Zagrożenie zabytków dziedzictwa kulturowego ruchami masowymi na obszarze Karpat

Zagro¿enie zabytków dziedzictwa kulturowego

ruchami masowymi na obszarze Karpat

Izabela Laskowicz

, Teresa Mrozek

Cultural heritage affected by landslides in the Carpathians. Prz. Geol, 67: 369–376; doi: 10.7306/2019.31

A b s t r a c t. Owing to intensification of extreme rainfall events widespread land-sliding has been observed in the Carpathians since the 1990s. This area is also known for many cultural heritage objects e.g. manors, castles, sacred buildings, technical structures, whole villages and urban layouts. Here, the natural propensity to slope failure was often overlooked, so was a potential landslide hazard. This work presents the list of cultural heritage objects that have been affected by a landslide hazard. and that total to 445 historic sites. In the group of the most endangered, there are 12 heritage buildings located on active landslides. Using selected exam-ples of masonry and wooden structures, the sacred historical heritage assets and manors are discussed in a context of landsliding threats and related preventive measures. This paper also shows that the structural stabilization implemented for a historical site was successful and withstood an impact of extreme precipita-tion during the spring/summer 2010. However, the assessment of landslide hazard requires, first of all, a full inventory of the threatened monuments and historical sites.

Keywords: landslides hazard, heritage, monuments, stabilization, monitoring.

Intensyfikacja procesów osuwiskowych obserwowana w ostatnim æwieræwieczu (g³ównie w latach: 1997, 2001, 2002 oraz 2010 r.) potwierdza, ¿e szczególnie po³udniowa czêœæ Polski w zasiêgu Karpat i ich przedgórza jest realnie nara¿ona na powa¿ne szkody wywo³ane ruchami masowy-mi. Oszacowany rozmiar strat kwalifikuje ruchy masowe z lat 1997 i 2010 r. do co najmniej œrednich lub nawet bardzo powa¿nych katastrof naturalnych (Poprawa i in., 1998; Munich Re, 2006; Wirtz, 2008; Grabowski, Przybycin, 2010; Laskowicz, Mrozek, 2018). Wielkoœæ strat w odnie-sieniu do obiektów budowlanych lub u¿ytków rolnych mo¿na oceniæ, obliczaj¹c ich wartoœæ odtworzeniow¹, czy-li koszty potrzebne do restytucji stanu sprzed zniszczenia (Giacoemelli, 2003).

Inaczej jest w przypadku zabytków dziedzictwa kultu-rowego. O wielkoœci strat nie œwiadcz¹ wy³¹cznie nak³ady finansowe potrzebne do odtworzenia stanu i funkcji obiektu po katastrofie. Zniszczony zabytek, nawet zrekonstruowa-ny, pozostaje ju¿ tylko replik¹, a nie obiektem historycz-nym (Bukal, 2013). Okreœlanie wartoœci zabytków, po-mimo braku czytelnych i oficjalnych kryteriów oceny, jest realizowane przede wszystkim na potrzeby prac konserwa-torskich. Odbywa siê ono na podstawie subiektywnie okreœ-lanych aspektów, m.in. takich jak wartoœæ historyczna, artystyczna lub naukowe znaczenie obiektu. Jedynym mie-rzalnym wskaŸnikiem mo¿e byæ tylko wiek zabytku, a œciœ-lej jego zabytkowej substancji, czyli tego, co fizycznie zachowa³o siê w nim z przesz³oœci. Materialny budulec obiektu, to tak¿e jedyny aspekt zabytku, który nie mo¿e byæ odtworzony w przypadku zniszczenia. Pozosta³e, takie jak forma czy kontekst przestrzenny, szczególnie przy obecnych mo¿liwoœciach technologicznych, s¹ stosunko-wo ³atwe do zast¹pienia replik¹, tak jak w odbudowanym w ca³oœci Zamku Królewskim w Warszawie lub czêœciowej

rekonstrukcji na zamku w Rabsztynie. Nawet tak ulotny wydawa³oby siê aspekt jak wartoœæ emocjonalna zabytku, pomimo zniszczenia substancji, pozostaje ¿ywy w pamiêci ludzkiej. Zatem sednem zachowania (a nie odtworzenia) obiektu zabytkowego jest utrzymanie i konserwacja jego „budulca”, jako materialnej substancji (Bukal, 2013).

Zagro¿enia dla zabytkowych obiektów generalnie dzieli siê na dwie grupy (Canuti i in., 2009):

– naturalne, np. powodzie, huragany, wegetacja, mikro-organizmy, trzêsienia ziemi,

– oraz antropogeniczne, np. realizacje inwestycji o zna-czeniu strategicznym, ale tak¿e wandalizm czy dzia³ania wojenne.

Wœród zagro¿eñ szczególn¹ rolê odgrywaj¹ powierzch-niowe ruchy masowe, które z jednej strony s¹ warunkowa-ne czynnikami naturalnymi takimi jak: budowa geologiczna, geometria stoku, nawodnienie wodami opadowymi i rozto-powymi, zmiany ciœnienia w porach gruntu itp. Z drugiej strony mog¹ to byæ tak¿e aktywowane przez czynniki antro-pogeniczne, takie jak np. prace budowlane, wylesienie, niew³aœciwa gospodarka wodno-œciekowa itp. Tym zagro-¿eniom przeciwdzia³a siê miêdzy innymi przez modyfika-cje nachylenia stoku, ograniczenie infiltracji wody, wprowadzanie umocnieñ biotechnicznych, stabilizacje strukturalne itp.

Wspó³czeœnie w polskich Karpatach powierzchniowe ruchy masowe stanowi¹ jeden z istotniejszych czynników wp³ywaj¹cych destrukcyjnie na obiekty zabytkowe. W ni-niejszej pracy przedstawiono skalê tego zagro¿enia w Kar-patach oraz na wybranych przyk³adach pokazano jak groŸne dla zabytków mog¹ byæ ruchy masowe, a tak¿e jakie dzia³ania s¹ podejmowane w celu ochrony dziedzictwa kulturowego przed ich skutkami.

I. Laskowicz T. Mrozek

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Centrum Geozagro¿eñ, ul. Skrzatów 1, 31-560 Kraków; izabela.laskowicz@pgi.gov.pl

2

METODYKA

Dla oceny zagro¿enia osuwiskowego obiektów zabyt-kowych konieczna jest przede wszystkim inwentaryzacja zarówno przejawów ruchów masowych, jak i stanu tech-nicznego obiektów zabytkowych, z uwzglêdnieniem prze-strzennej oceny zagro¿eñ. Wyniki tych prac stanowi¹ bazê do dalszych dzia³añ, w szczególnoœci do zindywidualizo-wanej analizy ryzyka osuwiskowego. Niniejszy przegl¹d i ocena obejmuje zabytki nieruchome, które ustawa o ochro-nie zabytków i opiece nad zabytkami z dn. 23 lipca 2003 r. (Ustawa, 2003) okreœla jako …nieruchomoœæ, jej czêœæ lub zespó³ nieruchomoœci (…) bêd¹ce dzie³em cz³owieka lub zwi¹zane z jego dzia³alnoœci¹ i stanowi¹ce œwiadectwo minionej epoki b¹dŸ zdarzenia, których zachowanie le¿y w interesie spo³ecznym ze wzglêdu na posiadan¹ wartoœæ historyczn¹, artystyczn¹ lub naukow¹. Pos³uguj¹c siê reje-strem obiektów zabytkowych znajduj¹cym siê w zasobach Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID), wykonano przestrzenn¹ analizê zagro¿enia osuwiskowego obiektów zabytkowych na obszarze Karpat, polegaj¹c¹ na zestawie-niu map osuwisk i lokalizacji obiektów zabytkowych (www.nid.pl). Wykorzystano mapy osuwisk wykonanych w skali 1 : 10 000 w latach 2008–2018 (osuwiska.pgi.-gov.pl). Na mapach s¹ zaznaczone granice osuwisk z podzia³em na trzy stopnie aktywnoœci: osuwiska aktywne w ostatnich piêciu latach przed rejestracj¹, okresowo aktywne, których aktywnoœæ mia³a miejsce w okresie 5–50 lat przed rejestracj¹, oraz nieaktywne od 50 lat (Gra-bowski i in., 2008). Za obszar szczególnie zagro¿ony ruchami masowymi nale¿y uznaæ tak¿e tereny przyle-gaj¹ce do form osuwiskowych ze wzglêdu na mo¿liwoœæ ich rozwoju i powiêkszania zasiêgu. Problematyka tempa rozwoju osuwisk jest zagadnieniem z³o¿onym, poniewa¿ poszczególne strefy osuwisk rozwijaj¹ siê ze zró¿nico-wanym natê¿eniem i w odmiennym czasie (Záruba, Mencl, 1982). Posi³kuj¹c siê wynikami badañ szczegó³owych obserwacji prowadzonych m.in. w po³owie XX w. przez Gerlacha (1966), a tak¿e przez innych autorów (Raczkow-ski, 2007; Chowaniec, Wójcik, 2012; Graniczny i in., 2012), przyjêto bufor wokó³ osuwisk o szerokoœci 30 m od granic osuwisk, który uznano za obszar szczególnie zagro¿ony dalszym rozwojem przemieszczeñ. Kryterium takie jest jedynie wielkoœci¹ szacunkow¹, nie potwierdzon¹ wystar-czaj¹c¹ liczb¹ obserwacji.

Zabytki do celów omawianej analizy zosta³y pogrupo-wane (z uwzglêdnieniem klasyfikacji NID). Wyró¿niono obiekty o rozmiarach typowych dla budynku, budowli czy te¿ tzw. ma³ej architektury, które wraz ze zmniejszeniem skal odwzorowania kartograficznego traktuje siê jako punktowe. Drugim typem s¹ obiekty o charakterze obsza-rowym, których granice mo¿na wskazaæ na planach i ma-pach wielkoskalowych (np. za³o¿enia urbanistyczne, parki). W ich sk³ad mog¹ wchodziæ tak¿e obiekty budowla-ne, stanowi¹c ³¹cznie zespó³ objêty ochron¹.

W zwi¹zku z takim kryterium grupowania zastosowany podzia³ przedstawia siê nastêpuj¹co:

a) obiekty o charakterze punktowym:

– budynki mieszkalne, w tym wille, pensjonaty, kamie-nice, cha³upy wiejskie,

– dwory, w tym te¿ zespo³y dworskie, zespo³y pa³acowe, – obiekty sakralne – koœcio³y, cerkwie, kaplice,

syna-gogi, kapliczki, dzwonnice, kalwarie, budynki klasz-torne,

– zamki,

– obiekty techniczne i gospodarskie – fabryki, urz¹-dzenia hydrotechniczne, stajnie, spichlerze, obory, budynki gospodarcze, bramy, forty, szko³y,

b) obiekty o charakterze obszarowym:

– zespo³y urbanistyczne i ruralistyczne – miasta, wsie, za³o¿enia urbanistyczne,

– parki i zieleñ – aleje, parki, oran¿erie, otoczenia zie-lone, tereny przykoœcielne, parki dworskie,

– cmentarze, m.in. wojenne z I i II wojny œwiatowej, komunalne, przykoœcielne, o ró¿nym charakterze kulturowo-wyznaniowym, np. rzymskokatolickie, ¿ydowskie,

– inne obszary objête ochron¹ konserwatorsk¹. Ka¿dy nieruchomy zabytek, który znajduje siê równoc-zeœnie w dwóch lub wiêcej wydzielonych strefach zagro¿e-nia osuwiskowego (osuwiska aktywne, okresowo aktywne, nieaktywne, strefa buforowa), by³ kwalifikowany do strefy o wy¿szym zagro¿eniu. Na przyk³ad je¿eli za³o¿enie urba-nistyczne znajduje siê zarówno w granicach osuwisk nie-aktywnych, jak i w ich strefie buforowej zosta³o w ca³oœci zaliczone do strefy osuwisk nieaktywnych.

Celem prezentowanej analizy jest wstêpne przybli¿e-nie zagadprzybli¿e-nienia zagro¿enia zabytków przez ruchy masowe i próba okreœlenia jego wielkoœci tego na obszarze Karpat. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e inwentaryzacja osuwisk pro-wadzona w ramach projektu Systemu Os³ony Przeciwosu-wiskowej (SOPO) w skali 1 : 10 000 nie zosta³a jeszcze ukoñczona (osuwiska.pgi.gov.pl). Na koniec 2018 r. 82% powierzchni Karpat posiada³o szczegó³owe rozpoznanie przejawów ruchów masowych. Z tego powodu analiza dotyczy tej czêœci, w której prace zosta³y obecnie zrealizo-wane.

ZABYTKI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ZAGRO¯ONE PRZEZ POWIERZCHNIOWE

RUCHY MASOWE W KARPATACH

Za zabytki zagro¿one uznano wszystkie obiekty i ob-szary znajduj¹ce siê w ca³oœci lub czêœciowo w granicach osuwisk oraz we wspomnianej strefie buforowej w od-leg³oœci do 30 m od granicy osuwiska (tab. 1).

Na obszarze Karpat na obszarach osuwiskowych mo¿na obecnie wskazaæ 445 chronione prawem obiekty zabytko-we, w tym 207 obiekty budowlane uznane za odrêbne obiekty zabytkowe. Za najbardziej zagro¿one nale¿y uznaæ te, które znajduj¹ siê w ca³oœci lub czêœciowo w granicach osuwisk aktywnych. Jest to obecnie 12 zabytkowych obiek-tów budowlanych. Kolejnych 28 obiekobiek-tów znajduje siê w obrêbie osuwisk okresowo aktywnych. Chocia¿ zagro¿e-nie zabytków znajduj¹cych siê w granicach osuwisk zagro¿e- nieak-tywnych od 50 lat mo¿na by uznaæ za mniejsze, to jednak nie nale¿y go ca³kowicie bagatelizowaæ. Zwykle na takich rozleg³ych i czêsto g³êboko uwarunkowanych strukturalnie osuwiskach powtarzalnoœæ ruchów masowych nastêpuje po d³u¿szym czasie nieaktywnoœci. Jak pokazuje przypa-dek osuwiska w £aœnicy k. Lanckorony skala zniszczeñ wywo³anych przez takie powierzchniowe ruchy masowe jest nieporównywalnie wiêksza ni¿ w przypadku mniej-szych, czêœciej uruchamianych osuwisk (Ziêtara, 1969; Chowaniec, Wójcik, 2012; Graniczny i in., 2012).

Za potencjalnie zagro¿one nale¿y tak¿e uznaæ obiekty znajduj¹ce siê poza osuwiskami, w odleg³oœci do 30 m od ich granic. Jest to strefa bardzo prawdopodobnego

przemieszczania gruntu w przypadku rozwoju istniej¹cego osuwiska w s¹siedztwie. Do tej strefy zaliczono wy³¹cznie obiekty, które znajdowa³y siê poza osuwiskami, a jedynie w ca³oœci lub w czêœci w strefie buforowej. £¹cznie stano-wi¹ one 46% wszystkich zabytków uznanych za zagro¿one przez ruchy masowe.

Spoœród rozpatrywanych obiektów zabytkowych znaj-duj¹cych siê na obszarze osuwisk lub w ich bliskim s¹-siedztwie 46,5% stanowi¹ ró¿nej funkcji obiekty o charak-terze punktowym. Pozosta³e to wydzielenia przestrzenne, np. parki i zieleñ, cmentarze ale tak¿e za³o¿enia urbani-styczne objête ochron¹ w rozumieniu ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Ustawa, 2003). Ryzyko zniszczenia zale¿y od formy i konstrukcji obiektów podda-nych dzia³aniu czynników geodynamiczpodda-nych z uwzglêd-nieniem ich wielkoœci i kierunku. W ka¿dym przypadku wspomniane ryzyko jest zindywidualizowane w zale¿noœci od warunków geologiczno-in¿ynierskich i cech konstruk-cyjnych obiektów. Dlatego te¿ sporz¹dzenie szczegó³owej listy wszystkich analizowanych obiektów wymaga okreœ-lenia ich charakteru konstrukcyjno-funkcjonalnego oraz kontekstu przestrzennego, tak aby okreœliæ indywidualnie zagro¿enie i ryzyko osuwiskowe.

Jak wynika z przedstawionej powy¿ej analizy zarówno zabytki odwzorowywane punktowo, jaki i obiekty zabyt-kowe o charakterze przestrzennym s¹ nara¿one na destruk-cyjne oddzia³ywanie ruchów masowych w Karpatach. Spoœród zabytków poddanych niszcz¹cemu dzia³aniu osu-wiskowemu blisko po³owê stanowi¹ obiekty budowlane. Poni¿ej przedstawiamy wybrane przyk³ady ilustruj¹ce ró¿-ny charakter geologiczró¿-nych uwarunkowañ osuwisk oraz dzia³ania podejmowane w celu eliminacji b¹dŸ redukcji zagro¿eñ. Rozpatrywany jest charakter i rozmiary znisz-czeñ obiektów zabytkowych posadowionych na osuwi-skach, rozwiniêtych w ró¿nych utworach geologicznych (np. warstwy godulskie, kroœnieñskie, inocermowe) i akty-wowanych przez opady o ró¿nej intensywnoœci. Pod wzglê-dem strategii prac zabezpieczaj¹cych podawane tu przyk³ady pokazuj¹ zarówno odst¹pienie od rekonstrukcji w wybra-nej lokalizacji (np. koœció³ w Husowie), jak i wykonanie prac stabilizacyjnych o ró¿nej skali (por. pustelnia w Dukli i koœció³ w Niewodnej). Istotnym z punktu widzenia kon-serwatorskiego zagadnieniem jest odrêbna specyfika reak-cji na przemieszczenia osuwiskowe w przypadku oddzia-³ywañ na konstrukcje drewniane i murowane.

Tab. 1. Zabytki na obszarze Karpat zagro¿one ruchami masowymi Table 1. Cultural heritage affected by landslides in the Carpathians

Grupa zabytków

Group of cultural heritage objects

Liczba zabytków

Number of cultural heritage objects

osuwiska aktywne actice landslides osuwiska okresowo aktywne periodically active landslides osuwiska nieaktywne inactive landslides bufor 30 m

30-m wide buffor zone

obiekty o charakterze punktowym

point-type objects Budynki mieszkalne Houses – 5 15 34 Dwory Manors 3 7 8 9 Obiekty sakralne Sacred objects 5 12 23 33 Zamki Castles 2 – 1 – Obiekty techniczne i gospodarskie Technical objects and outbuildings 2 4 14 30 £¹cznie obiekty o charakterze punktowym

Total of point-type objects

12 28 61 106

obiekty o charakterze obszarowym

area-type objects

Cmentarze

Cemeteries 9 21 4 30

Obszary objête ochron¹ konserwatorsk¹

Objects under legal conservation

8 19 1 9

Za³o¿enia urbanistyczne i ruralistyczne

Urban and rural layouts

6 5 1 4

Parki i zieleñ

Parks and greenlands 18 29 18 56

£¹cznie obiekty

o charakterze obszarowym

Total of area-type objects

41 74 24 99

£¹cznie

Total 53 102 85 205

Jednym z zagro¿onych obiektów murowanych jest go-tycki koœció³ z 1364 r. w Czchowie nad Dunajcem, który znajduje siê na granicy rozleg³ego osuwiska (ok. 8 ha) (ryc. 1A, B). Ruchy masowe w tym rejonie rozwija³y siê zapewne ju¿ w odleg³ej przesz³oœci na ³agodnie nachylo-nym stoku zbudowanachylo-nym z ³upków pstrych, piaskowców i ³upków warstw godulskich oraz lgockich (Skoczylas-Ci-szewska, 1954). W wyniku uruchomienia siê osuwiska, w okresie miêdzy majem a lipcem 2010 r. powsta³y znacz¹ce uszkodzenia w zabudowie znajduj¹cej siê w granicach osu-wiska oraz w kamiennym ogrodzeniu wokó³ koœcio³a. S¹ to szczeliny o szerokoœci do 4 cm (ryc. 1B, C). Liczne pêkniê-cia œpêkniê-cian koœcio³a s¹ mniejszej szerokoœci, a ich stan zacho-wania wskazuje, ¿e pochodz¹ z wczeœniejszych okresów aktywnoœci osuwiska. Obszar osuwiska jest w du¿ej czêœci zagospodarowany obiektami powsta³ymi w ró¿nych okre-sach. Zabytkowy koœció³ liczy ju¿ ponad 600 lat, pozosta³a zabudowa (budynki mieszkalne, szko³a) na terenie osuwi-ska pochodz¹ z ostatniego stulecia. Sukcesywne zabudo-wywanie niekorzystnie wp³ywa na statecznoœæ zbocza i bezpieczeñstwo znajduj¹cych siê tam budowli.

Niezwykle cennym obiektem zabytkowym zagro-¿onym przez osuwisko jest prawdopodobnie najstarszy zachowany w Polsce dwór szlachecki, który znajduje siê

w miejscowoœci Wieruszyce w województwie ma³opol-skim (Rydel, 2018). Jego historia siêga XV w. Od czasu powstania by³ kilkakrotnie przebudowywany, jednak¿e do czasów wspó³czesnych zachowa³a siê jedynie czêœæ bu-dowli, niemal po³owa uleg³a zniszczeniu. Pó³nocna zacho-wana czêœæ kamiennego dworu przylega do granicy aktyw-nego osuwiska. Wed³ug M. Rydla (2018) zburzenia czêœci dworu dokonali w czasie najazdu Szwedzi, nie ma jednak pewnoœci, czy czynnikiem destrukcyjnym nie by³y tak¿e ruchy masowe, których przejawy obserwuje siê wspó³czeœ-nie w miejscu, gdzie znajdowa³a siê wspó³czeœ-nieistwspó³czeœ-niej¹ca dzisiaj czêœæ budowli (ryc. 2). Wzgórze, na którym znajduje siê dwór, a tak¿e przylegaj¹ce do niego osuwisko tworz¹ w¹sk¹ elewacjê zbudowan¹ z piaskowców istebniañskich dol-nych (Kopciowski i in., 2017). Stoki wzniesienia erodowa-ne by³y niegdyœ przez wody Stradomki. Obecnie koryto rzeki znajduje siê ok. 200 m od podnó¿a osuwiska i nawet w czasie wysokich stanów przep³ywaj¹ce wody nie podci-naj¹ ju¿ zbocza, a pomimo tego osuwisko nadal przejawia aktywnoœæ. Dolina rzeki przebiega przez rozleg³¹ strefê uskokow¹ o przebiegu N–S, co prawdopodobnie determi-nuje rozwój ruchów masowych w tym rejonie (Laskowicz, 2016). Osuwisko w najwy¿szej czêœci jest obecnie aktywne i bezpoœrednio zagra¿a zachowanej czêœci dworu (ryc. 2).

Ryc. 1. Koœció³ na osuwisku w Czchowie: A – osuwisko, B – widok ogólny zabytkowego koœcio³a, C – szczeliny w ogrodzeniu Fig. 1. Church on the landslide in Czchów: A – landslide, B – general view of the heritage church, C – cracks in the fence wall

Wœród zagro¿onych obiektów s¹ te¿ takie, które docze-ka³y siê ju¿ prac stabilizacyjnych. Nale¿y do nich pochodz¹ca z pocz¹tku XX w. pustelnia œw. Jana z Dukli w Trzcianie szerzej opisana w pracy Laskowicz i Mrozek (2015). Osuwisko, które w 1998 i 2000 r. powa¿nie naru-szy³o stabilnoœæ zabytkowej budowli, uruchamia³o siê w przesz³oœci kilkakrotnie, o czym œwiadcz¹ wzmocnienia wewn¹trz budynku. Po przeprowadzeniu prac stabilizu-j¹cych najwy¿sz¹ czêœæ osuwiska, gdzie znajduje siê pustelnia (£ukasik, Wysokiñski, 2001), nie zaobserwowa-no zaobserwowa-nowych przejawów uszkodzeñ, pomimo wyst¹pienia ekstremalnie wysokich opadów w 2010 r.

Przyk³adem kompleksowego podejœcia do zabezpie-czenia osuwiska jest rozwi¹zanie przyjête w Niewodnej (województwo podkarpackie). Osuwisko by³o aktywne kilkakrotnie (ruch odnotowano w 1958, 1980, 2010 r.), powoduj¹c coraz wiêksz¹ destrukcjê murów neogotyckie-go koœcio³a oraz znajduj¹cej siê poni¿ej drogi powiatowej Ró¿anka-Wiœniowa (ryc. 3). Powiatowy Zarz¹d Dróg w Strzy¿owie w zwi¹zku z uszkodzeniem drogi przez ruchy masowe zaprojektowa³ stabilizacjê osuwiska, wraz zabezpieczeniem drogi oraz znajduj¹cego siê powy¿ej

koœcio³a pw. œw. Anny. Wybudowany w latach 20. XX w. koœció³ nosi liczne œlady dawnych uszkodzeñ, o czym œwiadcz¹ œlady dawnych napraw spêkañ na œcianach. Widoczne s¹ tak¿e nowsze szczeliny o szerokoœci do 3 cm. W ramach prac stabilizuj¹cych pod³o¿a gruntowego wyko-nano m.in. trzy rzêdy pali o d³ugoœci 12–15 m, tworz¹cych konstrukcje oporowe powy¿ej (ryc. 4A) i poni¿ej (ryc. 4B) koœcio³a, a tak¿e odwodnienia wg³êbne (Trzpis, Cich, 2013). Pale s¹ zag³êbione a¿ do nienaruszonego masywu zbudo-wanego z naprzemianleg³ych piaskowców i ³upków warstw kroœnieñskich górnych o obsekwentnym zaleganiu. Warto podkreœliæ, w tym przypadku wykonano kompleksowe zabezpieczenie obejmuj¹ce stabilizacjê zarówno osuwiska i zabytkowego koœcio³a, jak i s¹siaduj¹cej z tym terenem drogi powiatowej, na której tak¿e odnotowano zniszczenia. Znacznie bardziej odporne na skutki przemieszczeñ wywo³anych ruchami masowymi s¹ obiekty zabytkowe o drewnianej konstrukcji. Wynika to zarówno z cech kon-strukcji budowlanych dostosowuj¹cych siê do wiêkszego zakresu przemieszczeñ pod³o¿a, jak i wytrzyma³oœci na rozci¹ganie drewna, którego s¹ praktycznie pozbawione obiekty murowane. W Wieliczce na rozleg³ym (22 ha) Ryc. 2. Osuwisko i dwór w Wieruszycach

Fig. 2. Landslide and manor in Wieruszyce

Ryc. 3. Uszkodzenia œcian koœcio³a w Niewodnej Fig. 3. Damage of the church walls in Niewodna

osuwisku, w znacznej czêœci aktywnym, rozwiniêtym na pstrych i szarych marglach wêglowieckich znajduje siê koœció³ pw. œw. Sebastiana z 1581 r. (Wójcik, 2009). Uszko-dzenia s¹ widoczne jedynie na kamiennej posadzce koœcio³a oraz w obrêbie zewnêtrznej betonowej opaski wokó³ bu-dynku, natomiast konstrukcja drewniana koœcio³a nie nosi znamion uszkodzenia. W celu ochrony przed propagacj¹ przemieszczeñ wykonano odwodnienia wokó³ budynku.

Innym przyk³adem jest znajduj¹ca siê we wsi Lelu-chów drewniana cerkiew œw. Dymitra z 1861 r., która obec-nie pe³ni funkcjê koœcio³a rzymskokatolickiego (ryc. 5). Aktywnoœæ osuwiska odnotowano ju¿ w 1876 r., a wspó³-czeœnie ruchy obserwowano w 1997 i 2001 r. Ze wzglêdu na powtarzaj¹c¹ siê aktywnoœæ osuwiska i zagro¿enie dla zabytkowego obiektu zosta³o ono w³¹czone do programu monitorowania w ramach projektu SOPO (osuwiska.pgi.-gov.pl). W granicach osuwiska w trzech otworach zainsta-lowano inklinometry. Na podstawie pomiarów

inklinome-trycznych na ró¿nych g³êbokoœciach stwierdzono aktywne powierzchnie poœlizgu. Sumaryczne przemieszczenie po-ziome zarejestrowane po opadach w 2010 r. wynios³o 80 mm na g³êbokoœci 9,5 m p.p.t. Ruchy masowe na g³êbokoœci 22 m p.p.t. by³y na tyle du¿e, ¿e rura inklinometryczna zosta³a œciêta, co uniemo¿liwi³o prowadzenie dalszych po-miarów (Nescieruk in., 2014). Z kolei przesuniêcia strefy przypowierzchniowej s¹ widoczne na pobliskim cmenta-rzu. Drewniana konstrukcja koœcio³a w tych warunkach nie wykazuje oznak uszkodzeñ.

Ruchy masowe stanowi¹ realne, chocia¿ zró¿nicowane zagro¿enie dla obiektów zabytkowych. Tam gdzie uszko-dzenia obiektów s¹ obecnie niewielkie z czasem nale¿y siê spodziewaæ ich powiêkszania, co ostatecznie mo¿e dopro-wadziæ do ca³kowitego zniszczenia, jak w przypadku zabyt-kowego koœcio³a w Husowie w województwie podkarpac-kim. Neogotycka œwi¹tynia pod wezwaniem œw. Andrzeja Aposto³a zosta³a wzniesiona w latach 1912–1916. Ju¿ na Ryc. 4. Stabilizacja osuwiska z zabezpieczeniem koœcio³a w Niewodnej: A – pale na stoku powy¿ej koœcio³a (foto A. Wójcik), B – pale na stoku poni¿ej koœcio³a. Fot. A. Hojdak

Fig. 4. Landslide stabilization with church protection in Niewodna: A – poles on the slope above the church (photo A. Wójcik), B – poles on the slope below the church. Photo by A. Hojdak

Ryc. 5. Osuwisko i koœció³ w Leluchowie Fig. 5. Landslide and church in Leluchów

etapie budowy pojawia³y siê oznaki, ¿e jest ona posado-wiona na niestabilnym pod³o¿u. Koœció³ zosta³ Ÿle zlokali-zowany, w centralnej czêœci rozleg³ego osuwiska, które od co najmniej 100 lat wykazuje sta³¹ lub okresow¹ aktyw-noœæ (ryc. 6A). Osuwisko jest rozwiniête na piaskowcach cienko- i œrednio³awicowych oraz ³upkach warstw inocera-mowych jednostki skolskiej (Kamiñski, Piotrowska, 2003). Utwory te wyró¿niaj¹ siê bardzo wysokim wspó³czynni-kiem osuwiskowoœci powierzchniowej siêgaj¹cym lokal-nie 18%, co œwiadczy o ich bardzo wysokiej podatnoœci na rozwój ruchów masowych (Wójcik, Zimnal, 1996).

Z informacji znajduj¹cych siê w parafii w Husowie wynika, ¿e powa¿ne zniszczenia murów odnotowano w 1977 i 1995 r. Chocia¿ przeprowadzano wielokrotne remon-ty, koœcio³a nie uda³o siê uratowaæ i ostatecznie w 2008 r. zosta³ rozebrany w zwi¹zku z bardzo daleko posuniêtymi uszkodzeniami konstrukcyjnymi (ryc. 6B).

Upamiêtnieniem miejsca rozebranego koœcio³a jest obec-nie park, w stosunkowo bezpieczny sposób zagospodaro-wuj¹cy teren osuwiskowy.

PODSUMOWANIE

Karpaty s¹ obszarem najbardziej zagro¿onym przez ruchy masowe w Polsce (Bober, 1984; Wojciechowski i in., 2015; Wójcik, Wojciechowski, 2016). Dlatego ten typ za-gro¿eñ geodynamicznych jest istotnym czynnikiem od-dzia³ywuj¹cym na znajduj¹ce siê tam obiekty historycznego dziedzictwa kulturowego. W Karpatach jest to ³¹cznie 445 obiektów o charakterze punktowym i obszarowym uzna-nych za zabytkowe. Jest to lista niepe³na, poniewa¿ analizê

zagro¿eñ osuwiskowych uwzglêdniono wg stanu inwenta-ryzacji na koniec 2018 r., obejmuj¹cej 82% powierzchni Karpat Polskich. Po ukoñczeniu inwentaryzacji ruchów masowych bêdzie mo¿liwe kompletne zestawienie zagro-¿onych obiektów historycznych. W zamierzeniu jest stwo-rzenie mapy obiektów zabytkowych usytuowanych w stre-fach oddzia³ywania powierzchniowych ruchów masowych. Oczywiœcie niezbêdna wydaje siê póŸniejsza okresowa aktualizacja i reambulacja materia³ów kartograficznych oraz bazy zabytków.

Przytoczone przyk³ady sugeruj¹, ¿e obiekty wymagaj¹ indywidualnego podejœcia do ka¿dego przypadku, gdy¿ ich stan zachowania i odpornoœæ na ruchy masowe s¹ ró¿ne. Za zabytki nieruchome uznawana s¹ bowiem nie tylko obiekty budowle, ale tak¿e ich otoczenie, które odznacza siê od-mienn¹ wra¿liwoœci¹ na ruchy masowe. Przegl¹d wybra-nych przyk³adów sk³ania do wniosku, ¿e istnieje przede wszystkim realne zagro¿enie osuwiskowe dla zabytków o konstrukcji murowanej (przyk³ad koœcio³a w Czchowie, Husowie, dworu w Wieruszycach), podczas gdy w odnie-sieniu do obiektów o konstrukcji drewnianej mo¿na siê spodziewaæ ich wiêkszej trwa³oœci nawet w przypadkach wystêpowania ograniczonych przemieszczeñ pod³o¿a (koœcio³y w Leluchowie i Wieliczce) (Laskowicz, Mrozek, 2015; Pilecka i in., 2017).

Obecnie prowadzone dzia³ania zwi¹zane z ochron¹ zabytków przed zagro¿eniem powierzchniowymi ruchami masowymi obejmuj¹ inwentaryzacjê osuwisk wraz z infor-macj¹ o ich mo¿liwych niekorzystnych oddzia³ywaniach na obiekty historyczne, zagadnienia stabilizacji i zabezpie-czania terenów i obiektów oraz instrumentalny monitoring Ryc. 6. Osuwisko i koœció³ w Husowie: A – mapa osuwiska B – koœció³; zdjêcia z 2001 r.

osuwisk. Wydaje siê, ¿e czynnoœci te s¹ jednak wyrywko-we i niewystarczaj¹ce. Dotychczas nie sporz¹dzono szcze-gó³owego zestawienia zabytkowych obiektów w ró¿nym stopniu zagro¿onych ruchami masowymi. W przysz³oœci w porozumieniu z NID powinna powstaæ lista zabytków, w której zostanie oceniony poziom zagro¿enia ruchami masowymi, najpilniejsze potrzeby w zakresie zabezpiecza-nia oraz zakres monitorowazabezpiecza-nia przemieszczeñ geodyna-micznych. Analiza przestrzennego wystêpowania obiektów zabytkowych i dotychczas zarejestrowanych osuwisk wska-zuje, ¿e na obszarze Karpat obiektów zagro¿onych jest sto-sunkowo niewiele. Œwiadczy to o dobrym, chocia¿ opartym tylko na jakoœciowych przes³ankach i doœwiadczeniu wybieraniu miejsc pod budowê nawet w odleg³ej przesz³oœci historycznej. Obecnie wydaje siê, ¿e organiza-cyjnie i finansowo osi¹galne jest prowadzenie cyklicznego przegl¹du osuwisk i stanu zabytków w celu podejmowania dzia³añ technicznych dla ich zachowania jako istotnego sk³adnika dziedzictwa kulturowego.

Autorki sk³adaj¹ podziêkowania Recenzentom za cenne uwagi i sugestie, szczególnie w zakresie stosowanej terminologii oraz klasyfikacji obiektów zabytkowych.

LITERATURA

BOBER L. 1984 – Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich zwi¹zek z budow¹ geologiczn¹ regionu. Biul. Inst. Geol., 340: 115–158.

BUKAL G. 2013 – Ochrona i zagro¿enie wartoœci zabytków – czyli o skutkach braku wartoœciowania i co dalej... [W:] Szmygina B. (red.), Wartoœciowanie zabytków architektury. Polski Komitet Narodowy ICOMOS Muzeum Pa³ac w Wilanowie: 61–70.

CANUTI P., MARGOTTINI C., FANTI R., BROMHEAD E.N. 2009 – Cultural Heritage and Landslides: Research for Risk Prevention and Con-servation. [W:] Sassa K., Canuti P. (red.), Landslides Disaster Risk Reduction. Springer: 401–433.

CHOWANIEC J., WÓJCIK A. (red.) 2012 – Osuwiska w województwie ma³opolskim. Atlas-Przewodnik. Wydaw. Kartogr. Compas.

GERLACH T. 1966 – Wspó³czesny rozwój stoków w dorzeczu dolnego Grajcarka. Pr. Geograf., 52.

GIACOMELLI P. 2003 – The economic evaluation of landslide’s risk. [W:] Discussion paper for IV ALARM meeting, 26–27 September 2003. Santander.

GRABOWSKI D., MARCINIEC P., MROZEK T., NESCIERUK P., R¥CZKOWSKI W., WÓJCIK A., ZIMNA Z. 2008 – Instrukcja opraco-wania Mapy osuwisk i terenów zagro¿onych ruchami masowymi w skali 1 : 10 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.

GRABOWSKI D., PRZYBYCIN A. 2010 – Dzia³ania resortu œrodowi-ska w zakresie system os³ony przeciwosuwiskowej w Polsce. Prz. Geol., 58: 941–945.

GRANICZNY M., KAMIÑSKI M., PI¥TKOWSKA A., SURA£A M. 2012 – Wykorzystanie lotniczego skaningu laserowego do inwentaryza-cji i monitoringu osuwiska w rejonie £aœnicy (gmina Lanckorona), Pogó-rze Wielickie, Karpaty zewnêtrzne. Prz. Geol., 60 (2): 89–94.

KAMIÑSKI M., PIOTROWSKA K. 2003 – Szczegó³owa Mapa Geolo-giczna Polski, ark. Kañczuga. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

KOPCIOWSKI R., JUGOWIEC M., LASKOWICZ I. 2017 – Szcze-gó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Bochnia. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

LASKOWICZ I. 2016 – Analiza statystyczna rozmieszczenia osuwisk i nieci¹g³oœci tektonicznych w rejonie Bochni. 3 Polski Kongres Geolo-giczny. Mat. konf., 204–207.

LASKOWICZ I., MROZEK T. 2018 – Redukcja ryzyka osuwiskowego w Polsce – dzia³ania ad hoc czy strategia? Pr., Stud. Geograf., 63 (3): 53–66. LASKOWICZ I., MROZEK T. 2015 – Sacred Historical Heritage Affec-ted by Landslides in the Polish Flysch Carpathians. [W:] Lollino G. i in. (red.), Enginiering Geology for society and Territory, Vol. 8. Springer International Publishing Switzerland: 415–419.

£UKASIK S., WYSOKIÑSKI L. 2001 – Osuwisko przy koœciele œw. Jana z Dukli. [W:] Kaszyñska M. (red.), Awarie budowlane. XX Konfe-rencja Naukowo-Techniczna, Szczecin-Miêdzyzdroje, 22–26 maja 2001, 2 : 511–518.

MUNICH RE: Topics Geo, 2006 – Annual Review: Natural catastrophes 2005, Munich Reinsurance Company, Munich, Germany.

NESCIERUK P., WOJCIECHOWSKI T., KOWALSKI Z., R¥CZ-KOWSKI W., WARMUZ B., MICHALSKI A. 2014 – Dokumentacja geologiczna z prac monitoringowych wykonanych na osuwisku w m. Leluchów. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

osuwiska.pgi.gov.pl (dostêp 09.01.2019).

PILECKA E., WINIARSKA K., MOSKAL M. 2017 – Analiza wp³ywu rodzaju konstrukcji budynku na terenie osuwiskowym na zagro¿enie dro-gi ruchem osuwiskowym. Bezpieczeñstwo i Ekolodro-gia, 12: 381–386. POPRAWA D., R¥CZKOWSKI W., DZIEPAK P., KOPCIOWSKI R., MROZEK T.,NESCIERUK P., ZIMNAL Z. 1998 – Geologiczne skutki powodzi w 1997 roku na przyk³adzie osuwisk województwa nowos¹dec-kiego. [W:] Starkel L., Grela J. (red.), PowódŸ w dorzeczu górnej Wis³y w lipcu 1997 r. Wydaw. Oddz. PAN, Kraków: 119–132.

R¥CZKOWSKI W. 2007 – Landslide hazard in the Polisch Flysch Car-pathians. Stud. Geom. Carph-Balc., 41: 61–75

RYDEL M. 2018 – Dwór. Polska to¿samoœæ. Zysk i S-ka.

SKOCZYLAS-CISZEWSKA K. 1954 – Szczegó³owa Mapa Geologicz-na Polski w skali 1 : 50 000, ark. Brzesko. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. TRZPIS B., CICH L. 2013 – Dokumentacja projektowo-budowlana – bran¿a konstrukcyjna. Opracowanie dokumentacji projektowo-budowla-nej dla zadania pn. „Likwidacja i zabezpieczenie osuwiska – droga powiatowa nr 1920R Ró¿anka-Wiœniowa w km 3+900 – 4+300”. ATEiRI „mkm PERFEKT” Sp. z o.o. Kraków.

USTAWA z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabyt-kami. Dz.U. z 2018 r. poz. 2067.

WIRTZ A. 2008 – Hitting the poor: Impact of natural catastrophes in eco-nomies at various stages of development, paper presented at International Disaster and Risk Conference (IDRC) 2008 Davos, Davos, Switzerland, 25–29 Aug. JAMES B. ELSNER, Department of Geograph.

WÓJCIK A. 2009 – Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1 : 50 000, ark. Wieliczka. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

WOJCIECHOWSKI T., MROZEK T., LASKOWICZ I., KU£AK M. 2015 – Podatnoœæ osuwiskowa Polski. I Ogólnopolska Konferencja O!suwisko 19–22 maja 2015, Wieliczka. Mat. konf. PIG-PIB, Warszawa: 119–120.

WÓJCIK A, WOJCIECHOWSKI T. 2016 – Osuwiska jako jeden z wa¿niejszych elementów zagro¿enia geologicznego w Polsce. Prz. Geol., 64 (9): 701–709.

WÓJCIK A., ZIMNAL Z. 1996 – Osuwiska wzd³u¿ doliny Sanu miêdzy Bachórzcem a Reczpolem (Karpaty, pogórze karpackie) Biul. Pañstw. Inst. Geol., 374: 77–91.

www.nid.pl (dostêp 12.05.2018).

ZIÊTARA T. 1969 – W sprawie klasyfikacji osuwisk w Karpatach fliszo-wych. Stud. Geomorph. Carpath.-Balcan., 3: 21–29.

ZÁRUBA Q., MENCL V. 1982 – Landslides and their control. Elsevier Scientific Publishing Company.