A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUIST I CA 16, 19Ö7
A l i n a K io b u s
O POLSZCZYŹNIE KRĘGU RODZINNEGO W SIERADZKIEM
K o l o k w i a l n a o d m i a n k a p o l s z c z y z n y , t a k ż e g w a r a , n i e j e s t j e d n o l i t a . Pewne z r ó ż n i c o w a n i e - d o t y c z ą c e g ł ó w n i e l e k s y k i i s k ł a d n i - o b s e r w u j e s i ę n a r ó ż n y c h p ł a s z c z y z n a c h r e a l i z a c j i t e g o s a m e g o s y s t e m u j ę z y k o w e g o , w r ó ż n y c h ś r o d o w i s k a c h c z y k r ę g a c h s p o ł e c z n y c h w z a l e ż n o ś c i o d s y t u a c j i k o m u n i k a c y j n e j 1 . I t a k , w y r a ź n i e w p o l - s z c z y ź n i e p o t o c z n e j t a k m i a s t , j a k i w s i w y r ó ż n i a s i ę p o l s z c z y z n a k r ę g u r o d z i n n e g o , k t ó r a r e a l i z u j e s i ę w k o n t a k t a c h i n d y w i d u a l n y c h , w m a ł y c h g r u p a c h s p o ł e c z n y c h , w s y t u a c j i r o d z i n n e j w ł a ś n i e ( p o d o b n e r e a l i z a c j e n o t u j e s i ę t a k ż e w k r ę g a c h p r z y j a c i e l s k i c h i d o b r o s ą s i e d z k i c h , t y c h o s t a t n i c h z w ł a s z c z a n a w s i ) . J e s t t o n i e o f i c j a l n a o d m i a n a j ę z y k a m ó w io n e g o . Z o d m i a n ą o f i c j a l n ą ł ą c z y j ą w i e l e p o d o b i e ń s t w , g d y ż " w i ę k s z o ś ć f o r m , s t r u k t u r i r e a l i z a c j i j ę z y k o w y c h j e s t t a k a s a m a " ^ . P o s i a d a j e d n a k t a n i e o f i c j a l n a o d m i a n a j ę z y k a , j a k ą j e s t p o l s z c z y z n a k r ę g u r o d z i n n e g o j e j t y l k o w ł a ś c i w e c e c h y . C e c h y t e - c h o ć i c h k o n k r e t y z a c j a w p o s z c z e g ó l n y c h r o d z i n a c h może b y ć , i j e s t r ó ż n a - s ą j e d n a k ż e w s p ó l n e d l a p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o , k t ó r ą t r a k t o w a ć t r z e b a j a k o s t y l o wą o d m i a n k ę j ę z y k a p o t o c z n e g o . Do t a k i c h n i e w ą t p l i w y c h j e j c e c h w s p ó l n y c h t a k w m i e ś c i e , j a k i n a w s i n a l e ż y o b e c n o ś ć c e c h d i a - l e k t a l n y c h w m i e ś c i e , a s i l n i e j s z e , b a r d z i e j k o n s e k w e n t n e i c h u
-Wpływ s y t u a c j i komunikacyjnej ( o f i c j a l n o ś ć i n i e o f i c j a l n o ś ć kontaktów) na zró żn ico w a n ie językowe w śro do w iska ch m ie j s k i c h i w i e j s k i c h za s y g n a li z o w a ł B. D u n a j ( S y t u a c j a k o m u n ik a c y jn a a z r ó ż n ic o w a n ie p o l s z c z y z n y m ó w io n e j, Język P o ls k i 1 9 8 5 » s. 8 8 - 9 8 ) , a n a l i z u j ą c przede w szystkim sto p ie ń zachowa n i a gwary w z a l e ż n o ś c i od s y t u a c j i komunikacyjnej.
Por. D u n a j , o p . c i t . , s. 8 9 , przyp. 4. ^ Tamże, s . 91.
t r z y m y w a n i e s i ę w omawianym t y p i e k o n t a k t ó w j ę z y k o w y c h n a w s i , p r z y czym n a t ę ż e n i e w y s t ę p o w a n i a e l e m e n t ó w g w a ro w y c h z a l e ż n e j e s t o d w i e k u c z y w y k s z t a ł c e n i a u ż y t k o w n i k ó w j ę z y k a . C h a r a k t e r y z u j e t ę p o l s z c z y z n ę t a k ż e p e w n a r ó ż n o r o d n o ś ć i z m i e n n o ś ć l e k s y k i - t w o r z e n i e w i e l u w y ra z ó w z g o d n y c h z w y k l e z s y s t e m e m ; s z c z e g ó l n i e c z ę s t o s ą t o w y r a z y n a c e c h o w a n e e m o c j o n a l n i e . Z n ik o m ą c z ę ś ć l e k s y k i p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o t a k m i a s t , j a k i w s i s t a n o w i ą w y r a z y o b c e . P o l s z c z y z n ę t e g o k r ę g u c h a r a k t e r y z u j e p o n a d t o w i ę k s z a c z ę s t o t l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a s t a ł y c h z w ią z k ó w f r a z e o l o g i c z n y c h o r a z zc-e ~ cydow a ne r ó ż n i c e w s k ł a d n i w p o r ó w n a n i u z p o l s z c z y z n ą l i t e r a c k ą . Obok c e c h w s p ó l n y c h p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o n a w s i i w m i e ś c i e o b s e r w u j e s i ę t a k ż e z n a c z n e m i ę d z y n i m i r ó ż n i c e . A r t y k u ł n i n i e j s z y s t a w i a s o b i e z a d a n i e w y k a z a n i a p o d o b i e ń s t w i r ó ż n i c p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o k i l k u w s i S i e r a d z k i e g o o r a z t e j o d - m i a n k i j ę z y k a w S i e r a d z u , o b e c n i e t r z y d z i e s t o s i e d m i o t y s i ę c z n y m m i e ś c i e w o j e w ó d z k i m , o s t a r y c h i b o g a t y c h t r a d y c j a c h h i s t o r y c z nych"*. A n a l i z i e p o d d a n o m a t e r i a ł z e b r a n y w r a m a c h p r a c n a d p o l s z c z y z n ą O k r ę g u B e ł c h a t c w s k i e g o w p u n k t a c h 96 i 9 7 , t j . w Wą- g ł c z e w i e i B r ą s z e w i c a c h o r a z w C h o j n e m , a t a k ż e m a t e r i a ł ze w s i C z a r t o r i a i K u ź n i c a B ł o ń s k a 6 . M a t e r i a ł t e n k o n f r o n t o w a n y j e s t z m a t e r i a ł e m u z y s k a n y m w w y n i k u k i l k u l e t n i e j o b s e r w a c j i p o l s z c z y z n y s i e r a d z a n . M n i e j s z e l u b w i ę k s z e n a s y c e n i e j ę z y k a c e c h a m i d i a l e k t a l n y m i n a j b a r d z i e j w e w n ę t r z n i e r ó ż n i c u j e o m a w ia n e o d m i a n k i p o l s z c z y z n y , p r z y czym n a w s i owo z r ó ż n i c o w a n i e j e s t s t o s u n k o w o n i e w i e l k i e , w i ę k s z o ś ć c h ł o p ó w w s y t u a c j i n i e o f i c j a l n e j u ży w a g w a r y , e w e n t u a l n i e z n i e w i e l k i m i n a l e c i a ł o ś c i a m i l i t e r a c k i m i , ty m n i e m n i e j w s i . w y r a z i s t y c h cech d i a le k t a ln y c h .
" w s p ó ł c z e ś n i e s p o t y k a s i ę m i e s z k a ń c ó w w s i , k t ó r z y w s y t u a c j i n i e o f i c j a l n e j u ż y w a j ą s y s t e m u m i e s z a n e g o , a n i e k i e d y może n a w e t i o g ó l n e g o " 7 . N a t o m i a s t w m i e ś c i e z r ó ż n i c o w a n i e t o w a ru n k o w a n e j e s t s t o p n i e m w y k s z t a ł c e n i a , p r a c ą za w o d o w ą , ś r o d o w i s k i e m s p o ł e c z n y m , a t a k ż e d ł u g o ś c i ą p o b y t u w m i e ś c i e o r a z i s t n i e n i e m k o n t a k t u z e ś r o d o w i s k i e m w i e j s k i m . O c z y w i ś c i e n a t ę ż e n i e w y s t ę p o w a n i a e l e m e n tó w g w a r o w y c h j e s t w i ę k s z e w p o l s z c z y ź n i e l u d z i s t a r s z y c h w i e k i e m i o m n i e j s z y m w y k s z t a ł c e n i u . W mowie i n t e l i g e n c j i c e c h y d i a - l e k t a l n e - z w ł a s z c z a w y r a z i s t e - p o j a w i a j ą s i ę c z ę s t o n a z a s a d z i e ś w i a d o m e j s t y l i z a c j i , p r z y w o ł y w a n e do c e l ó w ż a r t o b l i w y c h , i t y l k o w k o n t a k t a c h r o d z i n n y c h , w z w r o t a c h d o d z i e c i czy u k o c h a n y c h z w i e
r z ą t , n p . w z a k r e s i e m a z u r z e n i a : muj vnuoué, mrucué ' d o k o t a ' , ty puacuäu ' d o s k o m l ą c e g o , ł u b i a n e g o p s â ^ c z y w z a k r e s i e r e a l i z a c j i d a w n e g o e i а - t y l k o w f o r m a c h n a c e c h o w a n y c h e m o c j o n a l n i e , j a k i tiidocek: uo, tiido&ku, tiidooysko ( z p o l i t o w a n i e m d o n a r z e k a j ą c e j c ó r k i ) c z y w w y p o w i e d z i m ło d e g o m ę ż a o c i e r p i ą c e j ż o n i e : mo- iom tiiduyne iu S tu fiió a i pëetransportovauem l u b k o b itk a : fa in a bapka, k o - tiitk a ьак śe paosśy c z y x^opo&/sfco.
We w s z y s t k i c h w s p o m n i a n y c h w s i a c h , c h o ć o d l e g ł o ś c i m i ę d z y n i mi s ą n i e k i e d y z n a c z n e , d o c h o d z ą c e d o k i l k u d z i e s i ę c i u k i l o m e t r ó w , n o t o w a n o w k r ę g a c h r o d z i n n y c h i s ą s i e d z k i c h n a s t ę p u j ą c e f o n e t y -1 0 c z n e c e c h y d i a l e k t a l n e : 1) p o w s z e c h n i e w y s t ę p u j ą c a ; n i e u ś w i a d a m i a n a , u d ź w i ę c z n i a j ą c a f o n e t y k a m i ę d z y w y r a z o w a , t a k ż e p r z e d k o ń có w k a m i f l e k s y j n y m i , n p . p iÿ î& y a tiim y c z y ÿ.ag -j.o to роЛеае, f tieSyrfe potyodym, f e t y d те Ьуцо ty g o , a le ia g mogym, to роЛиауп [ w . ] ( c e c h a r e g i o n a l n a ) ,
2 ) r ó w n i e p o w s z e c h n a , n i e m a l w y ł ą c z n a , a s y n c h r o n i c z n a wymowa w y g ł o s o w e g o - q , n p . aekaiom s tom budovom ite vadumo na oo Г В . ] ,
3 ) z w ę ż o n a wymowa s a m o g ł o s e k n o s o w y c h o r a z e i o w n o z y
-7 D u n a j , op. c i t . , s. 95.
^ Por. M . K a m i ń s k a , bódź ja k o te re n badań językoznaw czych, " R o z prawy Komisji Językowej ŁTN" 1975. s. 61.
® S p ie r a ć s i ę można, czy na powstanie tego typu form ma wpływ mazurzące podłoże d i a l e k t a l n e , czy są to raczej formy p r z e n i e s i o n e z ję zyk a d z i e c i ę c e go, a le p i e j : powstałe pod jego wpływem.
1U Cechy d i a l e k t a l n e c h a ra k te ry s t y c z n e są d l a gwary w og óle. Wspominam o n i c h w a r t y k u l e traktującym o swoistym p odty pie gwary, ja ką j e s t p olszcz yzna kręgu rodz innego , gdyż w ła ś n i e w tym kręgu - w którym użytko wnicy ję z y k a po s ł u g u j ą s i ę nim bez obawy u kazania w s z y s t k ie g o , co mają w swoim s y s t t m i e - c e chy te zachowują s i ę k onsekw entn iej; n i e unika s i ę ich.
c j i p r z e d s p ó ł g ł o s k a m i n o s o w y m i ; z w y k l e j e s t t o p e ł n e z w ę ż e n i e s a m o g ł o s e k do u i y , c h o ć - z w ł a s z c z a w mowie m ł o d s z y c h u ż y t kow ników j ę z y k a - n o t u j e s i ę o g ó l n o p o l s k i e r e a l i z a c j e , p o r . c y t a t y z r ó ż n y c h m i e j s c o w o ś c i : luÉ i vy%laj j ag d‘ j,a b ti, a zaé вЬщ ко [ В . ], a tym ÿedum, to ńe bym ia k , fc a lu yfie Ле bym, a to drobne j-ak kuuée [ K .] ( e l i p s a , w d o m y ś l e : pomue) c z y a j e d i , tag bogu gorunoo jir ^k u ie , mam bar^o dobre i mui mauzoneg i e e t te ro na iifie [ W. ] ,
4) wymowa d a w n e g o ê j a k o y u t r z y m u j ą c a s i ę w y j ą t k o w o k o n s e k w e n t n i e w p o w s t a ł y c h z k o n t r a k c j i k o ń c ó w k a c h f l e k s y j n y c h p r z y m i o t n i k ó w i l i c z e b n i k ó w , n p . uadnygo, iednymu i p r z e n i e s i o n a a n a l o g i c z n i e n a o d m i a n ę z a im k ó w , n p . taliygo: un dostou tatfygo żałoba [ к . ] sfo iy g o : $ou%y do yuopokuv iy&gaium, matka rtig rie éAe gadać, ■j.ag una Xuopa sfo iy g o той [ В . ] ,
5 ) r ó w n i e p o w s z e c h n a wymowa d a w n e g o a j a k o o , n p . bapca mo& co, moe co, może ia lii ołiadeg dobry [ C z.] , zdolno %ouya ie z d e ś , tag b y s tro 0 o - aax, mi àe podobou [ в . ] . O s t a t n i p r z y k ł a d p o c h o d z i z B r ą s z e w i c a w ś r ó d b a d a n y c h w s i t y l k o w t e j g w a r z e , w m ow ie n a j s t a r s z y c h m i e
s z k a ń c ó w w s i n o t o w a n a j e s t d y f t o n g i c z n a wymowa а , c o p o ś w i a d c z a j ą c y t o w a n e w c z e ś n i e j w y p o w i e d z i : t a k i c h p r z y k ł a d ó w j e s t w i e l e , p o r . p o n a d t o n p . io u tu samutka mySkou. T e n d e n c j a d o d y f t o n g i c z n e j wymowy j e s t w t e j g w a r z e b a r d z o s i l n a ; u l e g a j e j r ó w n i e ż y , n p . pyrgyj., d r u g i, 3f o r t y i dum; ia g ie z mu,z d o b ry i, to ée by, ze i y i e ,
6 ) j u ż n i e z b y t c z ę s t a l a b i a l i z a c j a p r z e d e w s z y s t k i m n a g ł o s o - w e g o , c h o ć n i e t y l k o , o , n p . we w s z y s t k i c h w s i a c h " o b a t , uobras: ż e la fc a le zasnuuy t e śćane kouo uobrazu, fc a lu iń e , t e ż e la maiom take duze^ l'ie ta [ K . ] a l e t a k ż e n p . povol'i ń y ś, bo gorunce, rany ł r o s i e , opaSys ée i e U e [ к . ] . J e s t t o c e c h a , k t ó r e j s i ę u n i k a , o czym ś w i a d c z ą f o rm y h i p e r p o p r a w n e , n p . b y ta , ze tymu salovymu f e l k o v i o d iy l't ryyke do okcfa, gangrena ée fpapraua i muäel'i mu ryr^ke odiuńó,
7) b r a k p r z e g ł o s u e : - ’ o , n p . рёупевца: ile psyrtesuabys, bo byź zymglaua, tierum: \a tu rozmabam, a rhe tu tierum i spisu^wr, [ W. j , ^ nj- ćere se : ia s e tu vy^ere f p r a lc e , a le iag d a v ń ii p ir a V i, to [ c h . ] , met^a, 8 ) p r z e j ś c i e w y g ł o s o w e g o - o r w - u r , n p . d o xtu r, d y r e x tu r , traX tu r ; w p r z y p a d k a c h z a l e ż n y c h u n i e j e s t n o t o w a n e ; w y s t ę p u j e n a t o m i a s t a n a l o g i c z n i e w n a z w a c h ż e ń s k i c h m otyw ow anych w s p o m n i a nymi r z e c z o w n i k a m i , n p . d yrex tu rka ; byua taka in s tr u k tu r k a [ k . j ,
9) z w ę ż e n i e e do i II y w w ygłosow ym - e i , a n a w e t k o n t r a k c j a c a ł e j g r u p y z a r ó w n o w p r z y s ł ó w k a c h , n p . inacyj., р и гп гг, j a k i w f o r m a c h f l e k s y j n y c h p r z y m i o t n i k ó w i z a im k ó w , i t o t a k w mo
w ie l u d z i s t a r s z y c h , j a k i m ł o d s z y c h , w ty m t a k ż e d z i e c i , n p . i с zym zezua z Л И , oaua k la s a z l i i i z e ïu a [ К. ] ,
1 0 ) - a i > - e i w p r z y s ł ó w k a c h , n p . t u t e i , fcore-j^ o r a z t a k ż e w t r y b i e r o z k a z u j ą c y m w 1 . p o j . , n p . S e k e i, Udekej^ i - a n a l o g i c z n i e - w 1 . m n . , n p . d e id e , B u u je ÿta ,
11) s i l n a t e n d e n c j a do u p r o s z c z e ń g r u p s p ó ł g ł o s k o w y c h , n p . i e ś ' w i e ź ć ' : muSe zaóeź do muyna
[ch.]
, p eś ' p i e ś ń ' : io to tag lu - Éauam i ś f p o le i épyvad takum p eś: serdecna matko [ в . ] t a k ż e bazyj. c z y zmaZnorfd,1 2 ) z m i a n a к w x w g r u p i e k t , n p . d o xtu rka , kontaxtu^om ś e , oxtova, xiOj x tu r y a w g w a r z e w s i C h o j n ę t a k ż e m e t a t e z a g r u p y w z a i m k a c h , n p . ńe dokuZej, b a p d i3 bo bapdi rîy ma tk o ( d o m y ś l n i e : pomóc). W y s t ę p u j e t a k ż e - o d w r o t n i e - z a s t ę p o w a n i e x p r z e z к w n i e k t ó r y c h g r u p a c h s p ó ł g ł o s k o w y c h , n p . kSan, pkua, ve ëk , vepknońd, sknońd: a jZep Ъутот f tym, bo ihi śe zeskrte i za ś potym f s y s t e k X^eP édeprîii [ C z .]
1 3 ) w y r a ź n e u t r z y m y w a n i e s i ę t y p u : ve voÿe, ze eokem,
14) p r z e j ś c i e w y g ł o s o w e g o -y_ w - k 3 s z c z e g ó l n i e c z ę s t o o b s e r w o w a n e w g w a r z e w s i K u ź n i c a B ł o ń s k a , t a k ż e w ś r ó d d z i e c i , n o t o w a n e j e d n a k i w p o z o s t a ł y c h m i e j s c o w o ś c i a c h , n p . p o ro ziy zg a l'i śe do e fo ig domuf c z y Лек ' n i e c h ' ; n o t o w a n o r ó w n i e ż w C h o jn e m - h i - p e r p o p r a w n e box ' s o k ' . O s o b n ą uw agę n a l e ż y p o ś w i ę c i ć m a z u r z e n i u , g d y ż j e s t t o c e c h a d i a l e k t a l n a n o t o w a n a t y l k o w mowie n i e k t ó r y c h n a j s t a r s z y c h m i e s z k a ń c ó w o m a w i a n y c h w s i . W i ę k s z o ś ć j e d n a k - t a k ż e n a w e t s t a r s z y c h - m i e s z k a ń c ó w n i e ma w swym s y s t e m i e ję z y k o w y m m a z u r z e n i a . R z a d k o r ó w n i e ż w y s t ę p u j ą fo rm y h i p e r p o p r a w n e , n p . na io e c e , ka&al'i ' k a z a l i ' . W s z y s t k i e p o w y ż s z e f o n e t y c z n e c e c h y d i a l e k t a l n e w y s t ę p u j ą t a k ż e , c h o ć r z a d z i e j , w s i e r a d z k i e j p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o w śró ct l u d z i s t a r s z y c h w i e k i e m i o s t o s u n k o w o n i s k i m w y k s z t a ł c e n i u . S t a n t e n n i e w i e l e s i ę r ó ż n i w p o r ó w n a n i u z e s t a n e m znanym z e w s p o m n i a n y c h g w a r , c h o ć e l e m e n t y gwarowe w m i e ś c i e c z ę ś c i e j w y s t ę p u j ą r ó w n o l e g l e z o g ó l n o p o l s k i m i 1 1 . N a t o m i a s t w mowie i n t e l i g e n c j i p o z o s t a j ą t y l k o t a k i e e l e m e n t y g w a r o w e , k t ó r e s ą s ł a b o u ś w i a d a m i a n e p r z e z m ó w i ą c y c h , t j . u d ź w l ę c z n i a j ą c a f o n e t y k a m i ę d z y w y r a z o w a , t a k ż e p r z e d k o ń c ó w k ą f l e k s y j n ą 1 . m n . , j a k o c e c h a
Warto za zna czyć, że powyższe cechy d i a l e k t a l n e występują także w p o l s z c z y ź n i e potocznej ł o d z i a n , co pos'wi ad czają badania M. K a m i ń s k i e j
-r e g i o n a l n a o -r a z a s y n c h r o n i c z n a wymowa w y g ł o s o w e g o - p ; w i e l k o p o l s k i t y p : idom Herokom drogom. P o z o s t a ł e c e c h y d i a l e k t a l n e p o j a w i a j ą s i ę n a z a s a d z i e ś w i a d o m e j s t y l i z a c j i ; do n i c h n a l e ż ą p r z e d e w s z y s t k i m - c o j u ż b y ł o w s p o m n ia n e - s y t u a c y j n i e p o j a w i a j ą c a s i ę gwa r o w a r e a l i z a c j a d a w n e g o ë i a c z y p r z e j ś c i e - a j w - e j , z w ł a s z c z a w t r y b i e r o z k a z u j ą c y m u ś w i a d a m i a n e j a k o b ł ę d n e i w p r o w a d z a n e n a z a s a d z i e ś w i a d o m e j s t y l i z a c j i , n p . dej., c e k e j; n a t o m i a s t c z ę s t e w p r z y s ł ó w k a c h , j a k j j i ś e i , t u t e i - a ś w i a d o m o ś ć wy mowy n i e z g o d n e j z o g ó l n o p o l s k ą j e s t m a ł a . Z f l e k s y j n y c h c e c h d i a l e k t a l n y c h w y m i e n i ć n a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m , g d y ż w o m a w i a n e j o d m i a n c e p o l s z c z y z n y we w s z y s t k i c h w s p o m n i a n y c h w s i a c h a t a k ż e w S i e r a d z u w y s t ę p u j e p o w s z e c h n i e , wy w o d z ą c ą s i ę z d u a l u k o ń c ó w k ę - t a u ż y w a n ą n a o z n a c z e n i e l i c z b y m n o g i e j we w s z y s t k i c h t r y b a c h i c z a s a c h , p o r . c y t a t y z K u ź n i c y B ł o ń s k i e j : ta lii uadny vazun, a g ź e ś ta go d a ti na p o ty rke ; mota, ÿo u ë lli, j a tu je s o e u k r a je , jy c ta ; k oriców ka t a d o d a w a n a j e s t t a k ż e do p a r t y k u ł y t r y b u ż y c z ą c e g o , n p . a tam, ju tf d o rt tam, rtexta śe z y ń i, s t o - doue mu vybuduje, pado. Obok k o ń c ó w k i - t a , c z ę s t o z w ł a s z c z a w mowie m ł o d s z y c h u ż y t k o w n i k ó w j ę z y k a w y s t ę p u j e k o ń c ó w k a - a ie , n p . co gotovauyśóe na otiat [ в ] . K ońców ka —c ie j e s t t a k ż e z n a m i e n n a d l a f o rm p l u r a l i s m a i e s t a t i c u s u ż y w a n y c h p r z e z l u d z i s t a r s z y c h w i e k i e m w s t o s u n k u do r o d z i c ó w i o s ó b s t a r s z y c h , w k o n t a k t a c h r o d z i n n y c h i s ą s i e d z k i c h , p o r . w y p o w ie d ź m ę ż c z y z n y w ś r e d n i m w i e ku z W ą g łc z e w a : lledyś to śe Suoiek tag ńe zvracau, p ro ie раЛг 3y proëe рапа, a le eu u x ejce , byuo fê y e tk o , ia k to pozyval'i pëez dvoierîe, psez dvo- ie ń e, a le to som doń odlegue easy teg o , zreëtom to śe je ë o e menÿy starèfymi lugrfii epotyko o r a z c y t a t z C h o j n e g o : bapdu, śa d eiće ( d o s t a r s z e j , o b c e j k o b i e t y ) . W y r a z i s t o ś ć i w y r a ź n i e o d c z u w a n a d i a l e k t a l n a p r o w e n i e n c j a k o ń c ó w k i - t a p o w o d u j e , ż e p o j a w i a s i ę o n a - n a z a s a d z i e ś w ia d o m e g o p r z y w o ł a n i a do c e l ó w s t y l i z a c y j n y c h - n a w e t w mo w i e i n t e l i g e n c j i , w y ł ą c z n i e w k r ę g u r o d z i n n y m . N i e w ą t p l i w ą c e c h ą d i a l e k t a l n ą - n o t o w a n ą n i e t y l k o w g w a r a c h p o d s i e r a d z k i c h w s i , l e c z n a z n a c z n i e w i ę k s z y m o b s z a r z e P o l s k i s ą f o rm y 1. o s . 1 . mn. t r y b u o z n a j m u j ą c e g o p o ś w i a d c z a j ą c e t z w .
R e l i k t y d i a l e k t a l n e w j ę z y k u m ie szk a ń c ó w Ł o d z i , "Rozprawy Komisji Językowej ŁTN" 197*4, s. 121-141 oraz Gwara ludow a w śr o d o w is k u w i e l k o m i e j s k im {na p r z y k ł a d z i e Ł o d z i ) , TwO S ło w n ic tw o gwarowe a k u l t u r a . K s i f g a r e f e r a t ó w , Wrocław 1975, s. 105-111 or a z J. p i p c z y ń s k i e j ( .R ó ż n ic e f o n e t y c z n e w mowie dwu p o k o le ń ł o d z i a n , "Rozprawy Komisji Językowej ŁTN" 1978, s. 73--8 3 ).
12
a n a l i t y c z n o ś ć za im k o w ą n o t o w a n e w k r ę g a c h r o d z i n n y c h i s ą s i e d z k i c h w b a d a n y c h w s i a c h o r a z w mowie n i e k t ó r y c h s i e r a d z a n s t a r s z y c h w i e k i e m , n p . tag my eołSe ż y l i e p o k o w e , zgodiîutko [ C h . ] , p ó l i - S y t i noej cy eą fS y a c y , my b y t i fe y a c y [ w . ] . Form am i t y m i w y r a ż a n y j e s t p r z e d e w s z y s t k i m c z a s p r z e s z ł y , r z a d z i e j c z a s t e r a ź n i e j s z y , n p . my tu fZyaoy вот tiidne lufie [ к . ] . Z d a r z a s i ę , że w s p o s ó b a - n a l i t y c z n y w y r a ż a n a j e s t r ó w n i e ż 1 o s . 1 . p o j . t a k c z a s u p r z e s z ł e g o , n p . ÿ.o tu ró6i%a z ó^iadym [ в . ] , j a k i - b a r d z o r z a d k o - n a w e t t e r a ź n i e j s z e g o , n p . j o tu eamutka туакои [ В . ] . P o n a d t o fomy 1. a t a k ż e 2 . o s . 1. p o j . i mn. c z a s u p r z e s z ł e g o t w o r z o n e s ą z a p o m ocą r o z s z e r z a n i a r u c h o m e g o s ł o w a p o s i ł k o w e g o p a r t y k u ł ą ż e , p o r . n p . c y t a t y z e w s i : j o zym p o eet i zym p ey ëe t e povvotym [ к . ] , f e y - e tk o ze ź ze x lo u [ w . ] o r a z z S i e r a d z a : zeźmy v r u d i t i , zyn kupiua.
I w g w a r a c h i w p o l s z c z y ź n i e m i e j s k i e j o b s e r w u j e s i ę p o w s z e c h n ą t e n d e n c j ę do u j e d n o l i c a n i a f o rm c z a s u p r z e s z ł e g o w e d ł u g ż e ń s k i e j k o n i u g a c j i , n p . j6igne%ym, в^ет, etanyuym: i ta k etanyuym i atoj.e [ w . ] , uauvr.yu.ym: lu ź i eobe piypominam ta tlix > co naved dobSe ifri r a z i l 'i , a
л 13 . Ле иаиупуиут i x . Formy t e g o t y p u w y s t ę p u j ą t a k ż e w mowie i n t e l i g e n c j i , a m ó w ią cy n i e z a w s z e u ś w i a d a m i a j ą s o b i e n i e z g o d n ą z n o r m ą o g ó l n o p o l s k ą r e a l i z a c j ę . U d e r z a j ą c ą , a l e s p o r a d y c z n i e t y l k o n o t o w a n ą w mewie n a j s t a r s z y c h m i e s z k a ń c ó w , i t o t y l k o C h o j n e g o i S i e r a d z a , c e c h ą d i a l e k - t a l n ą w y s t ę p u j ą c ą w ł a ś n i e p r z e d e w s z y s t k i m w k r ę g u r o d z i n n y m j e s t o b e c n o ś ć w 1 . o s . 1 . mn. t r y b u r o z k a z u j ą c e g o k o ń c ó w k i -ma, n p . paypuźma. W p o l s z c z y ź n i e k r ę g ó w r o d z i n n y c h i s ą s i e d z k i c h b a d a n y c h w s i j e s z c z e d o ś ć c z ę s t o , r z a d k o n a t o m i a s t w S i e r a d z u , w y s t ę p u j e z j a w i s k o z p o g r a n i c z a f l e k s j i i s k ł a d n i , j a k i m j e s t p o m i e s z a n i e r o d z a j ó w m ę s k o o s o b c w e g o i ż e ń s k o r z e c z o w e g o , n p . Tii°Py se Р°РЩУ i K-- i t a k ż e - r z a d z i e j , i t y l k o n a w s i - i'H%e te ХЫ°РУ - K,J CZV z a n o - t o w a n e w m i e ś c i e p r z y k ł a d y , j a k : ХИ°РУ аХ°$^ХУ’ b yl'i d ie kar&my. Z n a m ie n n e j e s t u t r z y m y w a n i e s i ę w l e k s y c e w s z y s t k i c h oma w i a n y c h w s i w y ra z ó w ty p o w o g w a r o w y c h ; c z a s e m s ą t o p o p r o s t u a r c h a i z m y , n p . do ona ' d o k o ń c a , z u p e ł n i e ' : “oetygiîe d i ta xe rb a tk a do 12 T. R i t t e I, C zy s a m o is tn e k o ń có w k i c za so w n ik o w e w gw arach s ą ob jawem wpływów r u s k i c h , " j ę z y k P o l s k i " 1 9 7^, s. 1 1 1-1 1 8.
Tendencja ta n i e zawsze j e s t widoczna, bo zd arza s i ę , że ulega e l i p s i e morfem - n ą -II - n ę - , np. óurjguo: Sy unygo ńe ćuyguo iakeś tam j.ego pseznaóene [ W , k s y k u e é .
cna [ c h . ] , pozyvad ' n a z y w a ć ' , zobocyd ' z a p o m n i e ć ' : zobocyyym, to zapumAauym, rfe zapumrlauym, no, zapumAauym ty z muóum, ale zoboSyuym ty z ieSSe [ w . ] l u b w y r a z y u ży w a n e w r ó ż n y m o d o g ó l n o p o l s k i e g o z n a c z e n i u , j a k n p . b a r d z o c z ę s t e w g w a r z e w s i C h o j n ę w y r a z y dęSko
' b a r d z o ' : tako dę$ko guodrîutko śe Suie, tako dęSko guodno; ta k śe dyfiko deSy^am; w ty m samym z n a c z e n i u t a k ż e w ś r ó d n i e k t ó r y c h s t a r s z y c h m i e s z k a ń c ó w S i e r a d z a , n p . dęSko lu6i ponSńi. W g w a r z e C h o j n e g o w ty m samym z n a c z e n i u p o n a d t o w y r a z tęgo, n p . tako sta ro ile, tyygo sta ro tie c z y ia dąSko luÉe k a r to fle , s kfaśnym mlylćym, ia vo le , j-ag iake zupę oy mypo, to mi talie tyygo zdrove. T a k ż e w s i e r a d z k i e j p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o , a r ó w n i e ż s ą s i e d z k i e g o , o b s e r w u j e s i ę s w o i s t e p o t o c z n e s ł o w n i c t w o ; c z ę s t o s ą t o w y r a z y p r z e j ę t e w ł a ś n i e z
l e k s y k i g w a r o w e j p o r . n p . w y s t ę p u j ą c e t a k w m i e ś c i e , j a k i w o m a w i a n y c h w s i a c h w y r a z y : depnoAd ’ r z u c i ć ' , dekad ' b i e g a ć , p#- tyrad śe ' p o n i e w i e r a ć s i ę ' , za^ad śe ' z a p o d z i a ć s i ę , z a w i e r u s z y ć s i ę ' . W p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o t a k w m i e ś c i e , j a k i n a w s i a c h c h a r a k t e r y s t y c z n a j e s t b o g a t a s y n o n i m i k a , p o r . n p . o k r e ś l e n i a n a s t ę p u j ą c y c h c z y n n o ś c i , j a k : p ł a k a ć - beoed, dud: Sego tag du-j.eS i du%e$, ryoed; d ł u g o , w o l n o c o ś r o b i ć - d u d lid a l b o duduad- ia k ty tag dudles, Ae psykify śe totfe, gmerad ś e , guzdrad śe , gzebad śe i t p .
Obok w s p ó l n y c h c e c h d i a l e k t a l n y c h w g w a r a c h b a d a n y c h w s i ( n i e k i e d y d o ś ć z n a c z n i e o d s i e b i e o d d a l o n y c h ) w y s t ę p u j ą t a k ż e r ó ż n i ce p o l e g a j ą c e n a o b e c n o ś c i l u b b r a k u o k r e ś l o n y c h i n n o w a c j i d i a — l e k t a l n y c h . p o d s t a w o w ą r ó ż n i c ą w ty m z a k r e s i e j e s t p o w s z e c h n e w g w a r z e C h o j n e g o , r z a d s z e w g w a r z e W ą g ł c z e w a w y s t ę p o w a n i e c z a s o w nik ów z m a z o w i e c k i m p r z y r o s t k i e m - i d (w p o z o s t a ł y c h m i e j s c o w o ś c i a c h n i e n o t o w a n e ) , n p . ia g byde ś e ^ i d a lb o le z y d , to me nogi bolum, 1 ag iezdym v ruxu; to me Ae bolum [ w . ] c z y m y śtid , povejfid, rozum id [Ch], P r z y r o s t e k t e n j e s t t a k ż e - ob o k i n n y c h c z a s o w n i k o w y c h - p r o d u k tywnym p r z y r o s t k i e m t w o r z ą c y m n i e n o t o w a n e w s ł o w n i k a c h o g ó l n o p o l s k i c h w y r a z y , j a k n p . nagl'id ' r o b i ć n a g l e , s z y b k o ' : Ae p o c s e - b u i e ï śe ta k ś$e$yd, po co śe ta g nagl'id, zeby śe zmyncyd [ K . ] , za k a ta - zyd: v g a rd le %om b o l'i, zakatazyua [ В .
3
.T e n d e n c j a do t w o r z e n i a n c w y c h w y ra z ó w - z g o d n y c h z s y s t e m e m
,lł Potwierdza to obserw acje W. O l e w i ń s k i e g o (Z zagadnien p r z e n i k a n i a w yra zó w gw arow ych do w s p ó łc z e s n e g o j ę z y k a o g ó l n o p o l s k i e g o , l w : J 2 z a g a d n ie ń s ło w n ic tw a w s p ó łc z e s n e g o j ę z y k a p o l s k i e g o , Wrocław 9/Ö, s. 19/./, k t ó r y stw ie r d za , że słownictwo pochodzenia ludowego j e s t obecne w sposob zna czny i w mówionej, potocznej odmiance ję zyk a og ólnego.
ję z y k o w y m - j e s t w t e j o d m i a n c e j ę z y k a , j a k ą j e s t p o l s z c z y z n a k r ę g u r o d z i n n e g o , s i l n a , i t o z a r ó w n o w m i e ś c i e , j a k i n a w s i ; w b a d a n y c h w s i a c h n o t o w a n o n p . p o n a d t o n a s t ę p u j ą c e c z a s o w n i k i , ja k: nadovejec ée, tam t e byś śe nadovadaua, f t e i k o le io e [ W.] , peydrobńed: ia g zacńe to tro%e pśydrobńeie [ c h . ] , śdeyknońd: o , iu z e k tiąuiBuv ie fie , a le un te ro śdyyknuu, [ К . ] , uzdobyvad: r y n te то, a le ty S SSeba ea - rnymu uzdobyvad [ в . ] . P o d o b n y s p o s ó b t w o r z e n i a now y ch w y ra z ó w o b s e r w u j e m y w m i e j s k i e j p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o , c o p o ś w i a d c z a j ą w y r a z y , j a k np leaerovad ' b y ć l e s e r e m ' : grypę mou, a tyn d o ktu r mu na to , oo t y tam gadaS, le s e r u ie ś , c z y zamad ' z j e ś ć ' : oeeba aoź zamad i ie ja d . Z n a j o m o ś ć s y s t e m u j ę z y k o w e g o p o w o d u j e , że t a k w g w a r a c h , j a k i w m i e j s k i e j p o l s z c z y ź n i e p o t o c z n e j - a z w ł a s z c z a w ł a ś n i e w t e j j e j o d m i a n c e , j a k ą j e s t p o l s z c z y z n a k r ę g u r o d z i n n e g o - t w o r z o n e s ą z u p e ł n i e r e g u l a r n i e , z a p ew n e n o t o w a n e i w i n n y c h m i e j s c o w o ś c i a c h , j e d n a k n i e w ą t p l i w i e p o w s t a j ą c e d o r a ź n i e
l i c z n e p r z y m i o t n i k i t y p u : bapdata: to krova гее tako bapdato, tako l e niu o, Heruj;avo, iag bapka [ c h . ] , ^ i^ a ta ' p o s i a d a j ą c a p i p y , c z y l i z a c z ą t k i p i ó r w s k ó r z e ' ź ^ a rsa ta : -filpata ta k o , p ip a to ta kadka, tako źfia rsa to c z y n o t o w a n e w m i e ś c i e mamlaeovaty, w y r a z motywowany r z e c z o w n i k i e m mamlae ' p e j o r a t y w n i e o c z ł o w i e k u p o w o l n y m ' : tyn ijp yuopok, to ta lii mamlaeovaty, mamlae, mamlae p r a v jiv y ; p yrko v a te: ue, rie- dobre te iapka, tatfjs p yrko v a te, a t a k ż e i m i e s ł o w y , j a k n p . śeudauy, pay dany: un do tatći% Pva% v domu ie z barzo pśydany, a drugi to ie e ta k i rteudauy [ K . ] , oerońauy, pob'elauy, zgirlenta: dem, ze d i zgineua, 'M azałaś iom за zgirientom; pacsoncy: ia muóe, ia k to boga rle ma, pan Xyb<* ś le p y i e e t , bo iagby byu pacfeonoy, to by boga viÿa u [ c z . j c z y w y r a z y t a k i e , j a k - n o t o w a n e w p o l s z c z y ź n i e m i e j s k i e j - z ł o ż e n i a t y p u : dXypapa, w y r a z motywowany c z a s o w n i k i e m d rze d i r z e c z o w n i k i e m papa p o t . ' u s t a ' - t a k o c z ę s t o p ł a c z ą c y m d z i e c k u c z y d o n o ś n i e g d a c z ą c e j k u r z e , n a izyg u ra , w y r a z motyw owany c z a s o w n i k i e m n a jr z e d ' z a j r z e ć ' i r z e c z o w n i k i e m d z iu r a , uży w a n y w z n a c z e n i u ' r u c h l i w y c z ł o w i e k ' : a i mrufka na Horn muvom pSevazne, bo to taka n a izy ju ra
Omawiając leksy kę krę gu ro dzin nego wskazać tr ze ba ponadto na obecność wyrazów obcych, k tó re używane są do celów s t y l i z a c y j n y c h , np. w "ż y w e j" r e l a c j i z czasów o k u p a c ji: a na n o s ca u y tu n ko m yn d a n t la g r u k ś y k n u u , j e r l i g y n , t o my p a d l'î na źym e f ś y s c y i l e z e l f i [W .]. S t y l i s t y c z n i e także nacechowane i o g ra niczo ne w ła ś n ie do p o ls z c z y z n y kręgu rodz innego są na stę pują ce , p rze ję te z ję zyk a r o s y j s k i e g o wyrazy, j a k notowane na wsi : k u ś a c ’j e ś ć ’ : n o , c se b a tr o j( e p o k u s a ć [K .] , mnogo ’w i e l e ’ : s t y i £ е£ 1 к s t r o n y t o t e i im ogo Ł K. j , to c k a ’k r o p k a ’ : to c k a f t o c k e b a p ć a [C h .] oraz w S i e ra d z u : bumaga
’zaśwlad-I n w e n c j a s ł o w o t w ó r c z a u ż y t k o w n i k ó w j ę z y k a w k r ę g a c h r o d z i n n y c h , t a k ż e s ą s i e d z k i c h , n a j w i ę k s z a j e s t j e d n a k w z a k r e s i e tw o r z e n i a - r ó ż n y m i s p o s o b a m i i o d w i ę k s z e j l i c z b y p o d s t a w n i ż w i n n y c h o d m i a n a c h j ę z y k a - f o r m a c j i n a c e c h o w a n y c h e m o c j o n a l n i e . P r z e j a w i a s i ę o n a b o g a c t w e m f o r m a c j i d e m i n u t y w n y c h i a u g u m e n t a t y w - n y c h , a t e g o t y p u f o r m a c j e p o s i a d a j ą c z ę s t o k r o ć j e d y n i e w a r t o ś ć s t y l i s t y c z n ą , n i e i n f o r m u j ą o i n t e l e k t u a l n y c h c e c h a c h m a ł o ś c i l u b w i e l k o ś c i , l e c z s ą j e d y n i e w y z n a c z n i k a m i s w o i s t e g o p o t o c z n e g o s t y l u ' “ . D e r y w a c j a e k s p r e s y w n a j e s t c h a r a k t e r y s t y c z n a w j ę z y k u p o l s k i m mówionym o g ó l n y m 1 7 , w ty m t a k ż e w m i e j s k i c h p o l s z c z y z n a c h p o t o c z n y c h w r ó ż n y c h o ś r o d k a c h , może z w y j ą t k i e m . K a t o w i c . A s z c z e g ó l n e z a g ę s z c z e n i e - j a k s t w i e r d z a w b a d a n i a c h p o l s z c z y z n y 19 • p o t o c z n e j ł o d z i a n M. K a m i ń s k a - f o r m z d r o b n i a ł y c h a t a k ż e z g r u b i a ł y c h z n a j d u j e m y w w y p o w i e d z i a c h s t a r s z e g o i ś r e d n i e g o p o k o l e n i a . S t a n t e n p o t w i e r d z a j ą o b s e r w a c j e p o l s z c z y z n y k r ę g ó w r o d z i n n y c h w p o d s i e r a d z k i c h w s i a c h o r a z w S i e r a d z u , p o r . c y t a t y z a w i e r a j ą c e f o r m y z d r o b n i a ł e z e w s i : ta lii fa i i t u t k i kśpZeg naS, i f ko -
ś<fu%ku mamy uadńe, oyśdutko mamy [ C h . ] , ta k e bydum to p o l i k i a potym tyn iego dum [ c h . ] , ia k eobe id e do koś<fuuka, to id e z a fe e pees ćńadayka [ w . ] o r a z z m i a s t a : rtetieelle puuéinecko, vyàynte talie zumptii, ruzove puu- cfiąko, c z y by de k a r to f e liii s tr u g a j na otiadek, a t a k ż e z g r u b i a ł e , np. ze w s i : ńe i e e , ia k e to pańieko i e e , każdy mu śe киаЛа, ta lii rtiżu tlli śe r o b i t К . ] , i ag by k to byu, to bym śe fe ty f fiu a , bo to fa r t u ś ie k o ta ke [ c h . ] c z y z m i a s t a : moie ś li a n e , kopane nuzyeka ' o n ó ż k a c h d z i e c k a ' . Z d r o b n i a ł e f o r m a c j e t e g o t y p u t w o r z o n e s ą z a r ó w n o p r o s t y m i , p o
-c z e n i e , k w i t ’-: d ' i a b l ï v e zo m , с у daçom cu o & e ko vi t e n a g r o d ę , d o p u tfi ś e b u magi n e d o s t a n e , t o ń i z ń e vadomo c z y s k o l k o łw ie le , zwykle w p o łą c z e n iu s k o l k o godno : ś e ^ s k u p iÿ a m , t a ń e b y y y , d a v a l 'i , i l e k t o J(cai£, s k o l k o g o d n o .
16 P o r . H. S a t k i e w i c z , W s* a źn i* i s ło w o tw ó r c z e p r z y n a l e ż n o ś c i w yrazów do s t y l u p o to c z n e g o , [w :] Z z a g a d n ie ń s ło w n ic tw a w s p ó łc z e s n e g o j ę z y k a p o l s k i e g o , Wrocław 197Ö, s. 165 1 in .
! 7 R. S k u b a 1 a n k a , E k s p r e s y w n o ś ć j ę z y k a a mowa p o t o c z n a , [w:] p o e ty k a i s t y l i s t y k a s ł o w i a ń s k a , Wrocław 1973, s. 177-18^.
Por. np. c y t a t : “W s z e lk ie g o rodzaju z d r o b n i e n ia są og ólną cechą ma n i e r y s t y l i s t y c z n e j gwary w a r s z a w s k i e j " ( b . W i e c z o r k i e w i c z , Gwara w a rs za w s ka d a w n ie j i d z i ś , Warszawa 1966, s. 280) czy obserw acje M. K a m i ń s k l e j - R ó ż n ic e l e k s y k a l n e m ię d z y dwoma p o k o le n ia m i ł o d z i a n ( fo r m a c je e k s p r e s y w n e ) , "Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 1976, s. 77-84 z obserwacjami I. N o w a k o w s k i e j - K e m p n e j , N a c ec h o w a n ie e m o c jo n a l n e j ę z y k a k a to w i c z a n , [w:] M i e j s k a p o l s z c z y z n a m ów iona. M e to d o lo g ia b a
-b a ń , Katowice 1976, s.
j e d y n c z y m i p r z y r o s t k a m i , j a k i - n i e c o r z a d z i e j -
przyrostkam i ku
m u lo w a n y m i, d w u s t o p n i o w y m i , j a k n p . -aSek: jadoSek: a on to talii £a- doäek, ÿat ta lii, fo a le ite (w d o m y ś l e : n i e c h c ęw y jść za n ie g o ) ,
^e-
cfoSek: fa£ne yecfoUlii [ c z . ] , c z ę s t o -eoek, -iS e k , -eSka, uifek,np.
k/otuSek: ruzove k/o tu S k i, talie zucane tag uaćtńe, дцб(tutko [ c h . ] , ponou- eek, -ueka, n p . c y t a t y z e w s i : oo tam maS eyby, take ifybualii malutlie [ K . ] , talie ślyp tii byuy, élypuëlii talie, lampuelii talie malutlie [ C h . ] , a- no te śfycu& ki, ś f i a k i [ w . ] i z m i a s t a : oo tam moe га pyry, take pyru- ïlii malutlie o r a z t y p o w o gwarowym p r z y r o s t k i e m -ySek П-iS e k , sp ora d y c z n i e n o to w a n y m w p o l s z c z y ź n i e n a j s t a r s z y c h , p o c h o d z ą c y c hze
w s i s i e r a d z a n o r a z w n i e k t ó r y c h z o m a w ian y c h g w a r , j a k n p . C h o j - n e g o : do gornyeka ее vlej,e to mlecko c z y W ą g łc z e w a : na kaoftiilax, na kamySkax ta liix, n a t o m i a s t b a r d z i e j p o w s z e c h n y w g w a r z ew si
K u ź n i c a B ł o ń s k a , c o z g o d n e j e s t z o b s e r w a c j a m i Z. S t i e b e r a i M. K a - m i ń s k i e j N a t o m i a s t f o r m a c j e a u g u m e n t a t y w n o - p e j o r a t y w n e - c z ę s t ew
w i e j s k i e j i m i e j s k i e j p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o i s ą s i e d z k i e g o , p o s i a d a j ą c e n i e j e d n o k r o t n i e w y ł ą c z n i e c h a r a k t e r e k s p r e s y w n o - p e j o - r a t y w n y i c h a r a k t e r y s t y c z n e w s w o i s t y m , k o l o k w i a l n y m , z o d c i e n i e m r u b a s z n y m s t y l u - “ w p r z e c i w i e ń s t w i e do d e m inutyw ów n i e wy k a z u j ą w i e l k i e g o u r o z m a i c e n i a f o r m a l n e g o , t w o r z o n e s ą p r z y p o mocy n i e w i e l u c h a r a k t e r y s t y c z n y c h s u f i k s ó w , j a k - eko, -ia k o i t p . " 21 , n p . x a loyako: ue, baytlie to х а ^ у в к о kupiuaé [ к . ] , тивуако: тиае r o z e tfo z y ć , a le t e mueyaka tag mi leoom [ В . ] , eto d u lek o : v y v a liu talie e to d u le k o , z e [ c z . ] c z y - z m i a s t a - fs e itje ty lk o t e kàqzyeka i keqzyska. Z r z a d k a w y s t ę p u j ą i n n e , j a k - i l u s t r o w a n e c y t a t a m i z S i e r a d z a - -a s: oulierae, m a ita ey, -oil: buroń: burońe p o ro sty ia g b y - lii c z y n a w e t groA ' g r o s z ' : e t a x u 't o gro Aa Ae popuśdi, -o r: budor, zn a id o r ' o d z i e c k u ' , -и в: p iiu e c z y z a s k a k u j ą c e ekompue: na co te ekompuey ta k ekomfSom; v i k t u e : gge tam ma ź l e , i i k t u e ma dobry, potpae é e , -oya, n p . byrgojra ' o d b y r d a ' ' p o d g a r d l e ' : kalii duze, t ł u s t e , talie b a rjo x y im tu poroeuy. Z w r a c a uw agę t a k ż e d u ż a i l o ś ć r z e c z o w n i k ó w w s t e c z n i e d e r y w o w a n y c h , p o r . p r z y k ł a d y z e w s i , j a k : goepodara ó e- Ika [ К . ] , pecara: takim tfeeore ielkum znalazuam [ w . ] , vuda: i l e te aZ . S t i e b e r , I z o g l o s y gwarowe na o b s z a r z e daw nych w o jew ó d ztw ł ę c z y c k ie g o i s i e r a d z k i e g o , Kraków 1933, s. 30-31 oraz M. K a m i ń s k a , Gwary p o l s k i c e n t r a l n e j , Wrocław 1968, s. 103.
21
ta U ix , во e p a e d a if vude i. o kaidy% p o ia dńa epłSeda-j-um [ w . ] , t a k ż e z j e d n o c z e s n ą a l t e m a c j ą s p ó ł g ł o s k o w ą , n p . dexa, vifta: takum руцкпит щ у » tffa tu v doe tou [ w . ] .
S z c z e g ó l n i e z n a m i e n n e w ł a ś n i e d l a p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o j e s t w y s t ę p o w a n i e f o r m a c j i h i p o k o r y s t y c z n y c h o d nazw o s o b o w ych ( i m i o n ) i n a z w s t o p n i p o k r e w i e ń s t w a , a r z a d z i e j i n n y c h a p e l a - tywów - i t o g ł ó w n i e t a k i c h , k t ó r e s ł u ż ą j a k o f o rm y z w r o t u do d r u g i e j o s o b y . U d e r z a w t e j o d m i a n c e j ę z y k a n i e z w y k ł a r ó ż n o r o d n o ś ć f o r m t w o r z o n y c h c z ę s t o p o d w ó j n i e , a n a w e t p o t r ó j n i e k u m u lo w a n y m i p r z y r o s t k a m i , c o - j a k z a u w a ż a Z. K u r z o i a - j e s t " ś r o d k i e m wzmoc n i e n i a m om entu u c z u c i o w e g o l u b d o d a n i a n o w e g o , s p e c j a l n e g o z n a c z e n i a " 2 2 . W i e j s k a p o l s z c z y z n a k r ę g u r o d z i n n e g o j e s t w t y m z a k r e s i e u b o ż s z a o d p o l s z c z y z n y m i e j s k i e j . Form y t y p u E luśeA ka, H enryśulek, Ja a u lea e k, Uluśeńka o r a z bapdurlda, j ajuśeriek, mamuśurfka, t a -
tuńdo, vnuéeAeoka a t a k ż e f o rm y z w r o t u do o s o b y w r o d z a j u kotuHuś, bimbuśek ( d o ż o n y ) , ekarbuluyna s ą z n a m i e n n e p r z e d e w s z y s t k i m d l a m i e j s k i e j p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o , n a t o m i a s t n a w s i n o t u j e s i ę r a c z e j p r o s t e p r z y r o s t k i h i p o k o r y s t y c z n e , r z a d z i e j s ą t o p r z y r o s t k i k u m u l o w a n e , n p . Aldonka: a to zvyaaiAe aldoyka, päevazne aldorika [ k . ] , J a d zia : ia y a , zvycaj.ńe j<a$a [ C z . ] , Ju ze k , Maryś 'Ma
r i a n ' , M o lka : na i o l e t e , to n o m a lń e v o le ta , a kryśka t y ï muói na ńum io lk a [ К . ] i c z ę s t e z w ł a s z c z a z p r z y r o s t k i e m - j n a l l - u j n a , n p . Baxna, Haugoyna, Maryx40* Mazuxna, M orfina, Z opia, t a k ż e m ę s k i e Le&u- Xna, Tomuxna o r a z f o r m a c j e I I s t o p n i a , j a k : Baśerlka, Juźujria: jn o , zorjko, ia de koxam [ c h . ] c z y Staéuxna ' S t a n i s ł a w ' . To samo
s p o s t r z e ż e n i e d o t y c z y t a k ż e naz w z z a k r e s u t e r m i n o l o g i i r o d z i n n e j , n p . curuAa, cureZka: %ag be^e mauo, to be^e muviu ouncńa, auveSka, a ta k to aurka, a i fo u x a peeva&Ae [ C z . ] , ÿ a ju é II %aduś: orli z a fe e jfaduś, gaduś, x°#by na f ś i k t0 t0 mV rie %a tk a > in 0 i aduàa [ C z . ] , ÿeduxno: a le dobry i e e , zyj,om eobe %ag dva ÿeduxny [ c h . ] , fif u x n a : v e - ze ś t e f i i f a n e ( o małym d z i e c k u ) [ c h . ] , mamuś a: to mamuśa moia ku - povaua [ C h . ] , matuxna: i muve, uo, matuxno [ c h . ] , ta tu ś : talie maue gedko to na f ś i to mauo p o ie t a t u ś , in o ta ta [ C z . ] , vnucuxna o r a z f o r m a c j e I I s t o p n i a , j a k n p . bapduAa: пава bapdu-Ла f aauym e p ita lu pobiua r e k o r t, naieampyzv vyeuam [ c h . ] , jeduëko: ia k peye^y do mAe moie je d u S - lli [ c h . ] c z y m uśeAka: moia ś lia n a vnuèa, bapdi kozana, vnuśer(ka taka [ W . ] .
22 Z, K u r z o w a , M e g kie im io n a z d r o b n i a ł e i s p i e s z c z o n e w p i e ś n i a c h lu d u p o l s k i e g o (na podstawie D z ie ł w s z y s t k i c h Oskara K o lb e r g a ), "Onomastica 1970, s. 249.
C h a r a k t e r y s t y c z n e d l a p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o , a l e i s ą s i e d z k i e g o , z a r ó w n o w S i e r a d z u , j a k 1 w o m a w ia n y c h w s i a c h s ą f o r m a c j e t w o r z o n e p r o s t y m i h i p o k o r y s t y c z n y m i p r z y r o s t k a m i , a l ą o d t a k i c h w y r a z ó w , k t ó r e p o z a k r ę g i e m r o d z i n n y m n i e s ą p o d s t a w a m i s ł o w o t w ó r c z y m i w t e g o t y p u d e r y w a c j i , j a k n p . w f o r m a c h z w r o t u do o s ó b , a l e i d o z w i e r z ą t , p o r . c y t a t y ze w s i , j a k : tiedué: u o , łlodoSku, zim no, tiiduśu ( d o k o t a ) [ c h . ] , d elu śek : oo, d elu éu , deluéku [ K . ] , koxarido: rie zdeim ui b u tu f, koxaridu, rie zdeim ui ( d o s ą s i a d k i ) [ c h . ] , koxcméo: a kup mi tam, koxanéu, kup ( d o s ą s i a d k i ) [ c h . ] , pempué: rie vem, i l e ju z ma to gecko, no, uadny pempué, ao, itad-ny pempué [ c h . ] c z y podetną: moia podeyna kolana ( d o w n u c z k i ) [ K . ] i - r z a d k o - n a w e t w n a z w i s k a c h , n p . Dudkogia ' D u d k o w s k a ' : no, ao tam, dutkoéu, zimno [ c h . ] . w t e j o d m i a n c e j ę z y k a r ó w n i e ż od a p e - l a t y w ó w , k t ó r e n i e s ą n az w am i z z a k r e s u t e r m i n o l o g i i r o d z i n n e j a n i n i e s ą fo rm a m i z w r o t u d o o s o b y c z y z w i e r z ę c i a t w o r z o n e s ą d e r y w a t y h i p o k o r y s t y c z n y m i p r z y r o s t k a m i , n p . - n o t o w a n e i n a w s i , i w m i e ś c i e - domdo, m aituée, nozujna, ronäuxna: no, to malutlie talie, ty lk o ronauxnami gzebauo [ c h . ] , eervetujçna: pooeke%, ieaäe a e r v e tk e , g£e te eervetuxny [ k . ] , a n a w e t - n o t o w a n e w S i e r a d z u - i %eÿu%-narie: nasykovauaé iu e ie ^ u jn o d la k o tk u f; d i i , d i i , peyvozuem van ie^ujpiarie.
Typowe r z e c z o w n i k o w e h i p o k o r y s t y c z n e f o r m a n t y p r z e n o s z o n e s ą d o i n n y c h k a t e g o r i i i t w o r z ą - l i c z n i e p o ś w i a d c z o n e t a k w p o l s z c z y ź n i e w i e j s k i e j , j a k i m i e j s k i e j k r ę g ó w r o d z i n n y c h o r a z z w ł a s z c z a n a w s i - s ą s i e d z k i c h - f o rm y p o c h o d n e o d p o z o s t a ł y c h c z ę ś c i mowy. A w i ę c t w o r z ą p r z y m i o t n i k i , n p . drobriuxny, drobriuéi i - t a k ż e w I I s t o p n i u d e r y w a c j i - drobriuśerilii, meriduéi, meriduxny i meńćuśeliUi, euojujna i euo^uśerika, z a i m k i , n p . takuśeńlii: ta lii sam, t a - kuśerilii [ k . ] c z y eamuśerika: bo iezdem samuśerika ia k paluSek f tym damkii [ w . ] , p r z y s ł ó w k i , j a k : ayéduéo, drobriuéo: rie, tag drobriuéo rie роааа [ c h . j , rariuxno: mel'i my rano, rańu/no, do dria [ c h . J , veaoluxno: ±ак śe żimom peze daruo, tag Ъуцо veaoluxno [K .] czy żąepóo: па vosne źf& pio pSymara pognoiuo śe tro é k e , to гака Ъуиа uroda [ c h . ] , źfceblutko : po z ^ e b lu t ku na dno lie lte k a L c z . ] c z y éÿebÿutko: oo tag źje b ^ u tk o i y s [ c h . ] a t a k ż e c z a s o w n i k i , p r z y czym n a w s i z a n o t o w a n o t y l k o j e d e n t e g o t y p u c z a s o w n i k , t j . peéduxnad ée: Хоа'г a r tu é , potfeéduxnamy ée [ c h . ] , z n a c z n i e w i ę c e j n o t o w a n o i c h w S i e r a d z u , n p . auéad, nynuéad ' s p a ć ' , puakuéad Я puakuxnad: madek puakujnau а риакихпац ( m ę ż c z y z n a w ś r e d n i m w i e k u o u l u b i o n y m k o c i e ) , śpujnad. T a k ż e t y l k o w S i e r a d z u z a n o t o w a n o w y k r z y k n i k i u t w o r z o n e h i p o k o r y s t y c z n y m i p r z y r o s t k a m i : o i e i
-du, o ie ik u é o r a z o iejcfu ś: о ie id u é , о ie id u é , о , i e i i e i , тоту д о - àcfi, х°'<*е г Х°-<& ( z r a d o ś c i ą z pow odu n i e o c z e k i w a n e j w i z y t y ) . N a t o m i a s t j e d y n i e w K u ź n i c y B ł o ń s k i e j n o t o w a n o n a z w ą d z i e c k a od 23 d ź w i ę k ó w , k t ó r e o n o w y d a j e : zuzuéa moia, zu zu lk a кохапа . P r z y w o ł y w a n i e j ę z y k a d z i e c i ę c e g o i s t y l i z o w a n i e n a ów j ę z y k , s z c z e g ó l n i e w b e z p o ś r e d n i c h z w r o t a c h do d z i e c i , a l e i d o d o r o s ł y c h , k o c h a n y c h o s ó b a t a k ż e do u l u b i o n y c h z w i e r z ą t , a n a w e t w ' o p o w i a d a n i u j e s t c e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą m i e j s k i e j p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o . Form y t e g o t y p u p o w s t a j ą d r o g ą d e r y w a c j i a l t e m a c y j n e j , k t ó r a d o t y c z y s p ó ł g ł o s e k m i ę k k i c h ś , ź , d z a s t ę p u j ą c y c h o d p o w i e d n i e t w a r d e , t j . e , e z o r a z o , o z , a l e t a k ż e k i t - z a s t ę p o w a n e p r z e z d j a k r ó w n i e ż z , ż , r z , w m i e j s c u k t ó r y c h p o j a w i a s i ę i , n p . b o ia , buza, aurda, goroildo, k lu ś a , nuża, pyza, moja él'idna (w z w r o t a c h d o d z i e c i ) - w t e n s p o s ó b r ó w n i e ż i n a w s i , a l e j u ż t y l k o w S i e r a d z u : mui kod, a n a w e t dod, dodué ( d o k o t a ) , p eé ek , veé ' w i e s z ' a t a k ż e n a w e t - a n a l o g i c z n i e z a p e w n e d o gororî- do - depdo. T a k ż e t y l k o w m i e j s k i e j p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o n o t o w a n o f o r m y , w k t ó r y c h w y s t ę p u j ą p o n a d t o i n n e z m i a n y s p ó ł g ł o s e k , j a k к n a n p . t o t , to te k toxany ( o k o c i e ) , Лв u d e ta j ( d o o s w o j o n e j k u r y ) , r n a l , n p . bludna lortdka, duledka c z y o z, ż , ez i r z n a o , z , e , n p . dobze, vnuoué. G e n e z a t y c h f o r m j e s t w y r a ź n a , p o w s t a j ą o n e w j ę z y k u m a ł y c h d z i e c i , a l e p r z y j m o w an e s ą i s t o s o w a n e p r z e z d o r o s ł y c h , n a w e t w t e d y , g d y d z i e c i
p r z e s t a j ą i c h u ż y w a ó . W k o n t a k t a c h z d z i e ó m i - i t o t a k ż e t y l k o w p o l s z c z y ź n i e m i e j s k i e j - u ż y w a n e s ą r ó w n i e ż f o rm y p o ś w i a d c z a j ą c e z m i a n ę l i c z b y , n p . s y n k i moie koxane ( d o s y n a ) , moie za b e o k i, pen- ta o k i ( d o p s a ) , r o d z a j u : moja męzuxna кохапа c z y o s o b y , n p . no, am, iemy, ia g uadrte iemy c z y puifiemy te r a z auśad ( d o j e d n e g o d z i e - k a ) l u b w 1 . o s . 1 . p o j . w m i e j s c u 2 . , n p . o , ja k a ie e te m maua, ś lid n a źabuleoka ( d o d z i e c k a ) . R ó w n ie ż l e k s y k a k r ę g u r o d z i n n e g o z a w i e r a w y r a z y o p r o w e n i e n c j i z j ę z y k a d z i e c i ę c e g o ; w y r a z y t e g o t y p u w y s t ę p u j ą n a w e t w s t a r s z y c h r o d z i n a c h , n i e p o s i a d a j ą c y c h ma ł y c h d z i e c i . S ą t o w y r a z y , j a k buśa ' p o d u s z k a ' , dud ' c u k i e r e k ' a t a k ż e i m i o n a t y p u Biabźa, w r o d z i n i e n a d a l n a d o r o s ł ą B a s i ę c z y Lapdik n a R o b e r t a .
Formacje tego typu występują zapewne również w kręgach ro dzin n ych w In nych m ie js c o w o śc ia c h , trudno jednak u zys k ać j e w e k s p l o r a c j i , ponieważ j e d y ną metodą u z y s k a n ia tak s i l n i e nacechowanych emocjonalnie form j e s t obserwa cja .
R ó w n ie ż j e d y n i e w m i e j s k i c h - i t o t y l k o n i e k t ó r y c h - r o d z i n a c h w y s t ę p u j ą w y r a z y , k t ó r e p o ś w i a d c z a j ą b a r d z o z n a m i e n n ą d l a t e j o d m i a n k i p o l s z c z y z n y t e n d e n c j ę d o t w o r z e n i a f o r m o r y g i n a l n y c h , i n n y c h n i ż p o w s z e c h n i e u ż y w a n e . S z c z e g ó l n i e w i e l e i t o b a r d z o r ó ż n o r o d n y c h - a r ó ż n o r o d n o ś ć i c h u w a r u n k o w a n a j e s t e m o c ja m i nada w ców w y p o w i e d z i , p o r . w y p o w i e d ź : do Ąatka mamy muviuam Ąaga, $ a - deaekj %ajuńu, a do t a t y gatka muée zvycairie %adek - n o t o w a n o w z a k r e s i e t e r m i n o l o g i i r o d z i n n e j , n p . ifaduóuó, bcbuluSka, mamdik, ta tin e k . P o d o b n e , o r y g i n a l n e f o r m y , t w o r z o n e i z o l o w a n y m i p r z y r o s t k a m i pow s t a j ą t a k ż e o d i m i o n o s o b o w y c h , n p . A rkoéik n a A r k a d i u s z a , Wie- e io n ia n a W i e s ł a w ę c z y Z ofianka n a Z o f i ę . Z d r o b n i e n i a i m i o n w k r ę g a c h r o d z i n n y c h m i e j s k i c h , i t o g ł ó w n i e w r o d z i n a c h m ł o d y c h , t w o r z o n e s ą r ó w n i e ż p r z y r o s t k a m i p r z e n i e s i o n y m i ze s ł o w o t w ó r s t w a p r z y m i o t n i k ó w , n p . A lu tk a n a A l i n ę , Heniutka n a H e n r y k ę l u b z e 2
s ł o w o t w ó r s t w a n a z w i s k ; n p . Ewirtaka n a Ewę, P io tr a e iite k i n a P i o t r a , Wojoiechcnjeki n a W o j c i e c h a . T a k ż e t y l k o w m ł o d y c h , m i e j s k i c h r o d z i n a c h f u n k c j o n u j ą r ó ż n e g o t y p u p r z e z w i s k a o d i m i e n n e , s ł u ż ą c e d o n a z y w a n i a d z i e c i , n p . Ancymouek n a Annę c z y P ie tru S ka , Natka25 n a P i o t r a . W t e j s a m e j g r u p i e u ż y t k o w n i k ^ j ę z y k a n o t u j e
s i ę p o n a d t o r ó ż n e g o r o d z a j u s k r ó t y i u c i ę c i a h i p o k o r y s t y c z n y c h f o r m a c j i o d i m i e n n y c h , n p . Guéa n a D agm arę i K i n g ę c z y Tyśa n a J u s t y n ę , a t a k ż e naz w z z a k r e s u t e r m i n o l o g i i r o d z i n n e j , n p . ma, m inek, muśa ' n a m a m ę ', c z y ucek ' n a w n u c z k a ' o r a z - r z a d z i e j w y s t ę p u j ą c e - p r z e k r ę c e n i a , n p . E le iin k a n a E w e l i n ę c z y baduyna ' n a b a b c i ę ' l u b mimuéa ' n a m a m ę ': paevaziie mano, mamuś a, a le ia ieSSe na marne muve Heraa mimuéa, a t a k ż e nazw y p r z e j ę t e z j ę z y k ó w o b c y c h bądź s t y l i z o w a n e n a o b c e , j a k n p . Danatśa n a D a n u t ę , M argarita n a M a ł g o r z a t ę , Antońo n a A n t o n i e g o , S t i i i n a S t e f a n a o r a z f a t i , f a - v e re k, ta ti n o ' n a o j c a ' c z y m u ti, mami ' n a m a t k ę ' . C e c h ą c h a r a k t e r y s t y c z n ą t e g o t y p u o r y g i n a l n y c h f o r m j e s t t o , że s z y b k o s i ę 2 6 o n e d e z a k t u a l i z u j ą , w y c h o d z ą z u ż y c i a z a s t ę p o w a n e nowymi Z n a m i e n n a d l a p o l s z c z y z n y k r ę g u r o d z i n n e g o o r a z s ą s i e d z k i e g o 2*ł
P r z y r o s t k i p r z e n i e s i o n e ze słowotwórstwa nazwisk tworzą także formacje odczasown i к owe t a k i e , "jak np. m a r u iir is k i: n o , co tam z n o v u , pane m arujirisX i ( d o s ka rż ą c e go s i ę s ynka ) czy p o ts e b o s k a : t y t o z a f S e j e s t e ś p o ts e b o s k a , n i g dy c i ne v y s ta r ä a (do c ó r k i ) .
25 U o s t a t n im p r z y k ł a d z i e formy n i e w ą t p li w ie motywowane odnośnym, podob nym brzemieniowo apelatywum.
2ó ✓
Por. wypowiedź: ( P i o t r a s i ń s k i - ekspl .) z n u g iu o ś e nam , t e r a s muvimу p e tr y fi, no i z v y c a i n e , p o t r u s , p o tr u ń e k .
t a k w s i , j a k i m i a s t j e s t w i ę k s z a c z ę s t o t l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a s t a ł y c h z w ią z k ó w f r a z e o l o g i c z n y c h , k t ó r y c h n a g r o m a d z e n i e w w y p o w ie d z i p o w o d u j e o k r e ś l o n y e f e k t s t y l i s t y c z n y . Z w y k le t a k i e same z w i ą z k i f r a z e o l o g i c z n e w y s t ę p u j ą w w i e j s k i e j i m i e j s k i e j p o l s z c z y ź n i e k r ę g u r o d z i n n e g o ( t a k ż e s ą s i e d z k i e g o ) , a w i ę k s z o ś ć z n i c h z n a n a j e s t r ó w n i e ż z j ę z y k a l i t e r a c k i e g o . D l a p r z y k ł a d u p o n i e w a ż w a r t y k u l e n i n i e j s z y m p r o b l e m j e s t j e d y n i e s y g n a l i z o w a n y - w y m i e n i ć m ożna t y l k o k i l k a , z n a n y c h w o b u o m a w i a n y c h o d m i a n - k a c h p o l s z c z y z n y , b e z p r ó b y i c h k l a s y f i k a c j i , p o r . c y t a t y z e w s i : arti dyxu, arti виухи o rtim, ' n i c n i e w i a d o m o ' [ K . ] , d o s ta f zaicba ' z w a r i o w a ć ' [ k . ] , tag dobze zaruo i zdexuo ' d o b r z e z a p o w i a d a ł o s i ę , a l e s i ę n i e p o w i o d ł o ' [ c z . ] o r a z z S i e r a d z a : Ai р е в , Ai v y - dra, tako A iia ko c z y za żadne skarby l u b za Boga ' n i g d y , w c a l e . W s t a ł y c h z w i ą z k a c h f r a z e o l o g i c z n y c h p r z e c h o w u j ą s i ę s t a r e a r c h a i c z n e k o ń c ó w k i , j a k n p . d‘ j.a b ti: d‘ y& bti nadal'i, d‘ i a b l i mAe b o rę , iim - no ( t a k ż e goronoo) iag d’ icibVi, a zeby to d‘ i a b t i v i e l i c z y : p à i. za tarte perlonie p é i męao ie^om; luÿe Ae p é i, a le mauo le p ó i; ta g goronoo, ze p é i źaiom c z y w p o r ó w n a n i a c h dęSke j.ak p é i l u b w p r z e k l e ń s t w i e : uo, p é i ( t a k ż e â ia b l’i ) ; z w i ą z k i z n a n e z a r ó w n o n a w s i , j a k i w m i e ś c i e . W p o l s z c z y ź n i e p o t o c z n e j o b s e r w c w a n e s ą z d e c y d o w a n e r ó ż n i c e w s k ł a d n i w p o r ó w n a n i u z p o l s z c z y z n ą l i t e r a c k ą 2 7 . W i ę k s z a c z ę s t o t l i w o ś ć w y s t ę p o w a n i a a n a k o l u t ó w , e l i p s i i n w e r s j i c e c h u j e t a k że p o l s z c z y z n ę k r ę g u r o d z i n n e g o o r a z s ą s i e d z k i e g o t a k w i e j s k ą , j a k i m i e j s k ą . W a r t y k u l e n i n i e j s z y m p r a g n ę z a s y g n a l i z o w a ć p r z e d e w s z y s t k i m w y s t ę p o w a n i e p o w t ó r z e ń . P o w t a r z a n e b y w a j ą c a ł e w y r a ż e n i a o r a z p o s z c z e g ó l n e c z ę ś c i mowy, a z w y k l e p o w t ó r z e n i e i n t e n s y f i k u j e w y p o w ie d ź i p o z w a l a w y r a z i ć r ó ż n e e m o c j e j e j n a d a w c y , p o r . n p . io bez 2jVi аиувоиут, iag ńymoy rozm aóaii, kry d r a i monat f e r t y g , za osy meéonoe voina śe skurtey, i potym, a un tag m u iiu , parte, oo pan povy, oo pan povy, tag du rńnc muvi i tag me poklepou [ w . ] . Z w ł a s z c z a p o w t a r z a n i e c z a s o w n i k ó w p o w o d u j e , ż e w y r a ż a n e s ą w t e n s p o s ó b r ó ż n e e m o c j e , j a k z a p e w n i e n i e , p o r . d i a l o g : t y rti$ rte ro b ią , o d p o w i e d ź : v o ie , rô tie [ k . ] c z y z n i e c i e r p l i w i e n i e , c o j e s t w i d o c z n e w n a s t ę p u j ą c e j r o z m o w ie z a n o t o w a n e j w m i e ś c i e : ty rtifi rte rozwńes - i o d p o w i e d ź :
rozum es, rozumes. P o w t a r z a n i e c z a s o w n i k ó w w s k a z u j e t a k ż e n a d ł u g o
s z c z e g ó l n i e znamienne j e s t to w p o ls z c z y ź n i e katowlczan ( n o w a k o w s к a - K e m p n a, o p . c i t . , s. 6 0-6 4 ).
