A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA ARCHAEOLOGICA 24, 2004
A d a m J e g liń s k i
O D A T O W A N IU E M IS J I T R IU M V IR I M O N E T A L E S Z LA T 13-12 P .N .E .1
Jednym z ciekawszych problem ów num izm atycznych z okresu p an o w an ia A ugusta są m onety pro d u k o w an e przez m ennicę w Rzym ie, sygnow ane przez nadzorujących emisję pieniądza triumviri monetales. M o n ety te, ze względu n a zamieszczone na nich przedstaw ienia i legendy, k tó re naw iązują do tradycji republikańskich i jednocześnie są zbieżne z linią pro p ag an d y cesarskiej, stan o w ią isto tn y m a te ria ł d la b ad ań nad form ow aniem się system u politycznego i m onetarnego pryncypatu. Ich d o k ład n e d atow anie jest istotne dla w ym ienionych zagadnień, poniew aż pozw ala ująć badane procesy w ścisłe ram y chronologiczne. D atow anie z d o k ład n o ścią co do roku jest utrudnione, dlatego że tylko jedno z kolegiów trium w irów zamieściło n a swoich m onetach d atę roczn ą2. M onety em itow ano z przerw am i, nieraz p ra w dopodobnie kilkuletnim i. W iadom o jed n ak , że każde collegium składało się z trzech członków , któ ry ch większość osiągała po m niej więcej 10 latach urząd konsula (zob. fa s ti consulares). P o n ad to m onety te zaw ierają wiele szczegółowych odniesień d o bieżących w ydarzeń z epoki. D anych, jakim i dysponujem y, jest niem ało, ale ich fragm entaryczność spraw iła, że poruszony problem doczekał się wielu prac, których wyniki są rozbieżne.
Interesującą propozycję d ato w an ia m onet triumviri m onetales przedstaw ił A. K unisz w Recherches sur le monnayage et la circulation m onétaire sous
le régne ď A ugust3. N ależy przy tym w spom nieć, że liczne prace i artykuły
tego nieżyjącego ju ż badacza odegrały isto tn ą rolę w rozw iązyw aniu ważnych zagadnień num izm atyki okresu cesarstw a rzymskiego. D o takich prac należą
1 Niniejszy artykuł jest rozwinięciem pracy magisterskiej autora pt. „M onety dynastii
julijsko-klaudyjskiej jako narzędzie propagandy dynastyczno-państwowej", napisanej pod kierunkiem
prof, dr hab. Ilony Skupmskiej-Lovset.
2 Byli to C. Antistius Vetus, L. Vinicius, L. Mescinius Rufus, triumviri z roku 16 p.n.e. Zob. H. Mattingly, Roman Imperial Coinage (dalej RIC), London 1923, vol. I, s. 74-75.
3 A. Kunisz, Recherches sur le monnayage et la circulation monétaire sous la regne
w łaśnie Recherches..., w których A. K unisz przedstaw ił wiele p rz ek o n u ją-cych i ciekaw ych, a jed n o cześn ie śm iałych p ró b odpo w ied zi m . in. w kwestii chronologii emisji triumviri monetales. W dużej części d a to w a -nie A. K unisza jest zbieżne z datow a-niem sugerow anym przez H . M a t-tingly w R IC 4. O dnosi się to do przedziału lat 23/22-14 p .n .e .5, czyli praktycznie do okresu od ponow nego otw arcia m ennicy aż d o ro k u 16, poniew aż w edług cytow anych powyżej badaczy w latach 15-14 żadnych m o n et w Rzymie nie em itow ano. Rozbieżności dotyczą okresu od roku 13 d o m om entu zaprzestania bicia m onet sygnow anych przez triumviri
m onetales, czyli do przełom u er. Z apro p o n o w an e przez A. K unisza d a to
-w anie odnoszące się do okresu 23/22-14 u-w ażam za przekony-w ające. R ów nież o d n o śn ie d o późniejszych emisji m o n et zdaw kow ych z brązu i orichalcum argum enty tego badacza sugerujące sytuow anie ich emisji w latach 7 -2 są trafniejsze, niż propozycje zaw arte w R IC . W ątpliw ości budzi jed n ak datow anie aureusów i denarów , k tórych emisję A. K unisz zasugerow ał na la ta 13-12, a przedstaw iona przez niego argum entacja w tej kwestii nie jest przek o n u jąca6. Przy tym należy podkreślić, że obktem wątpliwości nie jest bezwzględne datow anie, któ reg o tu nie zam ie-rz a się kw estionow ać, lecz sposób p ie-rzypoie-rządkow ania emisji poszczegól-nych triumviri d o lat 13 i 12.
P rzedm iotem rozw ażań są m onety sygnow ane przez:
L. Caniniusa Gallusa:
aureusy awers A U G U S T U S .D IVI .F., popiersie bez wieńca
rewers L .C A N IN IU S .G A L L U S III.V IR .O B .C .S ., drzw i, n a nich zawieszony wieniec, na każdym bo k u gałęzie laurow e d enary aw ers A U G U S T U S , popiersie bez wieńca
rewers L .C A N IN IU S.G A L L U S .III.V IR .A U G U S T U S , p u sta sella
curulis, laska o p arta o sella, nad którym w idać napis
T R .P O T aw ers j.w.
rewers L .C A N IN IU S .G A L L U S .III.V IR , barb arzy ń ca w przyklęku prezentuje sztandar
aw ers j.w.
rew ers L .C A N IN IU S .G A L L U S .III.V IR , cippus z n ap isem C .C .A U G U S T I
4 RIC, vol. I, s. 65-82.
5 Wszystkie daty w niniejszej pracy, przy których nie ma skrótu n.e., odnoszą się do czasów przed naszą erą.
Cossusa Lcntulusa7:
denary aw ers A U G U S T U S , popiersie bez wieńca
rewers C O S S U S .C N .F .L E N T U L U S , sta tu a jeźdźca na koniu, na piedestale ozdobne 2 rostra, jeździec trzym a trofeum , n a głowie nosi hełm
aw ers A U G U S T U S .C O S.X I., popiersie w wieńcu
rew ers M .A G R IP P A .C O S .T E R .C O S S U S .L E N T U L U S , popiersie A gryppy w podw ójnej corona rostralis i muralis
L . l cntulusa
denary aw ers A U G U S T U S , popiersie bez wieńca
rew ers L .L E N T U L U S .F L A M E N .M A R T IA L JS , A u g u st u b ra n y w togę przytrzym uje lewą ręką o k rągłą tarczę z napisem CLV., w prawej trzym a sześcioram icnną gwiazdę nad głową półnagiej postaci trzym ającej statu etk ę W iktorii i włócznię
C. Sulpiciusa Platorinusa:
denary aw ers C A E S A R .A U G U S T U S , popiersie bez wieńca
rew ers M .A G R IP P A .P L A T O R IN U S .III.V IR , popiersie A gryppy bez wieńca
aw ers j.w.
rewers C .S U L P IC IU S .P L A I O R IN , A ugust i A gryppa siedzą razem n a bisellium, o k tó re o p arto w łócznię8, całość n a podeście ozdobionym trzem a dziobam i okrętów
aw ers C A E S A R .A U G U S T U S popiersie w wieńcu
rewers M .A G R IP P A .P L A T O R IN U S .III.V IR , popiersie A gryppy w podw ójnej corona rostralis i muralis
C. Antistiusa Rcginusa:
aureusy awers C A E S A R .A U G U S T U S , popiersie w wieńcu
rewers C .A N T IST .R E G IN .FO E D U S .P .R .Q U M .G A B IN IS , dwaj kapłani dokonują ofiary ze świni
denary awers C A E S A R .A U G U S T U S , popiersie bez wieńca
7 J. B. Giard do swojego katalogu Catalogue des monnaies de 1'empire romain, (dalej CBN, vol. I, Paris 1976, s. 114) załączył nowy, nieznany aureus tego triumwira opublikowany w „Numismatica” I960, vol. 1, s. 5-11, fig. Awers: AUG USTUS.DIVI.F. popiersie bez wieńca; rewers COSSUS.LENTULUS. RES.PUB.AUGUST August ubrany w togę, stojąc wyciąga prawą rękę do geniusza (Republiki) stojącego przed nim.
" I. Romeo uważa, że włócznia na tym przedstawieniu to symbol imperium. Tenże,
rewers C .A N T IS T IU S .R E G IN U S .III.V IR , simpulum, lituus, trójnóg,
patera
С . Mariusa Tromentiny:
aureu sy aw ers C A E S A R .A U G U S T U S (D IV I.F .), popiersie bez w ieńca, z tyłu lituus i simpulum
rewers C .M A R IU S .T R O .III.V IR , kapłan prow adzi przed (wokół?) m uram i m iasta dw a woły w jarzm ie
d enary aw ers A U G U S T U S , popiersie bez wieńca, z tyłu lituus
rewers C .M A R IU S .C .F .T R O .III.V IR , kapłan trzym ający simpulum aw ers j.w.
rewers C .M A R IU S .C .F .IR O .III.V IR , kw adryga w zaprzęgu k o n -nym, w kw adrydze gałąź palm ow a
aw ers j.w.
rewers C .M A R IU S .C .F .T R O .III.V IR , A ugust z A gryppą stoją obok siebie, u stóp każdego z nich capsa
awers A U G U S T U S.D IV I.F ., popiersie bez wieńca, całość w wieńcu dębow ym
rewers j.w.
aw ers A U G U S T U S , popiersie bez wieńca, z tyłu lituus
rew ers C .M A R IU S .T R O .III.V IR , głow a Julii m iędzy głow am i Lucjusza i G ajusza, nad głową Julii wieniec
awers A U G U S T U S.D IV I.F ., popiersie bez wieńca, całość w wieńcu dębow ym
rewers j.w.
aw ers A U G U S T U S , popiersie bez wieńca, całość w wieńcu d ę-bowym
rewers C .M A R IU S .T R O .III.V IR , popiersie D iany z rysam i Julii, z tyłu kołczan
Z daniem A. K unisza, w ro k u 13 funkcje triumviri m onetales p ra w -d o p o -d o b n ie spraw ow ało kolegium L. C aninius G allus, L. L entulus, C. M . T ro m en tin a; w roku 12 C. L entulus, S. C. P latorinus, C. A. R eginus.
W interesujących nas latach m iały miejsce trzy bardzo w ażne w ydarzenia. W 13 ro k u A ugustow i i A gryppie przyznano władzę try b u ń sk ą i imperium
maius na pięć la t9. W ro k u następnym 12 m arc a um arł A gryppa, a A ugust
po śmierci L epidusa otrzym ał godność P ontifex M a x im u s10. Te w ydarzenia są istotnym i w skazów kam i przy d atow aniu. W tym p rzy p ad k u nie m o żn a
9 Cassius D io Cocceianus, Historia Romana, LIV, 28, 1.
10 Velleius Paterculus, Historia Romana, II, 96; Cassius Dio, Historia Romana, LIV, 28, 3-5; LIV, 27, 2.
się posłużyć analizą skarbów m onet, gdyż w grę w chodzi tylko jeden rok różnicy m iędzy om aw ianym i emisjami. Z tego sam ego pow odu nie przydadzą nam się n a wiele rów nież fa s ti consulares, bowiem byli triumviri m onetales obejm ow ali k o n su lat zazwyczaj po m niej więcej dziesięciu latach od sp raw o -w ania u rzędu triu m -w ira, a d la niniejszych ro z-w ażań stan o -w i zn a czn ą różnicę, czy nastąpiło to po dziewięciu latach, czy po jedenastu.
Ilustr. 1. Katalog monet z: J. B. Giard Catalogue des monnaies de I'ampire remain, Paris 1976, 1 - nr kat. 543, PI. XXVI, awers i rewers, 2 - nr kat. 567, PI. XXVI, awers i rewers, 3 - nr kat. 567b, PI. XXVI, awers i rewers, 4 - nr kat. 564, PI. XXVI, awers i rewers, 5 - nr kat. 537, PI. XXV, awers i rewers, 6 - nr kat. 551, PI. XXVI, awers i rewers, 7 - nr
kat. 527, PI. XXV, awers i rewers, 8 - nr kat. 559, PI. XXVI, awers i rewers
Jeśli chodzi o w spom niane trzy w ydarzenia, m o n ety w ybite w ro k u 13 m ogły odnosić się tylko do n ad a n ia A ugustow i i A gryppie władzy trybuńskiej o raz imperium maius, czyli m . in. do aw ansu A gryppy. M o n ety w ybite w roku następnym m ogły jeszcze zaw ierać aluzje do aw ansu A gryppy w ro k u 13 (jeg ° śmierć n astąp iła w m arcu ro k u 12). M o n ety o treści odnoszącej się do kapłańskiej nom inacji A ugusta n a Najw yższego K a p ła n a m ogły być bite tylko w ro k u 12, a na pew no nie w 13. N ie m o żn a było przecież przewidzieć m om entu w ybrania A ugusta n a to stanow isko, poniew aż
zależało to od śmierci L epidusa, a ja k w iadom o, A ugust zdecydow anie odrzucał propozycje o d eb ran ia tej funkcji byłem u trium w irow i za jego życia11. D o m o n et podejm ujących w ątek elekcji nowego P ontifex M axim us m o żn a zaliczyć denary C. A ntistiusa R eginusa ( l ) 12, k tó re na rewersie przedstaw iają simpulum, lituus, tró jn ó g i paterę, sym bole czterech najw aż-niejszych kolegiów kapłańskich, którym przew odniczył P ontifex M axim us. K o lejn a seria m onet, k tó ra wydaje się odnosić d o tego w ydarzenia, to denary sygnow ane przez L. C aniniusza G allusa (2), dato w an e przez A. K unisza na rok 13. P rzedstaw iono na nich cippus z napisem odczytyw anym C .(O M IT IA ) C .(A E SA R IS) A U G U S T I13. N apis ten nie m ógł odnosić się d o przyznania A ugustow i tribunitia potestas i imperium m aius w 13 ro k u , poniew aż p rzyznał m u je senat, a zgrom adzenie ludu ty lk o fo rm aln ie zatwierdzało uchwały senatu. Poza tym, biorąc pod uwagę treść propagandow ą pozostałych serii m onet z ro k u 13, k tó re p rom ują w spólne spraw ow anie władzy przez A ugusta i A gryppę lub tylko sam ego A gryppę, dziw ne by było pom inięcie A gryppy w przypadku denarów sygnow anych przez L. C aniniusa G allusa, pom im o przyznania m u upraw nień niewiele m niejszych od upraw n ień A ug u sta. W iad o m o n a to m ia st, że za czasów R epubliki
P ontifex M axim us był w ybierany dożyw otnio przez 17 tribus w ylosow anych
spośród w szystkich 35, a więc przez com itia14. W zm ianka o w yborach Najw yższego K a p ła n a w III w. znajduje się u L iw iusza15. O w yborach Najw yższego K a p ła n a w 12 ro k u m ów ią w yraźnie R es Gestae D ivi Augusti: „q u o d sacerdotium aliquod post annos eo m o rtu o suscepi, qui id tu m u ltu s occasione o cc u p av erat, cuncta ex italia ad comitia mea coeuntc tanta
multitudine, quanta romae nunquam antea fuisse narratur” 16. Przytoczone
św iadectw o zdecydow anie sugeruje, że na tych m o n etach zaakcentow ano fa k t legalnego, zgodnego z republikańskim i praw am i i tradycją w yboru A u g u sta n a Najw yższego K a p ła n a. Byłoby to bardzo spójne z całokształtem polityki w ewnętrznej tego cesarza.
K olejny typ denarów L. C aniniusa G allusa zdaje się potw ierdzać za-pro p o n o w an e datow anie. C hodzi o aureusy z legendą OB. C.S., p
rzed-11 Res Geslae divi Augusti, 10; Suetonius, De vita Caesarum, Div. Aug. 31; Cassius Dio,
Historia..., LIV, 15, 8; Velleius Paterculus, Historia..., II, 96.
12 Cyfry w nawiasach bez oznaczeń są numerami pozycji w katalogu (ilustr. 1).
13 RIC, vol. I, s. 78, przyp. 176; H. Mattingly, Coins o f the Roman Empire in the British
Museum (dalej BMCRE ), vol. I, London 1923, s. cvii-cviii.
14 G. Wissowa, Religion und Kultus der Römer, München 1912, s. 508. W cesarstwie ustawa ta była nadal ważna lub po prostu przestrzegana. Np. wybór cesarza Othona na
Pontifex Maximus przez comitia został odnotowany w Acta Fratrorum Arvalium. Zob. The Cambridge Ancient History (dalej САН), eds. S.A. Cook, F.E. Adcock, M.P. Charlesworth,
vol. 10, Cambridge 1966, 2-nd ed., The Augustean Empire 44 B.C.-A.D. 70., s. 152. 15 Titus Livius, Ab Urbe Condita, XXV, 5,2.
staw iające drzwi dom u A ugusta i zawieszony na nich wieniec o raz gałęzie laurow e po bokach drzwi (3). G dyby ta seria m iała odnosić się tylko do 15 rocznicy n ad a n ia A ugustow i przez senat clipeus virtutis, corona civica i złotych gałęzi laurow ych, m o żn a by w ahać się, w którym ro k u została w yem itow ana. N a wcześniej wybitych m onetach przedstaw iano w spom niane odznaczenia oddzielnie, razem , niesione przez W iktorię lub z legendą typu O B.C.S. w śro d k u pola m onety, ale nigdy n a drzw iach dom u princepsa. 1 en fakt sugeruje, że bezprecedensow e w yobrażenie n a m o n etach drzw i dom u A ugusta odgryw ało w całym przedstaw ieniu k o n k re tn ą i n ieprzypadkow ą rolę. Przedstaw ienie na serii denarów G allusa tru d n o odnieść w sp o -sób przekonyw ający do jakiegokolw iek z w ydarzeń ro k u 13. N a to m iast rok 12 przynosi w ydarzenie, do którego te m onety n ajpraw dopodobniej naw ią-zywały - w ybór A ugusta na Najwyższego K ap łan a. A ugust ja k o P ontifex
M a xim u s według praw republikańskich m usiał m ieszkać w rezydencji
nale-żącej d o państw a. A by om inąć kłopotliw y przepis, princeps przekazał swój dom n a w łasność p ań stw u 11, nadając jednocześnie całej spraw ie pozytyw ny wydźwięk publiczny. W takim kontekście umieszczenie p rogu d o m u p rin -cepsa na śro d k u pola m onety w ydaje się być zrozum iałe. W ten sposób m onety prom ow ały d a r A ugusta dla państw a, zręcznie przypom inając przy okazji daw ne zasługi princepsa dla ludu rzym skiego poprzez pokazanie wieńca i gałęzi laurow ych, k tóre zdobiły wejście d o d o m u p odarow anego państw u.
R ów nież denary tego sam ego trium w ira (4), przedstaw iające klęczącego barbarzyńcę prezentującego sztandar, w ydają się być zw iązane bardziej z w ydarzeniam i z 12 niż 13 roku. W ro k u 13 b ra t T yberiusza D ruzus o dpierał rajdy G erm anów n a G alię, a zwycięską w ypraw ę n a G erm anię poprow adził d opiero w ro k u 12, po poświęceniu A ra Pacis w L u g d u n u m 18. S koro bardziej praw d o p o d o b n e w ydaje się, że powyższe m onety C aniniusa G allu sa w ybito w ro k u 12, to na ten sam rok należałoby d ato w ać syg-n o w a syg-n ą przez syg-niego serię d esyg-narów z w yobrażesyg-niem pustego sella i syg-napisem T R .P O T .19
17 Cassius D io, Historia..., LIV, 27, 2. Por. BMCRE, vol. 1, s. cvii-cviii. 18 CAH, vol. X, s. 360-362.
19 Romeo (Ingenuus Leo..., s. 40-41) sugeruje związek tych monet z „languente reclutamento dei tribúni della plebe attuate proprio nel 12 a.c.” Propaganda Augusta na monetach nigdy poza tym hipotetycznym przypadkiem nie podejmowała wąlku wyborów trybunów ludowych, ani innych urzędników nie licząc Pontifex Maximus. W latach 13-12 bardzo aktualnym dla niej tematem stała się osoba Agryppy, co sugerowałoby przyjęcie interpretacji zgodnie z R1C (vol. 1, 78, przyp. 174 ), że w ten sposób na monetach uczczono śmierć Agryppy. Napis TR. POT nad sella zdaje się odnosić nie do trybunów ludu, lecz do samej władzy trybuńskiej, co ogranicza możliwość nawiązań tylko do osób Augusta i Agryppy. Wydaje się raczej, że puste
sella to piękny gest pożegnania Agryppy ze strony Augusta, który utracił w jego osobie
N a m onetach sygnow anych przez C ossusa L entulusa i Sulpiciusza Pla- torin u sa, datow anych przez A. K unisza na rok 12, nie m a żadnych naw iązań d o elekcji A ugusta na Najw yższego K ap łan a. W szystkie ich m onety przed -staw iają A gryppę (popiersie w corona rostralis i muralls lub bez wieńców, posąg k o nny A gryppy) i w jednym przypadku tandem A ugust-A gryppa, obaj siedzący n a bisellium (5). Słuszniejsze wydaje się więc przyporządkow anie powyższych serii d o ro k u 13.
A. K unisz dato w ał m onety trium w ira C. L entulusa (6) na rok 12, uzasadniając to przedstaw ieniem posągu A gryppy n a koniu n a jednej z serii d en aró w tego trium w ira, k tó re zinterpretow ał ja k o p ośm iertną aluzję do A g ry p p y 20. Jest to argum ent, k tó ry nie rozstrzyga problem u. Po pierwsze, jeździec na m onetach C. L entulusa nic jest półnagi, b rakuje więc w yraźnej wskazów ki co do pośm iertnej heroizacji A gryppy. Po drugie, tego typu pom nik m ógł być postaw iony A gryppie ja k o wyraz u znania i wdzięczności i zostać przedstaw iony na m onetach rów nie dobrze za jego życia. Przykładem jest chociażby posąg konny A ugusta n a postum encie z legendą S .P .Q .R . IM P .C A E S . P rzedstaw iają go d enary z 16 ro k u . P osąg A ugusta n a columna
rostralis zo stał zap rezentow any na d en a rac h z ok. 29 ro k u . T ra d y cje
staw iania pom ników w Rzym ie wybitnym obyw atelom za ich życia sięgały dalej niż czasy A u g u sta 21. W pryncypacie także nie o g ra n ic zan o tego zaszczytu tylko d o osoby cesarza, chociaż zapew ne odbyw ało się to pod jeg o k o n tro lą.
N ależy jeszcze wspom nieć o przypuszczeniu I. R om eo, w edług którego ta seria m onet przedstaw ia posąg T yberiusza będący w yrazem h o n o ró w trium falnych uchw alonych przez senat w 12 ro k u w uznaniu jego sukcesów w kam panii p anońskiej22. Przypuszczenie to m oim zdaniem należy, odrzucić. A ugust w tym czasie widział swoich następców w osobach swoich w nuków , G ajusza i Lucjusza, i dlatego chyba nie chciał zbytniego w zm ocnienia pozycji T yberiusza, który w razie jego śmierci m ógł dążyć d o zapew nienia władzy własnemu synowi Druzusowi, kosztem ukochanych w nuków A ugusta23. Nie licząc schyłku panow ania A ugusta, p ro p a g an d a na m onetach praw ie nie w spom ina o 1 yberiuszu. W yjątkow o został on pokazany razem ze swoim bratem D ruzusem na jednej z emisji m onet w L ugdunum z lat 14-1224. N aw et n a pięknej serii tzw. „asów trium falnych” , wybitych n a jp ra w d o p o d o b -niej z okazji trium fu T yberiusza w ro k u 7 za sukcesy w G erm anii, nie m a żadnych naw iązań d o T yberiusza. U kazane jest tylko popiersie A ugusta, na którego głowie W iktoria trzym ająca róg obfitości umieszcza wieniec laurow y.
20 A. Kunisz, Recherches..., s. 131, przyp. 34. 21 Plinius, Historia Naturalis, XXXIV, 18, 25, 32. 22 I. Romeo, Ingenuus Leo... s. 40.
23 B. Levick, Tiberius the Politician, London 1976, s. 37, 40. 24 BMCRE, vol. I, s. cxv.
S koro o T yberiuszu nic nie w spom inały naw et m onety w ybite z okazji jego triu m fu , to tym trudniej jest w ytłum aczyć przedstaw ienie posągu T yberiusza na m onetach stołecznych z lat 13-12. R esztę w ątpliw ości rozw iew ają dw a
rostra um ieszczone na postum encie po sąg u 25.
Trudniejsze do zinterpretow ania są serie M ariusa T rom entiny i L. Lentulu- sa. D enary pierwszego z obu trium w irów (7) przedstawiające kapłana (praw do-podobnie A ugusta) trzym ającego simpulum m ogą odnosić się d o objęcia przez niego stanow iska Najw yższego K a p ła n a, co sugerow ałoby d ato w a n ie na rok 1226. W spom niany argum ent n ap o ty k a jed n ak k o n trarg u m e n ty , k tó re nie są słabsze. O prócz simpulum nie w idać tu innych sprzętów liturgicznych. Scena z A ugustem capi te velato, trzymającym simpulum, m ogła także naw iązywać do wydarzeń i związanych z nimi ceremonii religijnych ro k u 13, ja k np. poświęce-nie A ra Pacis21, przeprow adzepoświęce-nie lectio senatus, ew entualpoświęce-nie cenzusu2". Seria z A ugustem i A gryppą stojącymi razem na mównicy (widać capsae u ich stóp) nie przesądza kwestii dato w an ia, poniew aż m ogła być w ybita w pierw szych dw óch m iesiącach 12 roku, kiedy A gryppa jeszcze żył. Jeśli H . M attingly słusznie zinterpretow ał kolejną serię Trom entiny przedstawiającą pustą kwadry- gę z gałęzią palm ow ą ja k o odniesienie do odrzucenia przez A u g u sta trium fu, ja k i m u przyznano za zwycięstwa n a w schodzie29, to m o n ety T ro m en tin y trzeb a by d atow ać n a ro k 13.
D enary sygnow ane przez L. L entulusa (8) dato w an e przez A. K u n isza na ro k 13 przedstaw iają A ugusta z tarczą clipeus virtutis um ieszczającego gw iazdę nad głową półnagiej postaci stojącej ob o k niego. Z daniem J. B. G ia rd a ta postać to praw d o p o d o b n ie Juliusz C ezar30. O pinię tę podziela P. Z anker, przypuszczając, że chodziło tu o przypomnienie początków działalności O k taw ian a, któ ry po pojaw ieniu się sidus iulium kazał uzupełnić posągi C ezara jej obrazem i osobiście ozdobił gw iazdą głowę posągu C ezara, ustaw ionego na fo ru m 31. H. M attin g ly 32 i I. R o m eo 33 przypuszczali, że
25 Por. R. Brilliant, Gesture and rank in Roman Art. The use o f Gestures to denote Statut
in Roman Sculpture and Coinage, The Memoirs o f the Connecticut Academy o f Arts and
Sciences, February 1963, vol. 14, s. 55-56.
26 H. Mattingly (BMCRE, vol. 1, s. cvii) datuje te monety jednak na 13 rok, ponieważ ten typ „may look forward to his impending election as Pontifex Maximus” . Nie wydaje się słuszne przypuszczenie Mattingly’ego (tamże, s. 4), że tego wydarzenia spodziewano się z taką pewnością już rok wcześniej, zob. s. 4-5.
21 Zob. Res Gestae...., 7, 12.
28 Cassius D io, Historia..., LIV, 26, 3. Według tego historyka cenzus odbył się w roku 11. Tamże, L1V, 35, 1. Więcej na ten temat zob. CAH, vol. 10, s. 149 i przyp. 3 na tej samej stronie.
29 BMCRE, vol. 1, s. cvi-cvii.
30 CBN, vol. 1, s. 115, opis przy nr kat. 555.
31 P. Zanker, August i potęga obrazów, przeł. L. Olszewski, Poznań 1999, s. 43, 222. 32 BMCRE, vol. 1, s. cvii.
p ó łn ag a po stać to A gryppa. M im o że A gryppa nie został ubóstw iony, co je st zrozum iałe ze względu na niechęć w arstw y senatorskiej d o n iego34, wiele faktów świadczy o bard zo wysokiej pozycji, ja k ą zajm ow ał w państw ie i w rodzinie cesarskiej35. Z ostał pochow any nie we wcześniej przygotow anym przez siebie grobow cu, lecz w m auzoleum A ugusta, gdzie leżał ju ż M arcellus. Jego pogrzeb we wszystkim był podobny do pogrzebu A u g u sta 36. Pozycja A gryppy przez kilka ostatnich lat jego życia znajdow ała pełne odzwierciedlenie w propagandzie, rów nież na m onetach emisji centralnych. T o nie przypadek, że w tym sam ym czasie pojawiły się m onety T rom entiny z w izerunkiem D iany o rysach Julii, żony Agryppy i popiersia jej oraz ich dzieci. P ropaganda tam tych lat bardzo intensyw nie prom ow ała politykę dynastyczną A ugusta. A gryppa, ze swoją pozycją w państw ie, ja k o m ąż córki princepsa i rodzony ojciec jego w nuków , którzy adoptow ani przez A ugusta mieli być jego następ cam i, był gw arantem realizacji tych planów . W nich też trze b a widzieć przyczynę usuw ania przez prop ag an d ę w cień T yberiusza. P rzypusz-czenie, że A u g u st na d e n a ra c h L en tu lu sa trzy m a gw iazdę nad głow ą Juliusza C ezara jest kuszące, ale m a dużo słabych stron. Jaki w ażny cel A ugust m iałby w przypom inaniu w ydarzenia sprzed p o n ad 30 lat, kiedy nałożył gwiazdę julijską n a posąg Cezara? T en gest synowskiej pietas nic był prezentow any wcześniej n a m onetach, naw et w pierw szych latach po śmierci C ezara, kiedy głównym atutem O ktaw iana było usynow ienie go przez C ezara. W ydaje się istotne, że na m onetach L. L entulusa postać rzekom ego C ezara jest m niejsza od postaci A ugusta, to w połączeniu z ręką A ugusta wyciągniętą nad głową protagonisty spraw ia wrażenie, że ważniejszą p o sta c ią je s t A u g u st. Z n a ją c o stro ż n o ść A u g u sta tr u d n o się zgodzić z P . Z an k erem , że A ugust odw ażył się na tych m o n e ta c h p rzedstaw ić siebie większym niż sam C e z a r37; siebie, człow ieka żyw ego wywyższyć p o n a d swego boskiego ojca, zwłaszcza gdy się weźmie pod uwagę, że na Ara Pacis wszystkie pierw szoplanow e postaci, nie w yłączając A ugusta, są izokefaliczne. A ugust za życia był uw ażany przez niektórych R zym ian za w ybitnego człow ieka, o „niebiańskim ” umyśle itp .38, ale nie za żywego boga. D o powyższych wątpliwości trzeba dodać, że tego typu gw iazda (julijska lub D ioskurów ) nie odnosi się w yłącznie do oficjalnej k o n se-k ra cji. Przeciw tem u św iadczy jej ob ecn o ść nad p o sta c ią G c rm a n ise-k a w reliefie z R aw enny, a ta k ż e nad p łask o rzeźb io n ą głow ą zm arłego
34 Cassius D io, Historia..., LIV, 29, 6.
35 Por. A. Fraschetti, La mort d'Agrippa et ľautel du Belvédére; un certain type dhommage, „Melanges de ľécole franęaise de Rome. Anliquité”, 1980, vol. 92, s. 957-959; 1. Romeo, „Ingenuus Leo...”, s. 31, 36-39.
36 Cassius D io, Historia..., LIV, 28, 3-5. 37 P. Zänker, August..., s. 222-223.
w wieku dw óch lat chłopca A sterą (ilustr. 2), którego pom nik n ag robny, d atow any na nie później niż czasy H ad rian a, być m oże został w ystaw iony przez niew olników 39. G w iazda w skazuje tu na „...vollzogenen Katasteris-
•nos..."49, a sam relief grobow y daje w yraz częściowemu pokryw aniu się
pow szechnego oczekiw ania n a zbaw ienie i osobistego ubóstw ienia41.
Ilust. 2. Relief grobowy Asterą. Frankfurt n. Menem, Liebieghaus, Leihgabe
Wiele w skazuje, że nieoficjalna scena ubóstw ienia n a o łtarzu belwe- derskim dotyczy w łaśnie A g ry p p y 42. W jego p rzy p ad k u o ficjaln a k o n -sekracja, niem ożliwa z przyczyn politycznych, została najpraw dopodobniej zastąp io n a heroizacją43. Jeśli więc przypuścim y, że na d en a rac h L. Len- tu lu sa A ugust trzym a gwiazdę nad głową heroizow anego A gryppy, cała scena nabierze innego sensu, a izokefalię, bardzo często stosow aną przez pro p ag an d ę A ugusta, tu taj m usiano odrzucić z istotnego pow odu. M niejsza od A u g u sta postać A gryppy odzw ierciedlałaby jego niższy statu s i p o -chodzenie, o czym nie m oże być m ow y w p rzypadku tandem u A ugust
C ezar. R ęka A ugusta trzym ająca gwiazdę (zapew ne sidus iulium) p o d -kreślałaby jego wolę ja k o czynnik sprawczy heroizacji i włączenia A gryppy (ojca L ucjusza i G aju sza, m ęża Julii) d o ro d u julijskiego, co z kolei
35 H. Wrede, Consecratio in formám deorum. Vergöttliche Privatpersonen in der römischen
Kaiserzeit, Meinz am Rhein 1981, s. 124, tab. 26.3.
40 Tamże, s. 114. 41 Tamże, s. 124.
41 Fraschetti, La mort d'Agrippa..., s. 968-972. 43 Tamże, s. 971; I. Romeo, Ingenuus Leo..., s. 41.
znajduje potw ierdzenie w umieszczeniu jego szczątków w m auzoleum A u -gusta. W ten sposób A ugust w yraziłby hołd wobec zm arłego tow arzysza, jednocześnie zaznaczając, że to on był i jest pierw szą o sobą w hierarchii państw ow ej. Przedstaw ione argum enty sugerują, że znacznie bardziej praw -d o p o -d o b n e jest, iż półnaga postać to heroizow any A gryppa, a nie Cezar. Znaczyłoby to, że denary L. L entulusa zostały wybite w ro k u 12.
Zgodnie z powyższym na rok 13 przypada najpraw dopodobniej działalność kolegium P latorinusa, C ossusa L entulusa, n a ro k 12 kolegium R eginusa, G allu sa i L. Lentulusa. D ziałalność T rom entiny, ja k o że kolegia triumviri
m onetales były trzy osobow e, m usiałaby wtedy przypaść na rok 13.
Jeden z głównych argum entów , na którym A. K unisz w dużej części o p arł swoje datow anie, polega n a przypuszczeniu, że od ro k u 12 regularnie p rzedstaw iano na aw ersach m o n et głowę princepsa w wieńcu laurow ym 44. Pow ołał się przy tym n a K . K ra fta 45, k tó ry w ykazał, że w m ennicy w L ugdunum na aw ersach m onet od lat 11-9 przedstaw ianie p o rtre tu A ugusta w wieńcu laurow ym stało się regułą. A. K unisz słusznie zawęził tę d atę od II połow y 11 do I 10 roku. Z ap ro p o n o w ał następnie 12 rok ja k o początek regularnego przedstaw iania popiersia princepsa w wieńcu laurow ym n a aw ersach m onet bitych w Rzymie. S tosunek typów m o n et bitych w Rzym ie z popiersiem cesarza w wieńcu laurow ym n a aw ersie do typów z głową bez wieńca wydaje się przeczyć jego przypuszczeniu także wtedy, gdy obliczenia4® opierają się na datow aniu przyjętym dla tego okresu przez sam ego A. K unisza (tab. 1).
T a b e l a 1
Emisja monet triumviri monetales z popiersiem Augusta w wieńcu i bez wieńca według chronologii A. Kunisza
ROK P.N.E. PORTRET Z WIEŃCEM PORTRET BEZ WIEŃCA
18 3 11 17 0 2 16 4 4 13 0 13 12 3 4 7 1 1 4 0 3
W pom iniętych latach okresu 20-1 p.n.e. żaden z em itow anych typów albo nie zawierał popiersia A ugusta na awersie, albo m ennica była nieczynna.
44 A. Kunisz, Recherches..., s. 131.
45 K. Kraft, Zur Münzprägung des Augustus, Wiesbaden 1969, s. 37 i n. 44 Przeprowadzone na podstawie katalogu RIC, vol. 1.
N a podstaw ie d ato w a n ia A. K unisza w idać w yraźnie, że w latach p o p rz e-dzających i następujących w stosunku d o lat 13-12 p o rtre ty A u g u sta bez wieńca przew ażały. W 13 ro k u stosunek typów z p o rtre ta m i bez w ieńca do typów z p o rtretam i w wieńcu bardzo odbiega od przeciętnej (17 r. jest niereprezentatyw ny - w ybito w ogóle tylko d w a typy z głow ą A u g u sta n a awersie) n a niekorzyść portretów w wieńcu, po czym w raca do norm y. N a tle proporcji dla ro k u 13 stosunek liczbowy obu rodzajów p o rtre tó w z ro k u 12 rzeczywiście m oże spraw iać wrażenie, że od tego ro k u zaczęto regularnie stosow ać na m o n etach z R zym u p o rtre t w wieńcu. O bliczenia tego stosunku d la lat następnych upew niają, że tak nie było. N a m onetach m ennicy rzym skiej z tego okresu nie w ystępują więc tendencje zaobserw ow ane przez K . K ra fta na m onetach z L ugdunum . F a k t ten m o żn a w ytłum aczyć n a -stępująco: L ugd u n u m było stolicą prow incji zarządzanej przez cesarza. M onety tam em itow ane były przeznaczone zapew ne przede wszystkim dla legionów nadreńskich i naddunajskich. Popiersie A ugusta w wieńcu laurow ym , na stałe n a m onetach z L ugdunum od 11/10 ro k u , w yrażało zapew ne jego pozycję w arm ii - był jej zwycięskim naczelnym w odzem i najwyższym z a rzą d cą prow incji. W R zym ie n ato m iast A u g u st był princeps senatus, najwyższym przedstaw icielem władzy cywilnej. Jego w ładza w Urbs m iała przede wszystkim ch a rak ter cywilny i dlatego n a m o n etach stołecznych aż d o ko ń ca jego p an ow ania przew ażały p o rtre ty bez wieńca. N a wybitych w Rzym ie asach „dynastycznych” z 10-12 ro k u n.e. p o rtre ty A ugusta i T yberiusza rów nież są pozbaw ione wieńca.
Jeśli przyjm iem y dla lat 13-12 pro p o n o w an e w niniejszym artykule rozw iązanie (jest ono zbieżne z R IC ), to stosunek typów z p o rtretem bez w ieńca do typów z portretem w wieńcu kształtuje się, ja k przedstaw ia to tab. 2.
T a b e l a 2
Emisja monet triumviri monetales z popiersiem Augusta w wieńcu i bez wieńca według chronologii RIC oraz A. Jeglińskiego
ROK P.N.E. PORTRET Z WIEŃCEM PORTRET BEZ WIEŃCA
13 2 11
12 1 6
U zyskane p roporcje są nieco bardziej zbliżone do przeciętnej z lat 201 p.n.e., niż te w ynikające z dato w an ia p roponow anego przez A. K u -nisza. Z ac h o w an a jest też słuszna sugestia tego b a d a c z a 47, że m o n ety z głow ą A gryppy w corona rostralis i muralis n a rewersie, należące do
serii sygnow anych przez P lato rin u sa i C ossusa L entulusa, w skazują, że musieli oni być trium w iram i w tym sam ym kolegium .
In sty tu t A rcheologii U L
A dam Jegliński
ON THE DATING OF TRIUMVIRI MENETALES FROM THE YEARS 13-12 B.C.
I he author s intention is to take an attitude towards the proposal o f dating the coins struck during the reign of Augustus in a mint in Rome that were signed by triumviri
monetales. The coins have been prosented by an eminent Polish numismatist A. Kunisz in Researches sur le monnayage et la circulation monetaire sous le régne ď August. Most o f the
suggestions included in the work are convincing. However, some o f the proposals on the dating of the triumviri monetales coins from the years 13-12 B.C., raise serious doubts. Besides, it is not intended to question the absolute dating but the way o f matching the emissions of each triumviri to the years 13 and 12 B.C.
According to A. Kunisz in 13 B.C. the triumviri monetales functions were performed by the college o f L. Caninius Gallus, L. Lentulus, C. M. Tromentina, in 12 B.C. the college consisted of Cossus Lentulus, S. C. Platorinus, C. Antistius Reginus. In the years o f our interest three very important events took place. In 13 B.C. Augustus and Agrippa came to tribune power and imperium maius for five years. Next year on March 12й1 Agrippa died and Augustus, after Lepidus death, achieved a status o f the Pontifex Maximus. Therefore the coins struck in 12 B.C. could refer to acquiring a status o f the tribune and Pontifex Maximus by Agrippa, while those struck in the previous year could only be a hint o f conferring the tribune power and imperium maius (the death of Lepidus could not have been foreseen).
Some denarii o f C. Antistius Reginus and Caninius Gallus refer to election o f Augustus o f the Pontifex Maximus (nos 1, 2, 3). An inscription C. (OMITIA) C. (AESARIS) AUGUSTI on the denarii (no 2) of Caninius Gallus cannot refer to conferring a status o f trihinitia
potestas on Augustus because it was granted by the senate and comitia only accepted it.
Besides, why could Agrippa passed over, a person who was promoted on coins by propaganda and who together with Augustus achieved tribunitia potestas and imperium maius. Whereas the Pontifex Maximus was chosen by the comitia in accordance with tradition. Therefore the coins of Caninius Gallus must come not from 13 B.C. but from 12 B.C. On the coins signed by Cossus Lentulus and Sulpicius Platorinus there is no reference to the Pantifex Maximus election, but the following are depictured: bust of Agrippa wearing corona muralisi and
rostralis as well as a tandem Augustus - Agrippa sitting on bisellium (no 5). The main issue
is conferring imperium maius on Augustus and Agrippa. A. Kunisz dated the coins o f Cossus Lentulus to 12 B.C. justifying it by Agrippa’s horse statue image on it (no 6), which was intended to be an allusion to his after-death heroization. The rider on the coins is not halfnaked and there is no clear indication in favour of Agrippa’s after-death heroization, therefore the coins of the triumviri mentioned above should be dated to 13 B.C. Images on the coins o f M. Tromentina do not give unambiguous indication. However, if we interpret an image o f an empty quadriga with a palm branch as an allusion to Augustus’ refusal of a triumph acknowledged for his victories on the East, the coins should also be dated to 13 B.C.
Denarii o f L. Lentulus (no 8) present Augustus with clipeus virtutis while placing a star above a half-naked figure standing next to him. It is supposed that this is Julius Caesar,
above whose head either Octavian or Agrippa is placing the Julius star. The latter seems to be more probable because Agrippa was not officially acknowledged divinity, but a splendid form o f the funeral, burial in Augustus Mausoleum, some relics (probably the Belvedere altar) and his clear presence on the coins in his last years o f life can testify his strong position and suggest his informal heroization o f Augustus’ will. That can be dymbolised by the image o f Augustus holding a star above Agrippa’s head on the coins of L. Lentulus. The star is not only Caesar’s attribute. Star o f this type later appears above Germanicus’ image (relief from Ravenna), and in the 1" half o f the 2nd century A. D. on a grave relief above a head o f a few years’ slave (no 9). It would have been strange to honour Caesar in such a way just in 13 B.C. since Octavian’s propaganda had not used this motif even during a struggle for succession after assassinated Cesar. Augustus is placed higher then his protagonist and himself is holding a star above his head. Such gestures rise Augustus and seem to be more adequate to Agrippa than to Caesar. According to what have been said above, the coins refer to Agrippa’s death so they must have been emitted in 12 B.C.
One of the main arguments o f A. Kunisz’s chronology is that since 12 B.C., displaying o f monetary busts o f Augustus wearing a laurel wreath became a rule, as it was in Lugdunum, but it does not have confirmation in calculations. In 12 B.C., coins with Augustus’ bust and with a laurel wreath were not struck, they appeared in the following year, but the year 12 B.C., did not stand out against the background o f the triumviri monetales coinage among which types o f coins with a bust withoud a wreath prevail. It can be explained by the fact that Augustus’ power in Italy was o f civilian and in Gallia o f military character; yet a wreath is an attribute o f a victorious commander.
