz³orocznej konferencji zostan¹ przybli¿one Czytelnikom w bie¿¹cym numerze Przegl¹du Geologicznego.
Geologiczna ocena mo¿liwoœci produkcji bloków skalnych
z polskich z³ó¿ po³o¿onych poza Dolnym Œl¹skiem
Jan Bromowicz
1Perspectives for mining of dimension stones from Polish deposits outside Lower Silesia – a geological approach. Prz. Geol., 62: 144–147.
A b s t r a c t: Rock pieces of a volume above 0.5 m3and a cuboid shape are called dimension (block) stones and are used for construction and for carving decorative elements in architecture. In Poland, outside the Sudetes (Lower Silesia), only deposits of carbonates and sandstones yield dimension stones. Those deposits differ in geological structure, physical and mechanical properties and in natural divisibility of stone. Thus, they are sources of dimen-sion stones on the international (at least European), regional (country) or only local scale. The Carbonatic Sigismundus (Zygmuntowski) conglomerate of Permian age from the Holy Cross Mts. (Central Poland) as well as the Triassic diplopora dolomite and the Upper Jurassic Zalesice limestone (both from the Kraków-Czestochowa region in Southern Poland) can have international significance. Several deposits of hard (thus susceptible to polishing) Palaeozoic decorative limestone ("marble") from the Holy Cross Mts. and Kraków-Silesia region, that have centuries-long tradition of use in architecture, still have perspectives on the country scale. Similarly, the Lower and Upper Triassic and Lower Jurassic dimension sand-stones of the Holy Cross Mts. (Ostrowiec, Drzewica and Borucice series), as well as the Carpathian flysch sandsand-stones of the Godula, Istebna, Magura and Krosno formations (of Cretaceous to Palaeogene age) and soft and porous limestones of Cretaceous and Neogene age from the Holy Cross Mts. and Roztocze (east Poland) are known and used in domestic architecture. Few other relatively small deposits of dimension stones of low natural divisibility andmoderate decorativeness have only local significance.
Keywords: building stone deposits, block divisibility, perspectives of exploitation
Blokami nazywane s¹ bry³y skalne o prostopad³oœcien-nych kszta³tach i wymiarach zapewniaj¹cych objêtoœæ na ogó³ nie mniejsz¹ ni¿ 0,5 m3. Mo¿liwoœci ich pozyskiwania zale¿¹ od orientacji i intensywnoœci p³aszczyzn podziel-noœci wystêpuj¹cych w skale. Udzia³ bloków w ocenianej objêtoœci górotworu jest zwany blocznoœci¹ geologiczn¹, zaœ w objêtoœci urobku – blocznoœci¹ górnicz¹ (Bromo-wicz & Karwacki, 1982).
Mo¿liwoœci wykorzystania bloków warunkuj¹ walory dekoracyjne i w³aœciwoœci fizyczno-mechaniczne budu-j¹cych je ska³. Dekoracyjnoœæ wynikaj¹ca z barwy, tekstu-ry, struktury i zdolnoœci przyjmowania faktury kamieniar-skiej jest subiektywna, a poszczególne elementy klasyfiku-j¹ce s¹ ró¿nie oceniane w zale¿noœci od zmieniaj¹cych siê pr¹dów w sztuce i panuj¹cych mód (Bromowicz &
Karwac-ki, 2002). Bardziej jednoznacznie mo¿na okreœliæ w³aœciwo-œci fizyczno-mechaniczne kamienia, takie jak np. porowa-toœæ, nasi¹kliwoœæ, wytrzyma³oœæ czy œcieralnoœæ (Bromo-wicz i in., 2005).
W tym artykule omówiono z³o¿a, w których bloki s¹, by³y lub powinny byæ wydobywane. Poza Dolnym Œl¹skiem pozyskuje siê je ze z³ó¿ piaskowców i ska³ wêglanowych. Bloki ska³ wêglanowych mo¿na wydobywaæ w kamie-nio³omach z³ó¿ usytuowanych na obszarze trzonu paleo-zoicznego Gór Œwiêtokrzyskich i ich mezopaleo-zoicznego obrze-¿enia, monokliny œl¹sko-krakowskiej oraz w zapadlisku przedkarpackim i na Roztoczu. Bloki piaskowcowe mog¹ byæ wydobywane ze z³ó¿ znajduj¹cych siê w mezozoicz-nym obrze¿eniu Gór Œwiêtokrzyskich oraz w Karpatach fliszowych.
144
Przegl¹d Geologiczny, vol. 62, nr 3, 2014
Kamieñ dekoracyjny i architektoniczny jest eksploatowany najczêœciej w formie bloków skalnych. Mo¿liwoœci ich produkcji oraz cechy warunkuj¹ce wykorzystanie przybli¿y³ Jan Bromowicz, który skupi³ uwagê g³ównie na z³o¿ach z rejonu œwiêtokrzyskiego.
Eksploatacja kamieni u¿ytkowych, jak ka¿da inna, niesie ze sob¹ tak¿e skutki niepo¿¹dane. Co zrobiæ z dziurami powsta³ymi w Ziemi? Grzegorz Pabian poda³ przyk³ady zagospodarowania nieczynnych wyrobisk górniczych na obszarze gminy Sitkówka-Nowiny do celów edukacyjno-rekreacyjnych.
Micha³ Poros zilustrowa³ wykorzystanie lokalnych surowców skalnych w architekturze u¿ytkowej geoparków na przyk³adzie Portugalii (Arouca, Naturtejo), Grecji (Lesvos Petrified Forest) i Polski (Geopark Kielce). Przedstawi³, jak istotne znaczenie ma wykorzystanie miejscowego surowca do celów promocji lokalnej georó¿norodnoœci oraz edukacji.
Wêdruj¹c ulicami Krakowa i innych miast Polski i zwiedzaj¹c stoj¹ce w nich zamki, na wielu budowlach mo¿na zauwa¿yæ rzeŸby apotropaiczne (maszkarony). W Polsce pochodz¹ one g³ównie z dwóch epok: gotyku i odrodzenia, zaœ w samym Krakowie ich ekspansja przypada na prze³om XIX i XX w. Maszkarony to nie tylko formy ozdobne budowli, mia³y one równie¿ charakter u¿ytkowy – s³u¿y³y do odprowadzania wody z rynien. Ich wystêpowanie i znacze-nie w architekturze Krakowa opisa³ Jacek Rajchel.
Anna Fija³kowska-Mader & Ewelina B¹k Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Oddzia³ Œwiêtokrzyski
