Z badań nad stanem zatrudnienia w Prusach Wschodnich w chwili objęcia władzy przez partię hitlerowską

Koziełło-Poklewski, Bohdan

Z badań nad stanem zatrudnienia w

Prusach Wschodnich w chwili

objęcia władzy przez partię

hitlerowską

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 537-546

1976

Bohdan K o zielło -P o k lew sk i

Z BADAŃ NAD STANEM ZATRUDNIENIA

W PRUSACH WSCHODNICH

W CHWILI OBJĘCIA WŁADZY

PRZEZ PARTIĘ HITLEROWSKĄ

Jednym ze skutków narastającego od 1928 roku kryzysu gospodarczego był wzrost bezrobocia. Już w zim ie 1928/1929 roku bezrobocie stało się w N iem czech w ażnym problemem. W styczniu 1929 roku było tu 2 850 000 bezrobotnych. W latach następnych bezrobocie przyjęło zastraszające roz­ m iary — w końcu stycznia 1933 roku zarejestrow ano w N iem czech 6 013 612 bezrobotnych l. W prawdzie w pierw szych m iesiącach kryzysu bezrobocie do­ tknęło przede w szystkim przem ysłow e okręgi zachodnich i środkow ych N ie­ miec, ale kurczenie się rynku pracy na tych obszarach odbiło się niekorzyst­ nie również w prow incjach rolniczych Rzeszy, tradycyjnym źródle siły robo­ czej dla okręgów przem ysłow ych. P rzejaw iało się to w zaham ow aniu em i­ gracji zarobkowej z prow incji rolniczych do okręgów przem ysłow ych. Jeszcze w 1929 roku z Prus W schodnich w yem igrow ały do okręgów przem ysłow ych 20 542 osoby, w roku następnym już tylko 4119 osób, a w roku 1931 saldo m igracji dla Prus W schodnich od w ielu lat po raz pierw szy w ypadło dodat­ nio i w yraziło się liczbą 3870 osób. Od tej ch w ili aż do końca 1935 roku Prusy Wschodriie m iały dodatnie saldo m igracyjne 2. Ci, którzy nie m ogli w yem igro­ wać w celach zarobkowych z Prus W schodnich, obciążali i tak skrom ny, a przy tym jeszcze kurczący się na skutek kryzysu, m iejscow y rynek pracy. K ryzys nie om inął bow iem i tej prowincji, co w yraziło się stałym spadkiem zatrud­ nienia i wzrostem bezrobocia. C harakterystyczna przy tym dla rynku pracy Prus W schodnich sezonowość zatrudnienia pow odow ała znaczne, sięgające ty ­ sięcy osób w ahania w stanie zatrudnienia. I tak w ciągu czterech m iesięcy — m iędzy końcem marca a końcem lipca 1930 roku — liczba zatrudnionych wzrosła od 449 625 do 519 236, a w ięc o 69 611 osób, to jest o 15,5% stanu za­ trudnienia z końca marca 1930 roku. Jednak w ciągu następnych ośm iu m ie­ sięcy — od końca lipca 1930 roku do końca m arca 1931 roku — stan zatrud­ nienia obniżył się o 99 928 osób (od 519 236 do 419 308, to znaczy o 19,2% sta­ nu zatrudnienia z końca lipca 1930 roku). Podobnie kształtow ała się sytuacja w następnych dwóch latach. M iędzy końcem marca a końcem czerw ca 1931 roku zatrudnienie wzrosło o 79 260 osób (od 419 308 do 498 568 osób, to jest

1 S ta tistisch es Jahrbuch fü r das D eu tsch e Reich, Jg 53, 1934, s. 308.

2 S ta tistisc h e s H andbuch fü r d ie P ro vin z O stp reu ssen , S ch lossberg (Ostpr.) und L eipzig

1938, S. 64.

538 B oh d an Koziello-Poklewski

o 18,9% stanu zatrudnienia z końca m arca 1931 roku), ale m iędzy końcem czerw ca 1931 roku a końcem marca 1932 roku zatrudnienie spadło o 128 601 osób (od 498 568 do 369 967, a w ięc o 25,8%). W ciągu pięciu m iesięcy 1932 roku (ko­ niec m arca — koniec sierpnia) zatrudnienie wzrosło o 68 242 osoby (od 369 967 do 438 209, to znaczy o 18,4% stanu zatrudnienia z końca marca 1932 roku), ale w ciągu następnych sześciu m iesięcy (koniec sierpnia 1932 roku — koniec lutego 1933 roku) obniżyło się o 75 966 osób, od 438 209 do 362 243, a w ięc o 17,3% stanu zatrudnienia z końca sierpnia 1932 roku. Sześć pierw szych m ie­ sięcy 1933 roku (koniec lutego — koniec sierpnia) przyniosło wzrost zatrud­ n ienia o 138 093 osoby (od 362 243 do 500 336, to jest o 38,1% stanu zatrudnie­ nia z końca lutego), ale już cztery następne m iesiące tegoż roku przyniosły znów spadek zatrudnienia o 49 775 osób, to jest o 9,9% stanu z końca sierpnia 1933 r o k u 3. Trzeba przy tym pam iętać, że rok 1933 to okres już po objęciu w ładzy przez partię h itlerow ską i zastosow aniu przez nią totalnej w alki o pracę (Arbeitsschlacht), o której m etodach będziem y niżej m ówić szcze­ gółowo.

K urczenie się rynku pracy i spadek stanu zatrudnienia pow odow ał wzrost bezrobocia. Podobnie jak w przypadku stanu zatrudnienia również i teraz dał o sobie znać sezonow y charakter pracy w Prusach W schodnich. W okresach w iosennych i letnich, a w ięc w czasie nasilenia prac rolnych i budow lanych, zm niejszała się liczba bezrobotnych. I w tym przypadku w ahania sięgały dziesiątków ty sięcy osób. W końcu lutego 1930 roku w urzędach pracy Prus W schodnich zarejestrow ano 99 102 bezrobotnych. W ciągu następnych siedm iu m iesięcy (do końca września) liczba ta spadła o 59 028 osób, a w ięc o 59,6%, jednak w ciągu kolejnych pięciu m iesięcy jesien no-zim ow ych (koniec w rze­ śnia 1930 roku — koniec lutego 1931) liczba bezrobotnych wzrosła o 73 512 osób (183,4% stanu z końca w rześnia 1930 roku) i w yn osiła 113 586 osób. W czasie pięciu m iesięcy 1931 roku (koniec lu tego — koniec lipca) liczba bezrobotnych zm niejszyła się o 63 994 osoby, to jest o 56,3% stanu w yjściow ego, ale w se­ zonie jesienno-zim ow ym (koniec lipca 1931 — koniec lu tego 1932) znów w zro­ sła o 85 562 osoby, a w ięc o 172,5% stanu z końca lipca. W końcu lutego 1932 roku zanotowano najw yższą w Prusach W schodnich liczbę bezrobotnych, bo aż 135 154 osoby. I znów w sezonie w iosenn o-letnim (koniec lutego — koniec w rześnia) zm niejszyła się ona o 67 437 osób, to znaczy o 49,9%. Pięć następnych m iesięcy sezonu jesien no-zim ow ego (koniec w rześnia 1932 — ko­ niec lutego 1933) przyniosło wzrost bezrobocia o 63 356 osób (93,6% stanu z końca w rześnia 1932 roku).

W m iesiąc po objęciu w ładzy przez partię nazistow ską statystyki noto­ w a ły 131 073 bezrobotnych w Prusach W schodnich. Zastosowane przez h itle­ row ców totalne m etody zniesienia bezrobocia spow odow ały w ciągu następ­ nych sześciu m iesięcy (koniec lutego 1933 — koniec sierpnia 1933) jego spa­ dek o 128 401 osób, to znaczy o 98,0%. Znam ienne jednak jest, że m im o dzia­ łania środków i m etod zastosow anych przez w ładze hitlerow skie (o czym n i­ żej) następne pięć m iesięcy (koniec sierpnia 1933 — koniec stycznia 1934) przyniosły ponow ny w zrost bezrobocia o 36 111 osób, a w ięc o 1351,5% w sto­ sunku do końca sierpnia 1933 roku, kiedy to bezrobocie w Prusach W

Z b ad a ń n a d stanem zatrudnienia w Prusach W sch o d n ich ₅₃₉

nich teoretycznie przestało być problem em , bo w urzędach pracy zarejestro­ w anych było w ów czas jedynie 2672 bezrobotnych i

A naliza struktury zaw odow ej bezrobotnych w tej prow incji pozw oli od­ pow iedzieć na pytanie, z jakich grup zaw odow ych rekrutow ali się bezro­ botni.

TABELA I. Struktura zaw odow a b ezrobotnych w Prusach W schodnich (od k ońca listopada 1932 roku do końca grudnia 1933 roku)

Stan w końcu m iesiąca G rupy za w o d o w e Razem rolnictw o, leśn ictw o, ry b o łó w ­ stw o bu d o w ­ n ictw o

rob otn icy n ie w y ­ kw alifik o­

w ani

pozostałe za w o d y

rob otn icy

ogółem u rzędnicy X I 1932 16 384 13 574 33 782 38 716 102 456 7 987 110 443 XII * 20 260 15 758 37 231 41 314 114 563 9 079 123 642 I 1933 18 489 16 880 40 021 43 485 118 875 10 645 129 520 II 18 504 17 233 39 839 44 540 120 116 10 957 131 073 III 16 486 15 818 38 011 43 452 113 767 10 797 124 564 IV 12 587 11 095 29 001 24 992 87 675 10 362 98 037 V 10 166 8 131 23 678 30 243 72 218 9 752 81 970 VI 8 535 7 493 22 426 27 804 86 258 9 250 75 508 VII 508 2 657 6 988 13 304 23 457 5 246 28 703 VIII 42 404 591 851 1 888 784 2 672 IX 34 433 490 1 001 1 958 890 2 848 X 165 618 1 643 2 564 4 990 1 610 6 600 XI 1 001 2 292 3 806 5 614 12 713 2 068 14 781 XII 2 438 4 946 13 467 - 34 175 3 299 37 474

* dane dla listopada І grudnia 1932 roku dotyczą poszuk u jących pracy, zn alazły się tu w ięc w szelk ie osoby, n ie ty lk o bezrobotni, zarejestrow ane w w y d zia le p ośrednictw a urzędu pracy. Różnica jednak m iędzy bezrobotnym i a in n ym i osobam i jest tak nik ła, iż dane te są porów nyw aln e z d anym i dla 1933 roku, dotyczącym i już w y łą czn ie bezrobotnych.

Ź r ó d ł o : Obliczenia w ła sn e na p odstaw ie R eich s-A rb eitsm a rk t-A n ze ig er, 1933, nr 1, ss. 22—23; nr 2, s. 20; S ta tistisch es H andbuch fü r d ie P ro vin z O stp reu ssen , ss. 118—119.

Z tabeli 1 w ynika, że trzon bezrobotnych w Prusach W schodnich tw o­ rzyli robotnicy tych grup zaw odow ych (łącznie z robotnikam i n iew y k w a lifi­ kow anym i), których praca uzależniona b yła od sezonu. W całym badanym okresie stan ow ili oni znacznie ponad połow ę bezrobotnych. N ależy tu zwró­ cić uw agę, iż sezonowość zatrudnienia w Prusach W schodnich pow odowała, że w okresie zim ow ym liczba bezrobotnych w tej prow incji przekraczała za­ w sze średnią dla Rzeszy. Jeszcze na przykład w końcu 1938 roku, a w ięc w okresie gdy w zasadzie problem bezrobocia w N iem czech już nie istniał, 58 326 osób, to jest 10,6% ogółu robotników i pracow ników , zarejestrow anych było w e wschodniopruskich urzędach pracy jako b ezro b o tn i5.

W zrost bezrobocia pociągał za sobą znaczne trudności finansow e. K oniecz­ ność łożenia dużych sum na zasiłki dla w zrastającej z każdym m iesiącem armii bezrobotnych stanow iła jeden z istotnych pow odów pow ażnego deficytu fin an ­ sow ego. D eficyt ten można było pokryć przez nałożenie w iększych podatków

4 Ibidem , s. 308. Por. też R e ic h s-A rb eitsm a rk t-A n ze ig er (dalej RAA), 1933, nr 3, s. 24. 5 H. B . Grünberg, Das n eu e O stp reu ssen , K önigsberg 1938, s. 69.

540 B oh d an Koziełlo-Poklewski

na przem ysłow ców . Z takim w łaśn ie w nioskiem w y stąp ił socjaldem okrata Ru­ dolf H ilferding, m inister finansów w rządzie Herm ana M iillera. W niosek ten odrzucili p rzed staw iciele przedsiębiorców z Deutsche V o lk sp a rtei oraz ów czes­ ny prezes Banku R zeszy, Hjalm ar Schacht. 21 grudnia 1929 roku H ilfer­ ding podał się do dym isji. Jego następcą został P au l M oldenhauer, członek

Deutsche Volkspartei. Dla pokrycia deficytu budżetow ego zaproponow ał on

obniżenie zasiłków dla bezrobotnych. Z w nioskiem takim nie m ogli się zgodzić przedstaw iciele socjaldem okratów . Te kontrow ersje budżetow e doprow adziły do ustąpieriia 27 marca 1930 roku rządu Hermana M iillera — ostatniego rządu parlam entarnego Republiki W eim arskiej 6.

Do n ow ego rządu, na którego czele stanął członek Centrum, Heinrich Brüning, w eszli przedstaw iciele Centrum, Deutsche De mok ra tis ch e Partei,

Deutsche Vo lksp art ei i Deutschnationale Volksparte i. B ył to w ięc rząd pra-

w icow o-centrow y. Brüning, nie posiadający w iększości w Reichstagu, rządził głów nie przy pom ocy m etod pozaparlam entarnych, w oparciu o dekrety prezy­ denckie, w yd aw ane na podstaw ie artykułu 48 konstytucji w eim arskiej, co przy tolerancji socjaldem okratów daw ało m u dużą sw obodę 1.

R ów nież rząd B rüninga za jeden z podstaw ow ych w arunków przezw ycię­ żenia kryzysu uznał zrów now ażenie budżetu. Rząd ten jednak, z u w agi na swój charakter, nie m ógł pójść drogą zaproponowaną sw ego czasu przez H ilfer- dinga, w ybrał natom iast drogę drastycznej redukcji w yd atków państw ow ych przez obniżenie zasiłków dla bezrobotnych, płac pracow ników państw ow ych i płac w przem yśle. Rów now aga budżetow a została osiągnięta w głów nej m ie­ rze kosztem robotników. Tego typu pociągnięcia, stosow ane w latach 1930— 1932, przyniosły w efek cie katastrofalne skutki gospodarcze i polityczne. Prze­ de w szystkim obniżyła się siła nabyw cza ludności, co w konsekw encji pogłębia­ ło kryzys nadprodukcji, pow odow ało zm niejszenie produkcji przem ysłow ej, a tym sam ym wzrost bezrobocia. Redukcja płac pracow ników państw ow ych na­ staw iała tę grupę społeczną opozycyjnie w stosunku do rządu, zaś obniżenie cen detalicznych podkopało egzystencję w arstw y drobnych przem ysłow ców , rzem ieślników i sklepikarzy. P olitycznie skorzystali na tym hitlerow cy, któ­ rych bazę społeczną stan ow iło w łaśn ie drobnom ieszczaństwo 8.

N ależy jednak przypom nieć fakty, które jak dotychczas uszły uwadze badaczy polskich, a m ianow icie, że to w łaśn ie rząd B rüninga zapoczątkował ustaw odaw stw o, którego celem b yła likw idacja bezrobocia, czy może ściślej — odciążenie rynku pracy. Spraw y te regulow ało szereg dekretów prezydenckich i w yd aw anych w oparciu o nie rozporządzeń w ykonaw czych. D otyczyły one organizacji dobrow olnej służby pracy (fre iw illiger A r b e i ts d ie n s t) 0, robót do­

6 J. K rasuski, H istoria R z e s zy N iem ieck iej 1871—1945, Poznań 1971, s. 302.

7 A rtykuł 48 k o n sty tu cji w eim arsk iej d o ty czy ł n adzw yczajnych upraw nień prezydenta w w ypadku p ow ażnego k ryzysu. R eich stag był w praw dzie w ład ny anulow ać każdy d ekret prezydenta, jednak frak cja posłów socjald em ok ratycznych (SPD) n ie k orzystała z tej m ożli­ w o ści sądząc, że obalenie B rüninga w yszłob y ty lk o na korzyść hitlerow ców , k tórzy w w y b o ­ rach 14 marca 1930 r. u zyskali 18,0e/o głosów i 107 m andatów zam iast d otych czasow ych 3,0°/o i 12 m andatów (por. J. Krasuski, op. cit., s. 105).

8 W. R usiński, Z a r y s h isto rii g o sp o d a rc ze j p o w sze ch n e j, C zasy n o w o ży tn e i najn ow sze (1500—1949), W arszawa 1973, ss. 512—513; por. też J. Krasuski, op. cit.. s. 305.

9 R eisch sgesetzb latt (dalej RGB1), 1931, T. 1, ss. 279—316, Z w e ite V erordnu n g d e s R eich s­ p rä sid en ten zur S ich eru n g vo n W irtsch a ft und Finanzen. V om 5. Juni 1931; rozporządzenie

Z b ad a ń na d stanem zatrudnienia w Prusach W sch o d n ich 541

raźnych prem iow ania — w form ie obniżenia podatków — pracodawców

zw iększających zatrudnienie w sw oich zakładach pracy n .

E fekty gospodarcze tych rozporządzeń b y ły znikom e. X tak na przykład w styczniu 1933 roku przy pracach doraźnych w Prusach W schodnich za­ trudniano zaledw ie 309 osób (w całej Rzeszy — 23 665 osób), zaś dobrow olna służba pracy liczyła w Prusach W schodnich w tym okresie 1940 członków (w całej Rzeszy 175 656 członków) 12. N ależy jednak pam iętać, iż zarządzenia te obow iązyw ały w pań stw ie jeszcze dem okratycznym , w którym żadnego bezrobotnego nie można było zm usić do podjęcia nie odpowiadającej m u pra­ cy. W ynikało to zresztą w yraźn ie z postanow ień rozporządzenia o dobrow olnej służbie pracy ,s. Podobnie postępow ano rów nież i w przypadku zatrudnienia przy robotach doraźnych. Zarówno w jednym , jak i w drugim w ypadku za­ chętę m ogło stanow ić jedynie n iew ielk ie zresztą wynagrodzenie, będące uzu­ p ełnieniem zapom ogi dla bezrobotnych, bow iem ani członkostw o dobrow olnej służby pracy, ani zatrudnienie przy robotach publicznych nie stan ow iły sto­ sunku pracy w św ietle przepisów prawa pracy, a w ięc tym sam ym nie za­ p ew n iały robotnikom dodatków socjalnych w yn ik ających z prawa pracy. W ię­ ksze znaczenie i oddziaływ anie m iały zarządzenia o prem iow aniu pracodaw­ ców zw iększających zatrudnienie w sw oich zakładach pracy (Mehrbeschäfti­

gung). Za zw ięk szen ie zatrudnienia w określonym zakładzie uznaw ano sytu ­

ację, w której średnia zatrudnionych robotników w poszczególnych kw arta­ łach okresu od 1 października 1932 roku do 30 w rześnia 1933 roku przekra­ czała średnią m iesięcy czerwca, lipca i sierpnia 1932 roku. P oniew aż premia, w przypadku podatku obrotowego, in w estycyjn ego i gruntow ego w yn osiła 40,0% podatku, w ielu przedsiębiorców , głów nie rolników , zdecydow ało się na dodatkow e zatrudnienie robotników rolnych i to zarówno parobków, jak i de- putantów 14.

B y ły to jednak środki niew ystarczające nie tylk o do radykalnej poprawy sytuacji gospodarczej, ale n aw et do zm niejszenia bezrobocia. Tym czasem w Prusach W schodnich m iesiące zim ow e 1932/1933 roku przyniosły dalszy

w ykonaw cze: ibidem , ss. 398—402, V ero rd n u n g über d ie F örderung des fre iw illig e n A r b e its ­ d ien stes. V om 23. Ju li 1931 u zupełnienie: RGBl, 1932, T. 1, ss. 251—252, V erordnu n g zur E rgän ­ zun g der V erordnu n g ü b er d ie F örderung d es freiw illig en A rbeitsdienstes. V om 25. Mai 1932; now elizacja: ibidem , ss. 252—253, V ero rd n u n g ü b er den fre iw illig e n A rb eitsd ien st. V om 16. Ju lii 1932; przepisy w ykonaw cze: ibidem , ss. 392—395, A u sfü h ru n g svo rsch riften zu r V erordnu n g über den freiw illig en A rbeitsdienst vo m 16. J u li 1932. V om 2. A u g u st 1932.

10 RGBl, 1932, T. 1, ss. 273—284, V ero rd n u n g d es R eich sp rä sid en ten ü b e r M assnahm en zur E rhaltung d er A rb e itslo se n h ilfe u nd d er S o zia lve rsic h e ru n g so w ie zu r E rleich teru n g d er W o h l­ fa h rtsk o ste n d er G em ein den . V om 14. Juni 1932; ss. 305—306, V ero rd n u n g ü b er d ie Höhe der A rb eitslo se n u n te rstü tzu n g und d ie D u rch fü h ru n g Ö ffen tlich er A rb eiten . V om 16. Juni 1932.

11 RGBl, 1932, T. 1, ss. 425—432, V ero rd n u n g d e s R eich sp rä sid en te n zu r B elebung der W irtsch a ft. V o m 4. S e p te m b e r 1932; przepisy w ykon aw cze: ibidem , ss. 459—472, D urch fü h ru n gs­ bestim m u n g en zu r S teu erg u tsch ein ve ro rd n u n g . V om 26. S e p te m b e r 1932; zmiana: ibidem , ss. 519—520, V erordnu n g zu r Ä n d eru n g d er D u rch fü h ru n g sb estim m u n g en zur S te u e rg u tsc h e in ­ verordn un g. V om 31. O k to b er 1932.

12 S ta tistisch es Jah rbu ch , ss. 300—302; S ta tistisch es Handbuch, s. 116.

13 RGBl, 1932, T. 1, ss. 352—353, V ero rd n u n g ü b er d en freiw illig e n A rb eitsd ien st. V om 16. J u li 1932, art. 4.

14 RAA, 1933, nr 1, s. 3; nr 4, s. 3. For. też A rchiw um Akt N ow ych, Am basada RP \s B erlin ie (dalej AAN-AB), 703, k. 22—23, Spraw ozdanie ek on om iczne w icekon sulatu RP w Ełku 7. 21 IV 1933.

542 B o h d a n Koziello-Poklewski

wzrost bezrobocia. N a sk utek silnych m rozów w strzym ano prace w lasach, co spow odow ało, iż w pow iatach olsztyńskim , w ystruckim , królew ieckim , ełckim , tylżyckim i elbląskim zw olniono w ielu robotników leśnych. Z tych samych w zględ ów zaham owane zostały prace w budow nictw ie. Z tego sam ego powodu w strzym ano prace rów nież przy robotach publicznych. P ełn a stagnacja pa­ now ała w e wschodniopruskim przem yśle m etalow ym , drzew nym i ceram icz­ nym 15.

N iem niej jednak bezrobocie w Prusach W schodnich nie osiągnęło w cza­ sie kryzysu takich rozmiarów, jak w przem ysłow ych okręgach Rzeszy, gdzie w 1932 roku 30,0% ogółu dotychczas zatrudnionych znalazło się bez pracy. A le i w tej prow incji w tym sam ym okresie co piąty robotnik i pracownik zam eldow any b y ł w urzędach pracy jako bezrobotny. 30 stycznia 1933 roku w Prusach W schodnich zarejestrow ano 129 520 bezrobotnych (por. tab. 1). L ikw idacja bezrobocia stała się w ięc centralnym zadaniem gospodarczym w ładz hitlerow skich po objęciu przez nie rządów. Podobnie jak w całej Rzeszy rów ­ nież i w Prusach W schodnich przystąpiono do tej akcji w oparciu o postano­ w ienia ustaw y z 1 czerw ca 1933 roku, m ów iącej o tw orzeniu now ych m iejsc pracy (Arbeitsb eschaffung gesetz) “ . U staw a upow ażniała m inistra finansów Rzeszy do w ydatkow ania na ten cel sum y sięgającej 1 m iliarda m arek w for­ m ie kredytów, pożyczek, zapomóg, dotacji. U staw a przew idyw ała przy tym w yd atkow anie tych sum na przedsięw zięcia służące bezpośrednio lub pośrednio tw orzeniu now ych m iejsc pracy. Obok w ięc kredytów , pożyczek, dotacji na prace w ramach robót publicznych (budowa dróg, m elioracje, budow nictw o m ieszkaniow e, gospodarcze i kom unalne itp.), przew idyw ano udzielanie po­ życzek w w ysokości 1000 m arek m łodym m ałżeństw om . Takiej nieoprocento- w anej pożyczki, spłacanej następnie w stu dziesięciom arkow ych ratach, udzie­ lano jednak tylk o wów czas, jeśli przyszła m ałżonka pracowała przynajm niej przez sześć m iesięcy w okresie m ięd zy 1 czerw ca 1931 roku a 31 m aja 1933 roku, zobowiązała się — jeśli aktualnie pracuje — zw olnić się z pracy i nie podejm ow ać pracy zarobkowej do ch w ili spłacenia pożyczki. Pożyczki takiej udzielano jednak n ie w form ie pieniężnej, a w form ie specjalnych bonów tow arow ych, upow ażniających do zakupu m ebli i innego sprzętu dom ow ego w przeznaczonych do tego sklepach.

U staw a zw alniała od podatku in w estycyjn ego tych przedsiębiorców , któ­ rzy w yposażali sw oje zakłady pracy w now e m aszyny i narzędzia, pod w a ­ runkiem jednak, że m aszyny te będą produkcji niem ieckiej, a ich zainstalo­ w an ie w zakładzie nie spow oduje zm niejszenia zatrudnienia.

Do generalnej batalii lik w idacji bezrobocia przystąpiono w Prusach W schodnich w początkach lipca. Am bicją w ładz wschodniopruskich b yło za­ kończenie tej akcji jeszcze w okresie letnim 17. Na pokrycie kosztów likw idacji bezrobocia Prusy W schodnie otrzym ały pożyczkę w w ysokości 20 m ilionów

15 RAA, 1933, nr 3, SS. 4—14; nr 4, SS. 5—9.

16 RGB1, 1933, T. 1, ss. 323—329, G esetz zu r V erm in d eru n g d er A rb e itslo sig k e it (A rb eiis- b esch a ffu n g sg esetz). V om 1. Ju ni 1933.

17 A rchiw um A kt N ow ych, M inisterstw o Spraw Z agranicznych (dalej AAN-MSZ), 10066, k. 13—14, Raport K onsulatu G eneralnego RP w K rólew cu z 31 VII 1933. Por. też W ojew ódzkie A rchiw um P ań stw ow e w O lsztynie, b andratsam t B ischofsburg, VIÏI/8-A-1, Pism o naczelnego prezydenta Prus W schodnich z 2 VII 1933.

Z b ad a ń na d stanem zatrudnienia w Prusach W sch o d n ich 543

m arek z Banku R entow ego oraz dotację w w ysokości 10 m ilionów m arek z N iem ieck iego T ow arzystw a Robót P ublicznych (Deutsche Gesellschaft für

öffentliche Arbeiten). Su m y te, łącznie z kw otam i udzielon ym i przez Zakład

Rzeszy do Spraw Pośrednictw a P racy i U bezpieczeń Bezrobotnych (Reichs­

ans talt f ü r A r b e its v e r m ittlu n g und Arb eits lo sen vers ic heru ng), pozw oliły na

podjęcie szeroko zakrojonych robót publicznych, przede w szystkim m eliora­ cyjnych i przy budow ie dróg ,8.

M asowe zatrudnianie przy robotach publicznych stan ow iło ty lk o jedną z form zwalczania bezrobocia; inną było kierow anie bezrobotnych do pracy w rolnictw ie. N ie dysponujem y danym i statystycznym i, obrazującym i liczbę bezrobotnych skierow anych do pracy w rolnictw ie, wiadom o jedynie, że

w ciągu 1933 roku w e wschodniopruskim rolnictw ie zatrudniono 84 252

osoby ,0.

Spektakularna akcja, jaką b yła n iew ątp liw ie likw idacja bezrobocia

w Prusach W schodnich, zakończona została w dw a m iesiące po rozpoczęciu. G auleiter tej prowincji, Erich Koch, m ógł na długo przed przew idyw anym początkowo term inem , to znaczy 1 października, zam eldow ać H itlerow i, że w Prusach W schodnich bezrobocie zostało zlikw idow ane. W arto jednak odpo­ w iedzieć na pytanie: jakim i m etodam i i czyim kosztem to osiągnięto.

W polskiej literaturze przedm iotu zwracano już uw agę, iż likw idacja bez­ robocia w w ydaniu hitlerow skim m iała charakter bardziej polityczn y niż g osp od arczy20. P odstaw ow ym celem tej akcji było bow iem zatrudnienie m ożli­ w ie najw iększej liczby bezrobotnych bez w zględ u na rzeczyw iste efek ty gos­ podarcze ich pracy. W ynikało to zresztą w yraźn ie z postanow ień w spom nia­ nej już ustaw y o tw orzeniu now ych m iejsc pracy, w której podkreślano, iż w przypadku robót publicznych pracę m aszyn n ależy zastępow ać pracą ludz­ ką, a jedynie w w ypadkach koniecznych m ożna się posługiw ać m aszynam i. W olno nim i posługiw ać się również w tedy, jeśli się okaże, że praca ludzka niepom iernie podraża k o s z ty 21. W takiej sytu acji tw orzenie now ych m iejsc pracy nie w ym agało jakichkolw iek nakładów inw estycyjnych. Inna obow iązu­ jąca zasada, sform ułow ana przez gauleitera Prus W schodnich, brzmiała: do zasiłku dla bezrobotnych ze strony państw a lub gm in y m ają prawo jedynie te osoby, które dają w zamian ek w iw alen t w postaci sw ojej pracy 22. B y ł to sw oistego rodzaju przym us ekonom iczny. K ażdy bezrobotny, n iezależn ie od posiadanego zawodu, zm uszony b ył do przyjęcia oferow anego mu przez urząd pracy zajęcia, w innym bow iem w ypadku grożono m u odebraniem zasiłku dla bezrobotnych.

B ezrobotnych zatrudnionych przy robotach publicznych um ieszczono na terenie Prus W schodnich w 388 specjalnych obozach p r a c y 2S. K oszt pracy

18 H. B. Grünberg, op. cit., s. 62. 19 S ta tistisch es Jahrbuch, s. 319. 20 J. K rasuski, op. cit., s. 383.

21 RGBl, 1933, T. 1, s. 323, pkt 4 § 2 tej u sta w y brzm i: ,,AUe A rbeiten sind durch m en ­ sch liche A rbeitskraft auszuführen, so w eit n ich t m asch in elle H ilfsm ittel u nerlässlich sind und sow eit durch d ie B eschränkung a u f m en sch liche A rbeitskraft k ein e u nverh ältn ism ässige V er­ teu eru n g der A rbeit ein tr itt”. W m y śl tego p ostan ow ien ia w p o w iecie kw idzyńskim p rzy re­ gu lacji rzeki M iłej p racę pogłębiarki zastąpiono pracą 400 robotników (por. AAN, K onsulat RP w K w idzynie, 5, k. 3—11, Raport K onsulatu RP w K w id zyn ie z 1 IX 1933).

22 AAN-MSZ, 10060, k. 13—14, Raport K onsulatu G eneralnego RP w K rólew cu z 31 VII 1933. 23 A A N -A B, 711, k. 19—24, Spraw ozdanie K onsulatu R P w O lsztynie z 13 X 1933.

544 B oh d an Koziello-Poklewski

TABELA 2. Z atrudnienie bezrobotnych przy robotach publicznych w Prusach W schodnich, w w ybranych okręgach R zeszy i w R zeszy w 1933 roku

K oniec d a­ nego m iesiąca

Prusy

W schodnie Pom orze W estfalia R zesza

S tyczeń 309 533 1 657 23 665 Luty 684 594 3 030 36 707 Marzec 1 331 6 009 5 828 88 041 K w iecień 8 213 10 313 6 318 113 852 Maj 11 815 8 591 7 003 120 842 Czerw iec 12 522 6 658 6 994 114 933 Lipiec 30 867 В 695 8 136 140 126 Sierpień 54 298 14 028 11 062 186 551 W rzesień 51 656 10 554 14 934 232 445 Październik 57 739 17 359 10 150 314 437 Listopad 56192 25 657 31 037 400 846 Grudzień 42 822 29 249 25 190 277 484

Ź r ó d ł o : S ta tistisch es Jah rbu ch filr das D eu tsche R eich, Jg. 53, 1934, s. 300; S ta tistisch es Handbuch fü r d ie P ro vin z O stpreu ssen , s. 116.

tych robotników kształtow ał sią bardzo nisko. N ie dysponujem y m ateriałam i pozw alającym i na dokładne określenie w ysokości w ynagrodzenia tych robo­ tników w e w szystkich rejencjach Prus W schodnich. W iadomo jednak, że średnia płaca w yn osiła 0,40 m arek za godzinę, a zarobek brutto w ah ał się, w zależności od rodzaju pracy, od 18,00 do 21,00 m a r e k 24. Znam y jedynie pełne wynagrodzenie, jakie otrzym yw ali robotnicy skupieni w obozach pracy na terenie rejencji zachodniopruskiej. Robotnikom tym płacono 41 fenigów za godzinę, do tego otrzym yw ali dodatek w w ysokości 4,7 feniga na w y ży w ie­ nie i m ieszkanie, rzeczyw isty w ięc ich zarobek w yn osił 45,7 fen iga za godzi­ nę. Przy 45-godzinnym tygodniu pracy daw ało to 20,56 marek. Od tej sum y potrącano im 6,50 m arek (4,20 m arek za w y żyw ien ie i m ieszkanie w obozie, 2,30 m arek podatku). R obotnicy otrzym yw ali w ięc 14,06 marek. Zarobek sa­ m otnych b ył o 10,0°n niższy. R obotnicy obarczeni rodziną otrzym yw ali ponadto z urzędu pracy lub urzędu opieki społecznej dodatek tygodn iow y na rodzinę w wysokości: na 1 osobę 1,50 marek, na 2— 3 osób 3 m arki, na 4— 5 osób 5 m arek, ponad 5 osób — 6 m a r e k 25. Jeśli uw zględnim y, że tygodniow y zasiłek dla bezrobotnego z dw iem a osobami na utrzym aniu w ah ał się w granicach 9,00 do 10;80 marek, koszt zatrudnienia robotnika nie b y ł w ięc w ysoki 26. Robotnikom żonatym w ypłacano zazwyczaj jedynie 1/3 ich w ynagrodzenia, resztę zaś, wraz z dodatkiem na rodzinę, przekazyw ano bezpośrednio ro­ dzinie.

W dostępnych dokum entach nie znajdujem y odpow iedzi na pytanie, czy robotnikom w ypłacano należność w gotów ce, czy też zgodnie z postanow ieniem

24 AAN-MSZ, 10066, k. 21—22, Raport K onsulatu G eneralnego RP w K rólew cu z 16 VIII 1933; A AN-AB, 711, k. 19—24, Spraw ozdanie K onsulatu RP w O lsztynie z 13 X 1933.

25 AAN, K onsulat RP w K w idzynie, 5, k. 3—11, Raport K onsulatu RP w K w idzynie z 1 IX 1933.

26 RGB1, 1932, T. 1, ss. 305—306, V ero rd n u n g ü b er d ie Höhe d e r A rb eitslo se n u n te rstü tzu n g und d ie D urchführung ö ffen tlich er A rb eiten . Vom 16. Juni 1932.

Z b ad a ń na d stanem zatrudnienia w Prusach W sch o d n ich 545

ustaw y o tw orzeniu m iejsc pracy — w bonach tow arow ych. U staw a bow iem przew idyw ała, iż robotnikom skupionym w obozach pracy i zatrudnionym przy robotach ziem nych w ynagrodzenie daw ać n ależy w specjalnych bonach tow arow ych (Bedarfsdeckungsschein), up raw niających do zakupu odzieży, bie­ lizny i inn ych przedm iotów codziennego użytku w w yznaczonych do tego sklepach 27. W ydaje się jednak, iż w praktyce odstąpiono od tego punktu usta­ w y, podobnie jak i postanow ienia, iż w yn agrod zenie ich ma w yn osić 25,00 m arek m iesięcznie.

K oszt zatrudnienia bezrobotnych w roln ictw ie b ył jeszcze niższy. Praco­ daw cy pryw atn i lub gm inni pow inni b yli zapew nić takiem u robotnikow i m ieszkanie i w yżyw ien ie, zaś pow iatow e urzędy pracy w yp łacały mu jako w ynagrodzenie zasiłek, który otrzym yw ał dotychczas jako bezrobotny 28. I w tym w ypadku robotnikom żonatym w ypłacano tylk o jedną trzecią należności, dw ie trzecie zaś przekazywano rodzinie.

F ataln e w arunki bytow e w w ielu obozach pracy, zaprowadzony przez płatną kadrę kierow niczą obozu reżim pracy pow odow ały, że w ielu robotni­ ków, głów nie urzędników z miast, nieprzyzw yczajonych do ciężkiej pracy fizycznej, rezygnow ało z niej lub po prostu uciekało z obozu, chociaż zdaw ali sobie spraw ę, iż tracą przez to podstaw ę do ja k iejk olw iek pom ocy ze strony państw a czy gm iny. Zdarzały się jednak w ypadki, iż policja ująw szy takiego uciekiniera odstaw iała go na m iejsce pracy. Każdy bow iem przejaw n ieza­ dow olenia, jak iek olw iek próby strajku czy buntu bezw zględnie tłum iono, łącznie z zagrożeniem zsyłką do obozu koncentracyjnego 20. P rzym usow i pod­ dano nie tylko bezrobotnych, ale również pracodawców. N a pew n ym spotka­ niu w O lsztynie kierow nik jednego z w yd ziałów krajow ego urzędu pracy

(Gaubetriebszellenleiter ), Duschön z K rólewca, stw ierd ził wprost, iż praco­

daw cy, którzy sw oim postępow aniem przeciw staw iać się będą czy to przez podw yżkę cen wyrobów , czy bojkotow anie robotników i zm niejszanie za­ trudnienia, podjętej przez partię akcji zwalczania bezrobocia, zesłani zostaną do obozów koncentracyjnych 30.

L ikw idacja bezrobocia przy zastosow anych środkach przym usu i przy znanym zapotrzebowaniu w schodniopruskiego rolnictw a na siłę roboczą w okre­ sie nasilenia prac polow ych, n ie nastręczała zasadniczych trudności. Trzeba przy tym pam iętać, że w schodniopruscy chłopi otrzym yw ali robotnika, jeśli n aw et n iew yk w alifik ow an ego, to jednak za darmo. Problem em stało się nie­ dopuszczenie do ponow nego bezrobocia, zwłaszcza w okresie zim ow ym . Już w lecie przygotow ano pierw szy projekt programu prac na okres zim ow y, przew idujący odłożenie na zim ę w szelkich prac m ożliw ych do w ykonania w tym okresie. W chodziły tu w grę: eksploatacja i obróbka drewna, zbieranie i tłuczenie kam ieni, transport m ateriałów budow lanych, w szelkie prace

in-27 RGBl, 1933, T. 1, ss. 323—329, G esetz zu r V erm in d eru n g d e r A rb eitslosigk eit. Vom 1. Ju ni 1932.

28 AAN-M SZ, 10066, k. 21—22, Raport K onsulatu G eneralnego RP w K rólew cu z 16 VIII 1933; A A N -A B, 711, k. 7—14, Raport K onsulatu RP w O lsztynie z 16 VIII 1933.

29 AAN-M SZ, 10066, k. 21—22, Raport K onsulatu G eneralnego RP w K rólew cu z 16 VIII 1933; AAN, K onsulat RP w K w idzynie, 5, k. 3—11, Raport K onsulatu RP w K w idzynie z 1 IX 1933; A AN -A B, 711, k. 7—14, Raport K onsulatu RP w O lsztynie z 16 VIII 1933.

30 A A N -A B, 711, k . 7—14, Raport K onsulatu R P w O lsztynie z 16 VIII 1933. 35 Kom unikaty..,

546 B oh d an Koziello-Poklewski

stalaeyjne w ew n ątrz budynków. Jednocześnie nałożono na przedsiębiorców obow iązek zatrudniania jednego dodatkow ego robotnika na każdych dziesięciu pracujących, a w ięc praktycznie zw ięk szen ie zatrudnienia o 10,0%. N iezależnie od tego m łode, niezam ężne kobiety, m ające zapew nione utrzym anie u rodzi­ ców, zmuszano do zw olnienia się z pracy, lub po prostu zw alniano 31.

W szystko to przyniosło pew ne w ynik i. Jakk olw iek bow iem w końcu grud­ nia 1933 roku w e wschodniopruskich urzędach pracy zarejestrow anych było ponow nie 37 474 bezrobotnych, to jednak stanow iło to niespełna 30,0% stanu bezrobocia z końca stycznia tegoż roku.

31 A A N -A B , k, 19—24, Spraw ozdanie K onsulatu RP w O lsztynie z 13 X 1933; AAN-MSZ, 10066, k. 21—22, Raport K onsulatu G eneralnego RP w K rólew cu z 16 VIII 1933.

AUS DEN FORSCHUNGEN ÜBER D EN STAND DER BESCHÄFTIGUNG IN OSTPREUSSEN WÄHREND DER MACHTÜBERNAHME DURCH DIE NSDAP

Z u s a m m e n f a s s u n g

In dem A rtik el w urde der V ersuch unternom m en, d ie M ethoden zu d em on strieren, die zur A bsch affu ng der A rb eitslosigk eit in O stpreußen n ach der M achtübernahm e durch die N azis angew andt w urden. Im ersten M onat nach der M achtübernahm e verzeich n ete die Sta­ tistik 131 073 A rb eitslose in O stpreußen. In dieser S itu ation haben d ie nation alsozialistisch en B ehörden d rastische M aßnahm en ergriffen , um d ie A rb eitslosen zah l zu verringern. S ie w irk ­ ten aufgrund des A rb eitsb esch affun gsgesetzes vom 1. Ju ni 1933.

In dem A rtik el w urde d ie A ufm erk sam k eit d en jen ig en T atsachen gew id m et, d ie bislang v on der p oln isch en Forschung unberücksich tigt blieben: m it der A bsch affu ng der A rb eitslosig­ k eit hat b ereits d ie R egierung B rüning begon nen, indem sie die V erordnungen über d ie Orga­ n isation d es freiw illig en A rbeitsd ien stes, der ö ffen tlich en A rb eiten u nd über d ie Präm iierung der A rbeitgeber, d ie in ih ren B etrieb en die B esch äftigu n g vergröß erten , erließ.