Polska kultura fizyczna w Prusach Wschodnich i jej odbicie w prasie polonijnej (1919-1939)

Gąsiorowski, Andrzej

Polska kultura fizyczna w Prusach

Wschodnich i jej odbicie w prasie

polonijnej (1919-1939)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 481-509

POLSKA KULTURA FIZYCZNA W PRUSACH WSCHODNICH

I J E J ODBICIE W PRASIE POLONIJN EJ

(1919— 1939)

P o ls k a p r a s a n a W a rm ii i M a z u ra c h w śró d sz e ro k ie j p r o b le m a ty k i i w ie lo ­ s tro n n y c h z a in te r e s o w a ń n ie p o m ija ła ta k ż e z a g a d n ie ń d o ty c z ąc y c h k u ltu r y f i ­ zy czn ej. Z a m ie szc z an e m a te r ia ły n ie je d n o k ro tn ie in fo rm o w a ły o ży ciu sp o rto w y m , tu ry s ty c e , w y c h o w a n iu fiz y c z n y m i in n y c h fo r m a c h r e k r e a c j i r u c h o w e j w ś ro d o ­ w is k u p o lsk im . W ie le m ie js c a p o św ię c a n o ró w n ie ż d o n ie sie n io m s p o rto w y m z k r a ju i ze ś w ia ta . S z c ze g ó ln ie je d n a k p o d k re ś la n o k a ż d y su k ce s P o la k ó w , k tó r y zaw sze o d n o to w y w a n o z s a ty s f a k c ją i d u m ą . Z z a in te re s o w a n ie m śled z o n o ta k ż e s p o rto w e k o n ta k ty p o ls k o -n ie m ie c k ie , a w w y p a d k u z w y c ię s tw a r o d a k ó w n a d a w a n o im du ży ro zg ło s. O p ró cz d z ia ła ln o ś c i in fo r m a c y jn e j i p ro p a g a n d o w e j, co p e w ie n czas u k a z y ­ w a ły s ię ró ż n e m a te r ia ły szk o le n io w e , p rz e z n a c z o n e d la p o lo n ijn y c h to w a rz y s tw i o rg a n iz a c ji sp o rto w y c h . O p ra c o w y w a n o je n a p o d s ta w ie m a te r ia łó w p o ls k ic h , p o d k re ś la n o ró w n ie ż o d rę b n o ść te g o r u c h u w P r u s a c h W sc h o d n ic h od fo r m sto so ­ w a n y c h w n ie m ie c k im s y s te m ie k u ltu r y fiz y c z n ej. W ś ro d o w isk u s p o rto w c ó w k o ­ rz y s ta n o w y łą c z n ie z p o ls k ic h p o d rę c z n ik ó w , in fo rm a to ró w , p r a s y fa c h o w e j, m e to d szk o le n io w y c h itp . W czasie im p r e z sp o rto w y c h , tre n in g ó w , z e b r a ń , w y c ie c z e k u ż y ­ w a n o ty lk o ję z y k a p o lsk ieg o . Z a się g in fo r m a c ji p ra s o w y c h , d o ty c z ą c y c h d z ia ła ln o ś c i s p o rto w e j m ie js c o w y c h P o la k ó w , b y ł j e d n a k z n a c z n ie o g ra n ic z o n y . D z iało s ię to z p o w o d u w e w n ę tr z n e j sła b o ś c i r u c h u sp o rto w e g o n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu o ra z o b a w y p rz e d u ja w n ie n ie m szczeg ó łó w p ra c y o rg a n iz a c y jn e j, g d y ż c zęsto k a ż d y p r z e ja w ży cia p o lsk ie g o k w a lifik o w a n o ja k o d z ia ła ln o ś ć a n ty n ie m ie c k ą К Z ty c h w z g lę d ó w n ie u k a z a ło się w ie le m a te ria łó w , a te , k tó r e z o sta ły o p u b lik o w a n e , n ie zaw sz e m o żn a tr a k to w a ć ja k o p e łn e i w y c z e rp u ją c e .

C elem n in ie jsz e g o a r ty k u łu n ie je s t w ię c p ró b a p rz e d s ta w ie n ia c ało ści z a g a d n ie ­ n ia , k tó r e b ę d z ie te m a te m o so b n ej ro z p ra w y , lecz ty lk o z w ró c e n ie u w a g i n a ro lę i m o ty w y d z ia ła n ia p o ls k ie j p ra s y w p r o p a g o w a n iu k u ltu r y fiz y c z n ej. W n ie k tó r y c h w y p a d k a c h s ię g n ię to do in n y c h ź ró d e ł i m a te ria łó w , n ie z b ę d n y c h p rz y o p ra c o w y ­ w a n iu te m a tu , p o n ie w a ż n ie w sz y s tk ie p o c z y n a n ia o d n o to w a n o w p ra s ie , k tó re j z b io ry m o cn o u c ie rp ia ły w c zasie o s ta tn ie j w o jn y .

1 W. W rz e siń sk i, O b lic ze id e o w o -p o lity c z n e „G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” w la ta c h

1920— 1939, K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1962, n r 2, s. 190.

1. T U R Y S T Y K A I S P O R T P O L S K I W O K R E S IE P L E B IS C Y T O W Y M

W czasie p le b is c y tu p r a s a szczeg ó ln ie in te re s o w a ła się w y ja z d a m i do P o lsk i. R uch te n z a p o c z ą tk o w a n y z o s ta ł ju ż w 1919 ro k u , k ie d y to w ie le o só b i lic z n e w y ­ c ie cz k i m ie s z k a ń c ó w W arm ii, M a z u r i P o w iś la u d a w a ły się do M ac ie rz y . W y ja zd y te c en io n o so b ie n a jb a rd z ie j. B ez p o ś re d n i k o n ta k t z o jc z y zn ą n ie ty lk o n a p a w a ł d u m ą , a le i m o b iliz o w a ł do w a lk i o s p ra w ę p o ls k ą w P r u s a c h W sch o d n ich . N ic w ięc dziw nego, że w sz y s tk ie p o ls k ie p ism a w y d a w a n e n a ty m te r e n ie p o p ie ra ły k a ż d ą teg o ty p u in ic ja ty w ę . Z e z w o le n ie n a w y ja z d w o w y m czasie m o ż n a b y ło u z y sk a ć n a p o d s ta w ie z a p ro sz e n ia do k r a ju , te le g ra m u czy z a ś w ia d c z e n ia o u d z ia le w w y ­ c ie c z c e 2. P ie rw s z e w y c iec z k i z t e r e n u p le b iscy to w e g o do P o ls k i z o rg a n iz o w a n o ju ż p o d k o n ie c 1919 r o k u 3. P r o g ra m i tra s ę p rz e ja z d u z aw sz e s ta r a n n i e d o b ie ra n o u w z g lę d n ia ją c z a ró w n o z a in te re s o w a n ia u c z e stn ik ó w , j a k i w a lo ry ziem i p o lsk ie j. Z w ra c a ła n a to u w a g ę m ie js c o w a p ra s a , p o d k re ś la ją c m ię d z y in n y m i b o g a ctw o P o lsk i, je j k u ltu r ę , p ię k n o k ra jo b r a z u i z a b y tk i. R e la c je t e w y w ie r a ły m a g ic zn y w p ły w n a ro z b u d z a n ie z a in te re s o w a ń z ie m ią o jc z y stą i n a c h ęć je j p o z n a n ia , co, ja k p o d k re ś la n o , je s t o b o w ią zk iem k a ż d e g o P o la k a . S to p n io w o je d n a k , t a k ja k k a ż d y in n y p r z e ja w p o lsk o śc i, c zy n n ik i n ie m ie c k ie s ta r a ł y się o g ra n ic z y ć lu b w ogóle zlik w id o w a ć ja k ą k o lw ie k łą c zn o ść z M ac ie rz ą . O g ra n ic z a n o w ię c w y ja z d y , p o d n o szo n o o p ła ty n a k o le je , lik w id o w a n o n ie k tó re p o c ią g i o sobow e, u tr u d n i a n o fo rm a ln o śc i p a sz p o rto w e i t p . 4. D y sk ry m in o w a n o p o d ró ż u ją c y c h P o la k ó w w h o te la c h , b iu r a c h p o d ro ży , ś ro d k a c h lo k o m o c ji, a m o w a p o ls k a p o w o d o w a ła o d m o w ę z a k w a te ro w a n ia lu b s p rz e d a ż y b i l e t u 5. G łó w n y m in ic ja to re m r u c h u tu ry s ty c z n e g o d o P o ls k i b y ł W y d ział T u r y s ty k i K o m ite tu M a z u rsk ie g o w W arsz a w ie. Z a jm o w a ł s ię o n te ż p r o ­ p a g o w a n ie m w a lo ró w re g io n u w a rm iń s k o -m a z u rs k ie g o w k r a j u 6. N a p o c z ą tk u 1920 2 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1919, n r 104, s. 3; p o r. C e n tra ln e A rc h iw u m W o jsk o w e (d a le j CA W ) 0 II, B iu ro P le b is c y to w e (d a le j B P ), t. 26, s. 125, P rz e p is y ty m c z aso w e d la w y c iec z e k M az u ró w , o rg a n iz o w a n y c h p rz e z K o m ite t M a z u rs k i (1920). 3 P ie rw s z a w y c ie c z k a M a z u ró w do P o ls k i o d b y ła się w d n ia c h 1— 1 51X 1919 r. T r a s a je j p ro w a d z iła do W a rsz a w y i s tą d do C zęsto ch o w y , S o sn o w ca , K ra k o w a , W ie ­ liczk i, C ie sz y n a i B o ry s ła w ia , a w d ro d z e p o w ro tn e j p rz e z Ł ó d ź i P o z n a ń . S p r a w o ­ z d a n ie z w y c iec z k i z a m ie śc ił „ M a z u r”. C z y ta m y w n im : „ P o d ró ż b y ła d la n a s n a j ­ le p sz ą p ra k ty c z n ą n a u k ą o b o g a c tw a c h p o lsk ic h w k r a j u i p o z n a liśm y z a r a z e m b e z p o d s ta w n o ść z a rz u tó w n ie m ie c k ic h ” (M azu r, 1919, n r 95, s. 4; W y c ie c z k a M a z u ­

r ó w po P olsce, ib id e m , n r 101, 104, s. 4; W s p o m n ie n ia z p o d r ó ży p o P o lsce, ib id e m .

1920, n r 64, ss. 1 n . Zob. G a z e ta O lsz ty ń sk a , 1919, n r 123, 125, 129); C A W , O II, BP, 26, ss. 109— 113, S p ra w o z d a n ie z in n e j w y c iec z k i m a z u rs k ie j. W y cieczk a ta o d b y ła się 29 Ї Х 1919 r., u c ze stn ic zy ło w n ie j 36 M a z u ró w (H. L e h r, E. O sm ań c z y k , P o la cy

spod z n a k u ro d ła , W a rsz a w a 1972, s. 17).

4 N ie m c y d ą żą c do o g ra n ic z e n ia r u c h u g ra n ic z n e g o P o la k ó w z a m ie s z k u ją c y c h te r e n y p le b is c y to w e s ta r a l i się in te rw e n io w a ć w K o m is ji K o a lic y jn e j. N a p rz y k ła d d e le g a c ja n a czele z b u rm is tr z e m O lszty n a , Z iilch e m , z n a n y m w ro g ie m po lsk o ści, ż ą d a ła z a m k n ię c ia g ra n ic p o ls k ic h i u ła tw ie n ia k o m u n ik a c ji m ię d z y P r u s a m i W sc h o d n im i a r e s z tą R zeszy (zob. G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1919, n r 102, 132, 136; M az u r, 1920, n r 22). 5 M az u r, 1920, n r 19, s. 2. 6 W y d z ia ł T u ry s ty c z n y w p la n a c h s w e j d z ia ła ln o śc i z a m ie r z a ł w y d a w a ć o d p o ­ w ie d n ie in f o r m a to ry d la tu ry s tó w , o rg a n iz o w a ć s z e ro k ą r e k la m ę o ra z w y c iec z k i n a te r e n p le b is c y to w y (w 1920 r. p la n o w a n o s k ie ro w a ć t u o k o ło 20 ty s ię c y tu ry s tó w z P o lsk i). N o szo n o się z z a m ia re m p o w o ła n ia w M ik o ła jk a c h lu b G iż y ck u a g e n d y W y d ziału , m ia n o z a k u p ić s ta t e k p a s a ż e rs k i, s ta r a n o się o u z y sk a n ie m o ż liw ie n a j ­ w ię k sz y c h u lg i u d o g o d n ie ń d la tu ry s tó w . R o zw a ż an o n a w e t w p ro w a d z e n ie o d p o ­

ro k u w y d a n o z a rz ą d z e n ia re g u lu ją c e r u c h g ra n ic z n y . N o w e p rz e p isy z a o s trz a ły p r o ­ c e d u rę p a sz p o rto w ą , o g ra n ic z a ją c ty m sa m y m d o ty c h c z a s o w ą sw o b o d ę w o d w ie ­ d z a n iu P o ls k i.7. In n ą fo r m ą k o n ta k tu z M a c ie rz ą b y ł t a k z w a n y m a ły r u c h g ra n ic z n y w p r o w a ­ d z o n y u m o w ą o w z a je m n e j w y m ia n ie n a te r e n a c h p rz y g ra n ic z n y c h . F o rm a ln y u k ła d w te j s p ra w ie p o d p is a n o 27 lip c a 1920 r o k u 8, a le p r a k ty c z n ie w y m ia n ę g ra n ic z n ą p ro w a d z o n o ju ż od m a ja 1920 r o k u , p o p ie rw s z y c h r o k o w a n ia c h w te j s p ra w ie m ię d z y P o s e lstw e m R P w B e r lin ie i rz ą d e m n ie m ie c k i m 9. D u ż ą ro lę o d g ry w a ły ró w n ie ż w y c ie c z k i re g io n a ln e i ró ż n e im p re z y m ło d z ie ż o ­ w e o c h a r a k te r z e re k re a c y jn y m . Ł ą c z o n o je n a jc z ę ś c ie j ze s p o tk a n ia m i m ło d zieży z s ą s ie d n ic h o k o lic, z ja z d a m i i z lo ta m i. Im p r e z y te o rg a n iz o w a n o b a rd z o u ro c z y śc ie , n a d a j ą c im du żo a k c e n tó w p a trio ty c z n y c h i n a ro d o w y c h . W p ro g r a m ie u w z g lę d n ia n o p o p isy a rty s ty c z n e , p o ch o d y , s p o tk a n ia , z a w o d y s p o rto w e , a n a z ak o ń c z e n ie z a b a w y t a n e c z n e 10. Z b liż a ją c y się p le b is c y t (11 V II 1920) b y ł d o d a tk o w y m c z y n n ik ie m m o b ili­ z u ją c y m d o p r a c y w ś ro d o w is k u p o lsk im . Z d ru g ie j je d n a k s tro n y p o b u d z a ł on N ie m c ó w do s to so w a n ia r e p r e s ji i t e r r o r u . J e d n y m z p r z e ja w ó w te g o b y ły n a p a d y n ie m ie c k ic h b o jó w e k n a p o ls k ic h d z ia łac z y , n a p o ls k ie z e b r a n ia i w ie c e p le b isc y to w e . Z a p o b ie c te m u m o g ła ty lk o s iln a o rg a n iz a c ja p o ls k a c z y n n ie p rz e c iw s ta w ia ją c a się a k c j i n ie m ie c k ie j. W y siłk i w ła d z p o ls k ic h i K o m ite tu P le b is c y to w e g o z m ie rz a ją c e do u tw o rz e n ia S tr a ż y M a z u rs k ie j i M ilic ji P le b is c y to w e j n ie p rz y n io s ły s p o d z ie w a n y c h re z u lta tó w . D z ia ła ln o ść tę o p a rto g łó w n ie n a e le m e n c ie n a p ły w o w y m , s k ła d a ją c y m się n a jc z ę ś c ie j z d e le g o w a n y c h n a te r e n p le b is c y to w y p o ls k ic h o fic e ró w i ż o łn ie r z y 11. K o le jn y m u g ru p o w a n ie m o c h a r a k te r z e sp o rto w o -w o js k o w y m , k tó r e z a m ie rz a ło s t a ­ w ić czo ła b o jó w k o m n ie m ie c k im , b y ło T o w a rz y s tw o G im n a sty c z n e S o k ó ł. O rg a n iz a ­ c ja ta b y ła r u c h e m s a m o istn y m , p o w s ta ły m z in ic ja ty w y m ie js c o w y c h d z ia łac z y p o lsk ic h . T o w a rz y s tw o so k o le w tu te js z y m ś ro d o w is k u cieszy ło się d u ż y m u z n a n ie m w ie d n ic h d o d a tk ó w d la tu r y s tó w u d a ją c y c h się n a M a z u ry (zob. C A W , 0 I I , B P, t. 26, s. 28; M a z u r, 1920, n r 4, s. 2). 7 M a z u r, 1920, n r 21, s. 1; n r 22, s. 2. 8 A rc h iw u m A k t N o w y ch (d a le j A A N ), A m b a s a d a R P w B e rlin ie , t. 1239, s. 18, P ism o k o m is a rz a r z ą d u p o lsk ie g o do M in is te r s tw a S p r a w Z a g ra n ic z n y c h z 31 V II 1920. a A A N , A m b a s a d a R P w B e rlin ie , t. 1239, s. 27. R o zm o w y p o ls k o -n ie m ie c k ie p ro w a d z o n e b y ły n a p o d s ta w ie U c h w a ły R a d y M in is tró w n r 73312/D. 15015/111/20. P e łn y t e k s t u k ła d u w s p ra w ie u ła tw ie ń w r u c h u g ra n ic z n y m w ra z z z a rz ą d z e n ia m i w y k o n a w c z y m i z n a j d u je s ię w z b io ra c h A A N w z esp o le A m b a s a d y R P w B e rlin ie , t. 1239, ss. 120— 134.

19 J e d n ą z ta k ic h im p r e z z o rg a n iz o w a n o 27 V I 1920 w T u r o w ie p o d S z c zy tn em . U d z ia ł w n ie j w zięło o k o ło 1,5 ty s. osób. P r a c a m i k ie ro w a ł s p e c ja ln ie p o w o ła n y k o ­ m ite t (zob. G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1920, n r 82, n r 63, 79; P o lsk a z a b a w a la to w a . M az u r, 1920, n r 76, s. 2).

11 S tr a ż M a z u rs k a (p ó ź n ie j p rz e k s z ta łc o n a w S tr a ż B e z p ie c z e ń stw a ) m ia ła z a ­ p e w n ić o c h ro n ę i m o ż liw o ść p rz e p r o w a d z a n ia w ie c ó w p le b is c y to w y c h , s trz e c m ó w ­ ców i d z ia łac z y . P r a c ą te j o rg a n iz a c ji k ie ro w a li p o lscy o fic e ro w ie , s p e c ja ln ie s k ie r o ­ w a n i n a t e r e n P r u s W sch o d n ich . C zło n k ó w S tr a ż y M a z u rs k ie j o p ła c a ło M in is te rs tw o S p r a w W o jsk o w y c h . N a le ż e li do n ie j c zęsto lu d z ie ju ż s t a r s i i ci, k tó r z y s z u k a li ła tw e g o z a ro b k u , s tą d te ż siła i e fe k ty w n o ść ty c h o d d z ia łó w b y ła z n ik o m a (zob CA W , O II, B P. t. 30, s. 10, R a p o r t d o w ó d cy o b w o d u o lsz ty ń sk ie g o p p o r. H u b e rta M u rm y ło z 26 V II 1920; P . S ta w e c k i, S ta n o w is k o p o ls k ic h w ła d z w o b e c p le b is c y tu

n a W a r m ii i M a zu ra c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1968, n r 3, s. 462; L. T e ­

te r . M a te r ia ły ź ró d ło w e C A W do p le b is c y tu n a P o w iś lu o ra z W a r m ii i M a zu ra c h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1969, n r 2, s. 197).

i p o p u la rn o ś c ią . Jeg o a g e n d y p o w s ta w a ły w szęd zie ta m , g d zie z z n a jd o w a ły się w ię k ­ sze s k u p is k a P o la k ó w . O d zziały S o k o ła o d b y w a ły re g u la rn e z b ió rk i, n a k tó ry c h ćw iczono m u s z trę w o jsk o w ą , śp iew , u p ra w ia n o ćw icz e n ia sp o rto w e , d o sk o n alo n o się w te c h n ic e sam o o b ro n y i w ła d a n iu b ro n ią . O m a w ia n o ró w n ie ż fo rm y u d z ia łu S o k o ła w a k c ji p le b is c y to w e j o ra z sp o so b y p rz e c iw s ta w ia n ia się r e p re s jo m szo w in istó w n ie m ie c k ic h . A tra k c y jn y i p a trio ty c z n y p ro g r a m te j o rg a n iz a c ji z je d n a ł je j lic z n y ch z w o le n n ik ó w w g ro n ie s ta rsz e g o i m ło d eg o p o k o le n ia P o la k ó w . C z y n n ik i te n ie ­ je d n o k r o tn ie p o w o d o w ały , że m ło d zież p o c h o d ze n ia p o lsk ieg o , k tó r a z n a la z ła się w p o d o b n y c h o rg a n iz a c ja c h n ie m ie ck ich ,, w y s tę p o w a ła te ra z z n ic h , z g ła sz a ją c sw ó j a k c e s do S o k o ła 18

P ie rw s z e w z m ia n k i o p o w s ta n iu g n ia z d so k o lich n a W a r m ii i M a z u ra c h p o ja ­ w iły się w p ra s ie p o ls k ie j je s ie n ią 1919 ro k u 1*. „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” d o n o siła w ó w ­ czas o z ało że n iu g n ia z d a S o k o ła w G ry ź lin a c h n a W a r m ii14. W o b s z e rn y m s p ra w o ­ z d a n iu z z e b r a n ia o rg a n iz a c y jn e g o p ism o to w y ra z iło ta k ż e sw ó j p o g lą d n a ten te m a t: „W łaśn ie n a W a rm ii p o trz e b a zd ro w eg o d u c h a i z d ro w e g o cia ła. T rz e b a p a trio ty z m u i g o rą c ej m iło śc i o jczy zn y , a ta k im c z y n n ik ie m to n a si so koli. S o k o ły to k a d ry , to s z e rm ie rz e za ś w ię tą s p ra w ę n a sz ą , n a sz ą P o lsk ę . Do S o k o ła n ależeć p o w in n a n ie ty lk o m ło d zież, a le i s ta r s i”15. S u g e s tie „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j” n a le ży u z n a ć za p ie rw s z ą m y ś l p re c y z u ją c ą n o w ą k o n c e p c ję ro z w o ju s p o rtu p o lsk ie g o n a W a rm ii i M a z u ra c h p rz y p o m o cy to w a rz y s tw g im n a s ty c z n y c h S o k o ła. T a k u s ta w io ­ ny p ro g r a m d z ia ła n ia a n g a ż o w a ł ta k ż e ru c h s p o rto w y do u d z ia łu w o g ó ln ie p r z y ję ­ ty m sy ste m ie w y c h o w a n ia p a trio ty c z n e g o m ło d zieży p o lsk ie j w s p ec y fic z n y c h w a ­ r u n k a c h p le b is c y tu . P r o g ra m te n w n ieco z m o d y fik o w a n e j fo rm ie z o sta ł p rz e n ie ­ sio n y n a la t a n a s tę p n e i b y ł k o n ty n u o w a n y n ie ty lk o p rz e z p o ls k ą p ra s ę , a le i p rzez ró żn e o rg a n iz a c je sp o rto w e i ic h d z ia łac z y . In ic ja ty w y te n a jm n ie js z e o d b ic ie z n a ­ la z ły n a M a z u ra c h . P o tw ie r d z a ł to z ja w isk o m ię d z y in n y m i w y c h o d zą c y w S zczy tn ie „ M a z u r”, k tó ry w śró d często zam iesz cz a n y ch in fo r m a c ji s p o rto w y c h z P o lsk i, N ie ­ m iec, W a rm ii i P o w iś la b a rd z o rz a d k o e k sp o n o w a ł w ia d o m o śc i z w ła sn e g o te r e n u G a z e ta t a n ie p rz e ja w ia ła te ż w ię k sz e g o z a in te r e s o w a n ia s p r a w ą o ż y w ien ia ru c h u sp o rto w e g o w śró d m ło d zieży m a z u rs k ie j, n ie w id z ąc p ra w o d o p o d o b n ie sza n s p o w o ­ d z en ia te g o p rz e d się w z ię cia . B y ła to d u ż a s t r a t a dla p o lsk o śc i n a tru d n y m te r e n ie m a z u rsk im , g d zie w ła ś n ie d z ia ła ln o ść s p o rto w a n a p o d ło żu p o lsk im m ia ła szan se n a jw ię k sz e g o ro z w o ju . O rg a n iz a c ja S o k o ła, k tó r a p o w s ta ła n a M a z u ra c h w o k re sie

12 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1920, n r 63, s. 3.

18 Ib id e m , 1919, n r 128; p o r. ta k ż e n r 134, 138, 143 148.

14 P ie rw s z e g n ia z d o S o k o ła n a W a rm ii zo sta ło zało żo n e w G ry ź lin a c h 26 X 1919. Z e b ra n iu o rg a n iz a c y jn e m u p rz e w o d n ic z y ł J a n B ac z e w sk i. G o ściem h o n o ro w y m b y ł p rz e d sta w ic ie l S o k o ła z G ru d z ią d z a , k tó r y o m ó w ił z a s a d y p ra c y so k o lej o ra z p o ­ s tu lo w a ł p o trz e b ę z a k ła d a n ia te j o rg a n iz a c ji w e w sz y stk ic h m ie jsc o w o śc ia c h . W G r y ­ ź lin a c h zgłosiło się 40 k a n d y d a tó w . Z a p o z n a n o ic h ze s ta t u te m , a n a s tę p n ie w y b ra n o z arzą d . P re z e se m z o sta ł J ó z e f G o rą c ze w sk i, s e k r e ta rz e m L e o n B ac z e w sk i, s k a r b n i­ k ie m J ó z e f C e rta , n a c z e ln ik ie m F ra n c is z e k M a rw iń sk i, a je g o z a s tę p c a O tto n B a ­ czew sk i. U tw o rz o n o d w a g n ia z d a , je d n o m ło d z ie żo w e do l a t 16 i d ru g ie d la osób p o w y ż ej 16 la t. Z czasem m ia n o ta k ż e zało ży ć g n ia z d o k o b ie c e. S o k ó ł w G ry ź lin a c h b y ł je d n y m z n a jle p ie j p ra c u ją c y c h . O p ró cz s w e j z a sa d n ic z e j d z ia ła ln o śc i {zbiórki, m u s z tra , ćw icz e n ia g im n a s ty c z n e i s p o rto w e ) p ro w a d z o n o u ro z m a ic o n y p ro g ra m t u ­ ry s ty c z n y , o rg a n iz o w a n o z a b a w y ta n e c z n e (zob. G a z e ta O lsz ty ń sk a , 1919, n r 138, s. 2; CA W , O I I , B P , t. 30, s. 258, R a p o r t z 26 V 1920 r.; t. 26, s. 133, Z a łą c z n ik do s p ra w o z d a n ia z e s ta n u a g ita c ji n ie m ie c k ie j w X I 1919).

p le b is c y tu , b y ła je d n y m z n ie lic z n y c h p o ls k ic h s to w a rz y s z e ń , k tó re zd o ła n o ta m u tw o rz y ć . N a jsiln ie js z y m i o ś ro d k a m i p ra c y so k o lej by ły p o w ia ty szc z y cieó sk i, p isk i, n id z ic k i i o s t r ó d z k i ie.

N a W a rm ii d z ia ła ln o ś ć S o k o ła k o n c e n tro w a ła się w p o w ia ta c h o lsz ty ń sk im i re s z e ls k im . W p rz e d e d n iu p le b is c y tu n a t e r e n a c h ty c h S o k ó ł p o s ia d a ł 33 d o b rz e z o rg a n iz o w a n e g n ia z d a z 750 c zło n k am i. O p ró c z te g o m ia ł o n w re z e r w ie około 1000 s y m p a t y k ó w 17. Z a m ie rz e n ia d z ia ła c z y s o k o lic h b y ły j e d n a k z n a c z n ie w ięk sze, c h c ie li o n i b o w ie m o b ją ć s w o ją p r a c ą s z e ro k ie m a sy lu d o w e . G n ia z d a so k o le „ m ia ły b y ć s ie d lis k ie m ży cia p o lsk ie g o n a W a r m ii o ra z s k u p ia ć p o d s w y m i s k rz y d ła m i w sz y stk o , co p o ls k ie ” 18. A m b itn e d ą ż e n ia p r z e r a s ta ły j e d n a k m o żliw o ści, b ra k o w a ło fu n d u s z y i o d p o w ie d n ic h lu d z i, k tó rz y m o g lib y s p ro s ta ć ty m z a d a n io m . U tru d n ia ło to ro z s z e rz e n ie i ro z p o w sz e c h n ie n ie id e i s o k o le j n a te r e n a c h p le b is c y to w y c h . O rg a n i­ z a c ja z a m ie rz a ła je d n a k n a s ta ł e w e jść d o p ro g r a m u p ra c y w ś ro d o w is k u p o ls k im ta k ż e p o p le b isc y c ie , b ez w z g lę d u n a w y n ik g ło s o w a n ia . O k a za ło się to je d n a k n i e ­ m o żliw e, b o w ie m w ła d z e n ie m ie c k ie u z n a ły S o k o ła za z rz e sz e n ie p a r a m ilita r n e . Po p rz e g ra n y m p le b is c y c ie S o k o ła r o z w ią z a n o 19. O rg a n iz a c ja t a p rz y w ię k sz y m z a i n te ­ r e s o w a n iu d z ia łac z y p o ls k ic h m o g ła o d e g ra ć z n a c z n ie a k ty w n ie js z ą ro lę , s k u p ia ła p rz e c ie ż w s w y c h s z e re g a c h p rz e w a ż n ie lu d z i m ło d y c h , p e łn y c h e n tu z ja z m u i o d d a ­ n ia s p ra w ie p o ls k ie j. D z ieln i i w y s p o r to w a n i czło n k o w ie S o k o ła z p o w o d z en ie m m o g li s ta n o w ić p rz e c iw w a g ę d la n ie m ie c k ic h b o jó w e k o ra z z a p e w n ić b e z p ie c z e ń stw o i o c h ro n ę p o ls k im d z iałaczo m , z e b r a n io m czy w ie co m p le b is c y to w y m 20.

R u c h tu ry s ty c z n y i s o k o li n a W a r m ii i M a z u ra c h w o k re s ie p le b is c y tu w y w o d ził się z ro d z im e g o śro d o w isk a , b ez in s p ira c ji z e w n ę trz n e j. D ziało się ta k , p o n ie w a ż p o ­ z o s ta w a ł n ie c o n a u b o c zu z a s a d n ic z e j a k c ji p le b is c y to w e j. P o z w o liło t o p o ls k im d z ia łac z o m n a s w o b o d n y ro z w ó j o rg a n iz a c y jn y , z d ru g ie j j e d n a k s tro n y o g ra n ic z y ło d o p ły w ś ro d k ó w i lu d z i z z e w n ą trz . C h o d zi t u g łó w n ie o n a jd o tk liw ie j o d c z u w a n y b r a k i n s tr u k to r ó w s p o rto w y c h . O rg a n iz a c ję so k o lą b u d o w a n o w y łą c z n ie n a z a sa d z ie s p o łec z n e j d zia łaln o śc i, w o d ró ż n ie n iu n a p rz y k ła d od S tr a ż y M a z u rs k ie j czy S tr a ż y B ez p ie c z e ń stw a , k tó r y c h c zło n k o w ie b y li d o b rz e o p ła c an i. M ięd zy in n y m i z ty c h w z g lęd ó w w ię k sz o ść „ so k o łó w ” z cza sem z n a la z ła się w ic h sz e re g a c h .

M im o tru d n y c h i s k o m p lik o w a n y c h w a r u n k ó w p r a c y w o k re s ie p o p rz e d z a ją c y m p le b is c y t z a ró w n o tu ry s ty k a , j a k i d z ia ła ln o ś ć T o w a rz y s tw a G im n a sty c z n e g o S o k ó ł o siąg n ę ły z n ac z n e su k ce sy . N a szc z eg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją s a m o d z ie ln o ść te g o r u c h u i e la sty c z n o ść d z ia ła n ia , k tó r e o d c h o d zą c c zęsto od p r z y ję ty c h w z o rc ó w z o sta ły d o s k o ­ n a le p rz y s to so w a n e do w y m o g ó w s y tu a c ji, w ja k ie j z n a le ź li s ię P o la c y n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iślu . P r z y k ła d e m je s t w ła śn ie S okół, k tó r y t r a f i ł t u p rz e c ie ż ja k o

16 C A W, O I I , B P , t. 6 i 7, R a p o r ty z V I 1920 r.

17 CA W , O I I , B P , t. 30, s. 10, R a p o r t d o w ó d cy o d d z ia łu o lsz ty ń sk ie g o S tra ż y M a z u rs k ie j z 26 V II 1920.

18 CA W , O II, B P , t. 30, s. 10, R a p o r t d o w ó d c y o d d z ia łu o ls z ty ń sk ie g o S tra ż y M a z u rs k ie j z 26 V II 1920.

19 C A W , O I I , B P , t. 30, s. 10, R a p o r t d o w ó d cy o d d z ia łu o ls z ty ń sk ie g o S tra ż y M a z u rs k ie j z 26 V II 1920.

su Z ob. G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1920, n r 3, 26, 44, 49, 51, 52, 54, 58, 61, 62, 66, 79; B. B. [J. J a s iń s k i], G ie tr z w a łd w o k re s ie p le b is c y tu , S ło w o n a W a rm ii i M a z u ra c h , 1970, n r 21, s. 2; P. So w a, Z ie m ia M a lb o r s k a w d n ia c h p le b is c y tu , ib id e m , 1970, n r 26, s. 3; T. R u c z y ń sk i, L u b a w a w d n ia c h p le b is c y tu , ib id e m , n r 35, s. 2; Z. D u d z iń sk a .

D zia ła cze o p le b is c y c ie , G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1970, n r 84, s. 4; C A W , O I I , B P , t. 30,

o rg a n iz a c ja n ie z n a n a , b ez tr a d y c ji, in s tr u k to r ó w i d z ia ła c z y s p o rto w y c h , a m im o to z d o ła ł z o rg a n iz o w a ć się i p o z y sk a ć p o w a ż n ą lic z b ę z w o len n ik ó w . B ra k d o sta te c z n y c h u m ie ję tn o śc i w y n ik a ją c y c h ze sp e c y fik i te j o rg a n iz a c ji z a s tę p o w a n o p ra c ą n a rzecz a k tu a ln y c h p o trz e b r u c h u p o lsk ieg o . O b o k c h a r a k te r y s ty c z n y c h d la S o k o ła ćw iczeń g im n a s ty c z n y c h i w o js k o w y c h u rz ą d z a n o u ro c z y ste p o ch o d y , w ie cz o rn ice , p ro w a d z o n o n a u k ę p o ls k ic h p ie ś n i p a trio ty c z n y c h , o rg a n iz o w a n o z a b a w y ta n e cz n e , s tw a rz a n o o c h ro n ę d la c a łe j p o ls k ie j a k c ji p le b is c y to w e j.

2. P R Ó B Y O D N O W Y P O L O N IJ N E J K U L T U R Y F IZ Y C Z N E J N A W A R M II I P O W IŚ L U (1921—1928)

P o ra ż k a w p le b isc y c ie z a h a m o w a ła n a p e w ie n czas p o ls k ą d z ia ła ln o ś ć o rg a n i­ z a c y jn ą . Z o s ta ły ro z w ią z a n e lu b n ie p rz e ja w ia ły ż a d n e j a k ty w n o ś c i is tn ie ją c e d o ty c h ­ czas sto w a rz y s z e n ia i in s ty tu c je . J e d n y m z n ie lic z n y c h w y ją tk ó w b y ła „ G a z e ta O l­ s z ty ń s k a ”, k tó r a n ie p rz e ry w a ją c s w o je j m is ji p ro w a d z iła n a d a l w a lk ę o z a c h o w a n ie p o lsk o śc i n a W a r m ii i M a z u ra c h . P rz e ja w ia ło się to w z d e c y d o w a n y c h w y s t ą p ie ­ n ia c h p rz e c iw z o b o ję tn ie n iu i re z y g n a c ji, ja k ie z a p a n o w a ły w śró d lu d n o ś c i p o lsk ie j w P r u s a c h W s c h o d n ic h 21. W k ró tc e też zało żo n o Z w ią z e k P o la k ó w w P r u s a c h W sc h o d ­ n ic h (30X 1 1920) i p o d je g o p a tr o n a te m z aczęły p o w s ta w a ć ró ż n e to w a rz y s tw a i o rg a n iz a c je k u ltu r a ln o - o ś w ia to w e , g o sp o d arcz e , sp o łec z n e , m ło d z ie żo w e i sp o rto w e . J e d n y m z n a c z e ln y c h z a d a ń n o w o p o w sta ły c h o rg a n iz a c ji b y ło p rz e c iw d z ia ła n ie n ie ­ m ie c k ie j a k c j i z m ie rz a ją c e j do w c h ło n ię c ia c ałej p o lsk ie j m ło d zieży . D o k o n a ć teg o m ia ły g łó w n ie H e im a td ie n s t i S p o r tv e r e in . W o w y m czasie s p o r t w N ie m c ze c h b y ł ju ż b a rd z o p o p u la rn y , a m ło d zież, n ie m a ją c m o żliw o ści je g o u p r a w ia n ia w p o ls k ic h o rg a n iz a c ja c h , t r a f i a ł a w rę c e g e rm a n iz a to ró w , g d z ie p o d ś w ia d o m ie u le g a ła w y n a ­ ra d a w ia n iu . P o d ję c ie p ra c y n a o d c in k u s p o rto w y m p rz e z s tro n ę p o ls k ą m ia ło w ięc, o p ró cz c eló w z d ro w o tn y c h i r e k r e a c y jn y c h , n ie p o śle d n ie z a d a n ie — w a lk ę o d u sze m ło d y c h P o la k ó w 22. P o s tę p b y ł j e d n a k b a rd z o p o w o ln y , w d u ż y m s to p n iu u w a r u n ­ k o w a n y tru d n y m p o ło ż e n iem P o la k ó w , b r a k ie m ś ro d k ó w , in s tr u k to r ó w , s p rz ę tu , o b ie k tó w sp o rto w y c h itp . N ie w y p ra c o w a n o ró w n ie ż d o tą d n o w y c h m e to d o rg a n iz a ­ c y jn y c h k u l t u r y fiz y c z n ej. P o p rz e d n ie d o św ia d c z e n ia i g o to w e w z o ry z a c z e rp n ię te z P o ls k i n ie m o g ły b y ć t u ju ż w p e łn i p rz y d a tn e .

N a jsz y b c ie j z te g o im p a s u d ź w ig n ę ła się tu r y s ty k a . S zczeg ó ln ie w y c iec z k i do k r a j u z aczęły p o n o w n ie w z b u d za ć o g ó ln e z a in te r e s o w a n ie . W 1921 ro k u p o d ję to s ta r a n ia , z m ie rz a ją c e d o u z y sk a n ia zezw o leń n a w y c iec z k i do W a rsz a w y , P o z n a n ia , K ra k o w a i C zęsto ch o w y . O k a z a ło się je d n a k , że b ie d n a lu d n o ś ć W a rm ii, M az u r i P o w iś la c zęsto n ie m o g ła p o k ry ć w y so k ic h k o sz tó w p rz e ja z d u i u trz y m a n ia . D z ia ­ ła c z e p o lo n ijn i z a b ie g a li w ię c u w ła d z p o ls k ic h o z n iż k i i u lg i d la ty c h , k tó rz y z a m ie rz a li o d w ie d zić o jc z y z n ę 23. J e d n a k k o n ta k ty z P o ls k ą w ła d z e n ie m ie c k ie s t a ­ 21 W. C h o jn a c k i, S to la t o ls z ty ń s k ic h w y d a w n ic tw w j ę z y k u p o ls k im , w : S z k ic e o lsz ty ń sk ie , P r a c a z b io ro w a p o d re d . J . J a s iń s k ie g o , O lsz ty n 1963, ss. 182 n.

22 A . S e g n e r, P o ls k i r u c h s p o r to w y n a Ś lą s k u O p o ls k im w la ta c h 1922— 1939, W ro c ła w 1966, s. 38; W. W rz e siń sk i, R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a zu ra c h i P o w iś lu

w la ta c h 1920— 1939, O lsz ty n 1973, ss. 240— 242.

23 W y c ie c z k a z P o w iśla do P o lsk i, G ość N ie d z ie ln y (dod. G a z e ty O lszty ń sk ie j), 1921, n r 45, ss. 174 n ; Ż y cie M łodzieży, 1925, n r 22, s. 143; M a z u r, 1928, n r 46, ss. 1 n, a r 69, ss. 3 n.

r a ły się ja k n a jb a rd z ie j o g ra n ic z y ć. Z a m ie rz a n o to o sią g n ą ć p rz e z re p re s je , w y w ie ­ r a n ie n a c is k u n a u b ie g a ją c y c h się o w y ja z d d o P o lsk i, u tr u d n i a n ie fo r m a ln o śc i p a sz p o rto w y c h , w y so k ie k o s z ty o p ła t z w ią z a n y c h z p o d ró ż ą do k r a j u 24. S y tu a c ję tę sze ro k o k o m e n to w a ły „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ”, „ M a z u r” i „ Ż y cie M ło d zież y ”.

O b o k r u c h u w y c iec z k o w eg o do P o ls k i, o d k ry w a n o ró w n ie ż u ro k i w ła s n y c h oko lic i z ac z ę to ta m k ie ro w a ć lic z n e g r u p y m ło d zieży . O p ró cz w y c ie c z e k o c h a r a k t e r z e s p o rto w y m (tu r y s ty k a k w a lifik o w a n a ), o rg a n iz o w a n o lic z n e w y c ie c z k i to w a rz y s k ie do s ą s ie d n ic h w si, do m ie js c z w ią z a n y c h z p o lsk o śc ią lu b o b ie k tó w k u ltu r e lig ijn e ­ g o 25. T e m a ty c e te j du żo m ie js c a p o ś w ię c a ła p r a s a p o ls k a n a W a r m ii i M a z u ra c h . N a p rz y k ła d „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” w s ta łe j r u b r y c e R u c h to w a r z y s tw z am iesz cz a ła s y s te m a ty c z n ie m a te r ia ły d o ty c z ąc e w y c ie c z e k i im p r e z s p o rto w o -tu ry s ty c z n y c h .

Z c za sem re g io n a ln y ru c h w y c iec z k o w y n a b r a ł cech s ta ły c h , a u p ra w ia n ie t u r y s ty k i

w eszło n ie ja k o do tr a d y c ji. N a jw ię k s z ą p o p u la rn o ś c ią cieszy ły się ró ż n e fo rm y w y ­ cieczek n ie d z ie ln y c h i w y c iec z e k „ sz la k a m i p o ls k im i” . P ie rw s z e m ia ły c h a r a k t e r s p o rto w o -re k re a c y jn y . O rg a n iz o w a n o je do p o b lis k ic h r e jo n ó w p o ło ż o n y c h n a d je z io ­ r a m i i la s a m i. D ru g ie p o s ia d a ły a k c e n t w y b itn ie n a ro d o w y i w y c h o w a w c z y . P u n k te m d o c elo w y m ty c h w y c iec z e k b y ły t e r e n y z a m ie s z k a n e p rz e z P o la k ó w lu b ta k ie m ie jsca , ja k : S z la k J a g ie łły , G ie trz w a łd , Ś w ię ta L ip k a , G r u n w a l d 26.

G o rą c y m p ro p a g a to re m t u r y s ty k i re g io n a ln e j b y ło ta k ż e „ Ż y cie M ło d zież y ” . 24 O p ła ta w iz y u p r a w n ia ją c e j do p rz e k ro c z e n ia g r a n ic y n ie m ie c k o -p o ls k ie j w y ­ n o siła z N ie m ie c d o P o ls k i 80 m a re k , a z P o ls k i do N ie m ie c 100 zł (zob. G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1925, n r 35, s. 3; ib id e m , 1926, n r 84, s. 3). M im o s to su n k o w o w y so k ic h c en d o ść często o rg a n iz o w a n o w y c ie c z k i do P o ls k i. D o n o siły o n ic h : G a z e ta O ls z ty ń ­ s k a , 1924, n r 19 i 203; Ż y c ie M łodzieży, 1925, n r 20, 21, 22, 24; ib id e m , 1926, od n u ­ m e ru 23 p is m o to z am ieśc iło c ały c y k l a rty k u łó w M a r ii Z ie n ta ró w n y z p o d ró ż y po k r a ju .

25 N ie o d łą c z n y m to w a rz y s z e m n a w y c ie c z k a c h b y ły p o ls k ie p io s e n k i. M ło d zież w a rm iń s k a m ia ła ró w n ie ż w ła s n ą p ie śń w y c ie c z k o w ą n a p is a n ą p rz e z M a rię Z ie n ta - ró w n ę (Ż y cie M łodzieży, 1925, n r 12, s. 66):

P ie ś ń w y c ie c z k o w a

Ś w ia t k w itn ie w o k o ło H e j! p rz y s z e d ł ju ż m a j W ięc d a le j w eso ło N a p o la i w g aj! O choczo m ło d zieży , N ie c h s y p ią się sk ry ! P o c h o d e m ż o łn ie rz y !

M arsz! W ta k t! R az! D w a! T rzy ! N ie ch p io s e n k a k o c h a n a , U p a ja (nasz słu ch ! T y m h a słe m o d d a n ia M łodzieży! C zuj d u c h ! S ta ń m o c n o n a s tra ż y , T w y c h n iw , p ó l i c h a t. N a s je d n o ść k o ja rz y K to P o la k , te n b ra t!

M ło d zieży czas s p a n ia P r z e m in ą ł c i ju ż R o zp o czn ij d z ia ła n ia , N ie lę k a j s ię b u rz . U k o c h a j co n a sz e , I m o w ę i p ie śń I w ie js k ie p o d d a sz e A o b cą rz u ć p ie śń ! W ięc d a le j do p ra c y ! K to b r a t i k to d ru h ! W sz a k m y ś m y W a rm ia c y , I je d e n w n a s d u c h O choczo m ło d zieży ! N ie ch s y p ią się sk ry ! P o c h o d e m ż o łn ie rz y

M arsz ! W t a k t! R az! D w a! T rzy !

26

M ło d z ie ży o ls z ty ń s k i e j do D y w it, Ż y c ie M łodzieży, 1926, n r 16, s. 1; W ja k i sp o só b m ło d z ie ż p o w in n a sp ę d za ć c za s w o ln y od z a ję ć , m a ją c n a w z g lę d z ie d o b ro n a r o d o ­ w e , ib id e m , n r 17; E ch a w y c ie c z k i n a d S a m b ijs k i e W y b r z e ż e , ib id e m , 1928, n r 16,

P o d ję ło ono p o 1926 ro k u s z e ro k ą a k c ję p ro p a g a n d o w ą , m a ją c ą n a c elu ro z p o w sz e c h ­ n ie n ie te j fo rm y s p ę d z a n ia w o ln e g o czasu . W śró d w ie lu zam iesz cz a n y ch m a te ria łó w , n ie z w y k le c en n e w y d a ją się te, k tó r e m ia ły c h a r a k t e r in s tru k ta ż o w y o sp o so b ach o rg a n iz o w a n ia w y cieczek , u m ie ję tn o ś c i z w ie d z a n ia w ła sn e j oko licy , c ie k aw szy c h o b ie k ta c h h is to ry c z n y c h i z a c h o w a n iu się n a w y c ie c z k a c h 27. W te n sp o só b „Życie M ło d zieży ” s ta r a ł o się z a in te re s o w a ć t u r y s ty k ą s z e ro k i k r ą g m ło d zieży p o ls k ie j, chcąc p rz e z k o n ta k t z o jc z y stą z ie m ią ro z b u d z ić do n ie j m iło ść i p rz y w ią z a n ie . P ism o to s ta r a ł o się je d n o c ze śn ie p rz y z w y c z a ja ć m ło d zież p o ls k ą d o częsteg o k o rz y s ta n ia z ro z ry w k i n a ś w ie ż y m p o w ie trz u p iszą c m ię d z y in n y m i: „ Z e rw ij s ię p rz e to m ło d zieży p o ls k a , bo sło ń ce i p rz y ro d a cię w o ła — z e rw ij się do z a b a w , d o r u c h u , do w ę ­ d ró w k i” 28. N a w o łu ją c do w ię k sz e g o z a in te re s o w a n ia ru c h e m w y c iec z k o w y m „Ż y cie M ło d zieży ” p o d k re ś la ło ra n g ę w y c iec z e k ja k o szk o ły w y c h o w a n ia p a trio ty c z n e g o , p o m n a ż a ją c e j w ie d zę o k r a j u i re g io n ie . „W y c ie c zk a u czy p o z n a w a ć i k o c h a ć k r a j i lu d . K ra j i lu d z i, p ię k n o p rz y ro d y , d z ie ła d u c h a i r ą k lu d z k ic h p o zn asz n a w y ­ cieczce. P o z n a sz i p o k o c h a sz tw ó j lu d , je g o ziem ię, m o w ę , z w y czaje. P o z n a sz cn o ty i w a d y n a sz e , z d ro w y i m o c n y d u c h m ło d o śc i z a p r a g n ie w a lk i ze złem . W y cieczk i ź ró d łe m z d ro w ia d u c h a i c ia ła ” 29. P la c ó w k ą , k tó r a z a jm o w a ła się o rg a n iz o w a n ie m te j d z ia ła ln o śc i n a W arm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu b y ły to w a rz y s tw a m ło d z ie ży p o l ­ s k iej. P ro w a d z iły o n e w ie lo s tro n n ą p ra c ę , d b a ją c zaw sz e o je j a tr a k c y jn o ś ć i u z n a ­ n ie w śró d m ło d zieży p o lsk ie j. W iele u w a g i p o św ię c a n o r ó w n ie ż s p ra w o m k u ltu r y fiz y c z n ej. U ro z m a ic o n y p r o g r a m d z ia ła n ia m ia ł z ap o b ie g a ć o d p ły w o w i m ło d zieży z sz e re g ó w o rg a n iz a c ji p o lsk ic h . W z m n ie jsz a n iu się lic z b y c zło n k ó w „ G a z e ta O ls z ty ń ­ s k a ” w id z ia ła g łó w n ą p rz y c z y n ę s ła b o ś c i p o ls k ic h s to w a r z y s z e ń 30.

W p r a c y z m ło d z ie żą c o ra z w ię c e j u w a g i z ac z ę to p o św ię c a ć s p ra w o m s p o rtu , o czy m ś w ia d c z y ły d o n ie sie n ia p o ls k ie j p ra s y . Z n a c z n y p o s tę p w d z ie d zin ie s p o rtu d o k o n a ł się d o p ie ro w 1923 r o k u po Z jeź d z ie P o ls k ic h T o w a rz y s tw M ło d zieżo w y ch , g d z ie w śró d sz e ro k ie j p ro b le m a ty k i o m ó w io n o ta k ż e k w e s tie z w ią z a n e z ro z w o je m s p o rtu , p o lo n ijn e g o . Z ro d z iła się w ó w cz a s m y ś l w łą c z e n ia s a m o d z ie ln ie p o w sta ją c y c h z esp o łó w s p o rto w y c h w ra m y to w a rz y s tw m ło d zieży p o ls k ie j. W ty m c za sie „ G az e ta O ls z ty ń s k a ” d o n o siła o szy b k o ro z w ija ją c y m się r u c h u s p o rto w y m n a W a r m ii i P o ­ w iś lu (m ięd zy in n y m i w O lszty n ie, G ry ź lin a c h , S ta ry m T a rg u , T r z c ia n ie ) 81. S z c ze ­ g ó ln ą a k ty w n o ść zaczęły p rz e ja w ia ć s e k c je p iłk i n o ż n ej, p o p u la rn e w e w sz y s tk ic h ś ro d o w isk a c h m ło d z ie ży p o ls k ie j. D o n ie sie n ia s p o rto w e w p r a s ie p o ls k ie j p o ja w ia ły s ię j e d n a k n ie re g u la rn ie , a g łó w n y m te g o p o w o d e m b y ł b r a k s ta ły c h d z ia łó w s p o r ­ to w y c h . U tru d n ia ło to ró w n ie ż p o d ję c ie b a rd z ie j e fe k ty w n e j p ra c y w k rz e w ie n iu s p o rtu i 'w y c h o w a n ia fizy czn eg o . W ta k ie j s y tu a c ji g a z e ty p o ls k ie o g ra n ic z a ły się p ra w ie w y łą c z n ie d o ro li in fo r m a to ra o n ie k tó ry c h w y d a rz e n ia c h i p rz e ja w a c h ż y ­ cia sp o rto w e g o . Z a is tn ia ła w ięc p o trz e b a z ało że n ia s ta ły c h r u b r y k sp o rto w y c h . N a p rz e ło m ie l a t 1923 i 1924 „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” w ia d o m o śc i s p o rto w e z a c z ę ła z a m ie ­ szczać p o d n a g łó w k ie m S p o r t p o ls k i. P is m o to z w ró c iło się do sw o ich c z y te ln ik ó w z p ro p o z y c ją w s p ó łp ra c y n a n iw ie s p o rto w e j: „ P o le c a m y t ę r u b r y k ę n a sz e j m ło d zieży

27 W y c ie c z k i, Ż y c ie M łodzieży, 1927, n r 9, ss. 66 n ; O w y c ie c z k a c h , ib id e m , n r 13, s. 103; B i w a k i m a z u r s k ie , ib id e m , n r 23, s. 179; O d o b r y m z a c h o w a n iu się n a w y ­ c ie czk a ch , ib id e m , 1928, n r 17, s. 179. 28 Ib id e m , 1927, n r 9, ss. 66 n. 29 Ib id e m . 30 W . W rz esiń sk i, R u c h p o ls k i, s. 151. 31 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1923, n r 88, 101, 156, 158, 182, 183, 187, 248, 253, 268.

do w s p ó łp ra c y ” 82. In ic ja ty w a „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” n ie b y ła je d n a k k o n s e k w e n tn ie re a liz o w a n a , s tra c o n o w ięc s za n sę n a p o z y sk a n ie s ta ły c h c z y te ln ik ó w i w s p ó ł p ra ­ c o w n ik ó w p is m a . U tra c o n o ró w n ie ż m o żliw o ść w y p e łn ie n ia lu k i, w y n ik a ją c e j z b r a k u in s tr u k to r ó w sp o rto w y c h , p rz e z p u b lik o w a n ie o d p o w ie d n ic h m a te ria łó w sz k o le n io ­ w ych. P r ó b a p o w o ła n ia sta łe g o d z ia łu sp o rto w e g o „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” s p o w o d o ­ w a n a z o sta ła p ra w d o p o d o b n ie s z y b k im w z ro s te m p o p u la rn o ś c i s p o rtu w śro d o w isk u p o lsk im , n a p ły w e m d u ż ej ilości in fo r m a c ji z o d b y w a ją c y c h się im p re z s p o rto w y c h i z a p o trz e b o w a n ia sp o łec z n e g o n a te g o ty p u m a te ria ły . J a k w y n ik a z d o n ie sień p ra so w y c h , r e d a k c j a „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” o trz y m y w a ła lic z n ą k o re s p o n d e n c ję od sw o ich c z y te ln ik ó w z ró ż n y c h r e jo n ó w P r u s W sc h o d n ic h , N a p r z y k ła d P io t r S o ra z P o w iś la k r y ty k o w a ł s ta w ia n ie n a p ie rw s z y m m ie js c u p iłk i n o ż n e j tw ie rd z ą c , że n a jb a rd z ie j w a rto ś c io w ą d y s c y p lin ą je s t l e k k o a t l e t y k a 88. Ilo ś ć m a te r ia łó w s p o r t o ­ w y c h z a m ie sz c z a n y c h n a ła m a c h p o ls k ie j p r a s y u z a le ż n io n a b y ła n a jc z ę ś c ie j od a k ty w n o śc i s p o r tu p o lsk ie g o n a W a rm ii, M a z u ra c h i P o w iś lu o ra z w y d a rz e ń s p o r to ­ w y c h n a a re n ie ś w ia to w e j. A k ty w n o ść ta w y ra ź n ie ro s ła w sez o n ie le tn im , a z a n i­ k a ła w o k re s ie z im o w y m . M iesią c e z im o w e b y ły p r a w ie n ie w y k o rz y s ta n e , a m o ż n a b y ło p rz e c ie ż u p ra w ia ć n a r c ia rs tw o , ły ż w ia rstw o , p ro w a d z ić s z k o le n ie lu b n a p ra w ia ć s p rz ę t sp o rto w y . P r a s a p o ls k a n ie p o s ia d a ła w ó w cz a s jesz c z e t a k ic h a s p ir a c ji, a b y p o d ją ć się k ie ro w a n ia p o d o b n ą a k c ją , a w ś ro d o w is k u p o ls k im n ie b y ło w ó w czas ż ad n e j k o m p e te n tn e j o so b y a n i in s ty tu c ji, k tó r e m o g ły b y p o d o ła ć te m u z a d a n iu . W ty m w z g lęd z ie b a rd z ie j p o m y sło w a i z a a n g a ż o w a n a o k a z a ła się p r a s a n ie m ie c k a , w y stę p u ją c a n ie je d n o k ro tn ie n ie ty lk o ja k o p r o p a g a to r s p o rtu , a le ta k ż e ja k o je g o in ic ja to r i w sp ó ło rg a n iz a to r.

W 1924 ro k u p r a s ie p o ls k ie j p rz y b y ł n o w y s o ju sz n ik . B y ło n im m ło d z ie żo w e p ism o (d o d a te k do „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j”) z a ty tu ło w a n e „ Ż y cie M ło d zież y ” M. W P r u ­ sac h W sc h o d n ic h od d a w n a o d czu w a n o p o trz e b ę p o w o ła n ia p is m a m ło d zieżo w eg o . D o ty c h cz a so w a lu k a w te j d z ie d z in ie z n a c z n ie o g ra n ic z a ła p ra c ę w ś ro d o w isk u m ło d zieżo w y m . W ra z z p o ja w ie n ie m się „Ż y c ia M ło d zież y ” n a le ż a ło się sp o d zie w a ć, że s p ra w y s p o rtu i w y c h o w a n ia fiz y c z n eg o n a b io r ą t u sze rsz eg o ro z m a c h u n iż d o ­ ty ch czas. T a k te ż s ię stało , le c z w d a lsz y m cią g u i to p ism o n ie m o g ło s ię zd o b y ć n a o b ję c ie p a tr o n a te m całeg o p o lsk ie g o r u c h u sp o rto w e g o . P o p ie ra ło j e d n a k tę d z ia ła ln o ś ć : „ T a k b a rd z o n a m p o trz e b a lu d z i s iln y c h , e n e rg ic z n y c h , do t r u d u i z n o ju g o to w y ch , p o z w y c ię stw o się g a ją c y c h . Ć w icz e n ia g im n a s ty c z n e , z a w o d y w p iłk ę n o ż ­ n ą , b ieg i, p ły w a n ie — oto śro d k i do o sią g n ię c ia ty c h z n a k o m ity c h p rz y m io tó w c ia ła i d u szy . P a m ię ta j o ty m !” 85. D o ty c h cz a so w e w y siłk i ro z b ija ły się je d n a k o b r a k

82 Ib id e m , 1923, n r 253, s. 3.

83 W s p r a w ie p o lsk ie g o s p o r tu , ib id e m , 1923, n r 268, s. 2.

84 Ib id e m , 1924, n r 236, s. 3: „Ż y c ie M ło d zież y ” u k a z y w a ć s ię zaczęło 12 V I I 1924 ja k o d o d a te k do „ G az e ty O ls z ty ń s k ie j”.

85 Ż y cie M ło d zieży , 1924. n r 2. 3. P o I w o jn ie ś w ia to w e j s p o rt w N ie m c z e c h c ie ­ szy ł się o g ro m n ą p o p u la rn o ś c ią . W la ta c h 1924— 1925 n a k a ż d y ty s ią c o b y w a te li n i e ­ m ie c k ich 98 n a le ż a ło do ró ż n y c h k lu b ó w s p o rto w y c h . W śró d m ło d z ie ży 10— 1 7 -le tn ie j w s k a ź n ik te n b y ł jesz c z e w y ższy i w y n o sił 233 osoby. W y so k i p o zio m s p o r tu n i e ­ m ie c k ieg o b y ł r e z u lta te m w ie lo le tn ie j d z ia ła ln o śc i i n s ty tu c ji z a jm u ją c y c h się k u l t u r ą fiz y c z n ą (zob. Λ. W ohl, S p o łe c z n o -h is to r y c z n e p o d ło że s p o r tu , W a rsz a w a 1961, s. 100). S p o rt p o lo n ijn y w P r u s a c h W sc h o d n ic h m im o p e w n e g o p o s tę p u p re z e n to w a ł s to s u n ­ k o w o n is k i poziom . W 1924 ro k u n a M a z u ra c h is tn ia ły tr z y T o w a rz y s tw a M ło d zieży P o ls k ie j i je d e n k lu b sp o rto w y . N a W a r m ii i P o w iś lu p ra c o w a ło k ilk a n a ś c ie se k c ji s p o rto w y c h d z ia ła ją c y c h p o d a u s p ic ja m i T o w a rz y s tw M ło d zieży P o ls k ie j. W o p in ii

o k re ś lo n e j s iły k ie ro w n ic z e j, k tó r a k o n s e k w e n tn ie re a liz o w a ła b y o k re ślo n y p ro g ra m . T y m c z a se m „Ż y cie M ło d zież y ”, p o d o b n ie j a k in n e g a z e ty p o lsk ie , n ie z d o b y ło się n a w e t n a w p ro w a d z e n ie s ta łe j r u b r y k i p o św ięc o n e j s p ra w o m s p o rtu . Z a p o tr z e b o w a ­ n ie n a te n ro d z ia j d z ia ła ln o ś c i s p o łec z n e j b y ło o g ro m n e. T y m cz a se m lic z n e i n ic ja ­ ty w y o d d o ln e w te j s p ra w ie ż y czliw ie p r z y jm o w a n o i p o p ie ra n o , a le n ie z n a jd o w a ły o ne o d b ic ia w p r a k ty c z n e j p o m o c y d la ty ch , k tó rz y p ra g n ę li u p r a w ia ć s p o rt, lecz n ie b y li o b e z n a n i z jeg o s t r u k t u r ą i fo rm a m i p ra c y s z k o le n io w e j. M e c e n a t Z w ią z k u T o w a rz y s tw M łodzieży P o ls k ie j o g ra n ic z a ł się w zasa d zie do w ię zi o rg a n iz a c y jn e j, n ie b ę d ą c w s ta n i e w ie le dopom óc.

M im o ty c h tru d n o ś c i ru c h sp o rto w y ro z w ija ł się n a d a l, ch o ciaż n ie o siąg a ł w y ­ so k ieg o poziom u. N a jp o p u la rn ie js z ą d y s c y p lin ą b y ła p iłk a n o ż n a. R o z g ry w a n o liczn e z a w o d y i tu r n i e je p iłk a rs k ie . Od 1924 ro k u o d b y w a ły s ię m is trz o s tw a P r u s W sc h o d ­ n ich , w k tó ry c h u c ze stn ic zy ło zaw sz e k ilk a n a ś c ie d ru ż y n p o ls k ic h 86. P o p u la r n e s ta ły się m ecze p o m ię d z y r e p re z e n t a c ja m i W a rm ii i P o w iśla 87. Z im p re z ty c h p ra s a p o lsk a n a W a r m ii i M a z u ra c h z am iesz cz a ła o b sz e rn e s p ra w o z d a n ia , u z u p e łn ia ją c je n a j ­ częściej w ia d o m o śc ia m i z k r a j u i ze ś w ia ta . „ G a z e ta O ls z ty ń s k a ” in f o r m a c je s p o r to ­ w e e k sp o n o w a ła ju ż n ie ja k u p rz e d n io p o d n a g łó w k ie m S p o r t p o ls k i, a w t a k z w an e j

K ro n ic e s p o r t o w e j 38. N ie c h o d ziło t u p ra w d o p o d o b n ie o d a lsz e p o s z u k iw a n ia w celu

u je d n o lic e n ia s p ra w o z d a w cz o ści sp o rto w e j, lecz o z w y k łe je j u ro z m a ic e n ie . M a te ria ł sp o rto w y z am iesz cz a n y w p ra s ie p o ls k ie j n a W a rm ii i M a z u ra c h s ta w a ł się coraz o b sze rn ie jsz y , n ie je d n o k ro tn ie u z u p e łn io n y re p o r ta ż e m lu b w ła s n ą o c en ą s y tu a c ji. N ie szczęd zo n o ta k ż e z a c h ę ty do p ra c y m im o b r a k u b o isk , o d p o w ie d n ie g o s p rz ę tu i in s tr u k to r ó w s p o rto w y c h 89. „ M a z u r”, ob o k „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j” i „ Ż y c ia M ło ­ d zieży ”, s ta n o w ił g łó w n y f il a r w p ro p a g a n d z ie s p o rtu p o lsk ie g o . U p a d e k p o ls k ie j d z ia ła ln o ś c i s p o rto w e j n a M a z u ra c h p ism o k o m p e n so w a ło d o n ie sie n ia m i s p o rto w y ­ m i z in n y c h te re n ó w . S ta ra n o się p rz y ty m o c ie k a w y i a tr a k c y jn y d o b ó r m a t e r i a ­ łów . R o d za j z a in te r e s o w a ń „ M a z u ra ” te m a ty k ą s p o rto w ą d o sk o n a le o d d a ją ty tu ły n ie k tó ry c h a rty k u łó w : Ż e g lo w a n ie n a lo d zie, W y ś c ig i ło d z i m o to r o w y c h , W y s ta w a

tu r y s ty c z n a w P o zn a n iu , Z a w o d y h o k e jo w e , Z a w o d y k o n n e w B e r lin ie , Z a k o ń c ze n ie s p ły w u w B e r lin ie . S e rw is s p o rto w y „ M a z u ra ” n a s ta w io n y b y ł w ięc w y b itn ie n a

in fo rm a c ję , k tó r ą z a m ie rz a n o w y k o rz y s ta ć ja k o je d n ą z fo r m p ro p a g a n d o w y c h n a rzecz p ra c y p o lo n ijn e j. S p o ra d y c z n ie n a to m ia s t zam iesz cz a n o r e la c je z ro d z im e j d z ia ła ln o śc i s p o rto w e j w P r u s a c h W sch o d n ich .

3. S T A B IL IZ A C JA P O L S K IE G O R U C H U S P O R T O W E G O N A W A R M II I P O W IŠ L U (1929—1934)

P o 1929 ro k u n a te re n ie W a rm ii i P o w iś la z aczęły p o w sta w a ć p ry w a tn e p o lsk ie s zk o ły p o d staw o w e . W ic h s ą s ie d z tw ie tw o rz o n o b o isk a, u c z n io w ie o d b y w a li ćw icze-p o ls k ic h icze-p la c ó w e k k o n s u la r n y c h ru c h sicze-p o rto w y n a ty c h te r e n a c h , w o d ró ż n ie n iu od in n y c h fo r m p ra c y m ło d zieżo w ej, m ia ł n a jw ię k s z e sz a n s e ro z w o ju (zob. A A N , K o n ­ s u la t R P w K w id z y n ie, t. 48, s. 9, P ism o k o n s u la do Z w ią z k u H a r c e r s tw a P o lsk ie g o w W a rsz a w ie z 11 V I 1923).

30 G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1924, n r 116, 149; ib id e m , 1926, n r 84; ib id e m , 1928, n r 11, s. 3.

37 P iłk a r s tw o w P r u s a c h W s c h o d n ic h , ib id e m , 1924, n r 268, s. 2; Ż y cie M łodzieży, 1924, n r 3, s. 10.

88 G a z e ta O lsz ty ń sk a , 1924, n r 155, s. 3.

n ia z w y c h o w a n ia fizy czn eg o , w y c iec z k i i z a w o d y s p o rto w e . S zk o ły s ta ł y się w ś ro ­ d o w is k u p o ls k im m ie js c e m , w k tó ry m k o n c e n tro w a ło się c ałe ży cie p o lsk ie . W m ło ­ dzieży sz k o ln e j w id z ia n o ró w n ie ż z ap lec z e d la ro z w ija ją c e g o się r u c h u sp o rto w e g o . W n o w ej s y tu a c ji n a le ż a ło d o k o n a ć w ie lu z m ia n w d o ty c h c z a so w y m s y s te m ie o rg a ­ n iz a c y jn y m o ra z z a p e w n ić fa c h o w ą p o m o c w y k w a lifik o w a n y c h n a u c z y c ie li lu b i n ­ s tru k to ró w . D o ty c h cz a so w e o sią g n ię c ia z d o b y te n a d ro d z e sp o łec z n e g o d z ia ła n ia ju ż n ie w y s ta rc z a ły . C ały t e r e n n ie p o s ia d a ł ż a d n e g o in s tr u k to r a sp o rto w e g o i n ie z an o siło się n a to , a b y w n a jk ró ts z y m c za sie go u z y sk a ł. P e w n e n a d z ie je , ja k ie w ią ­ zan o z „ Ż y c ie m M ło d zież y ”, ty lk o w części z o sta ły s p e łn io n e . M ło d zież p o ls k a p o z o ­ s ta w a ła n a d a l b ez o p ie k i s p o rto w e j. S ta n o w iła o n a g łó w n ie e le m e n t w ie jsk i, c h ę tn y , a le m a ło w y ro b io n y o rg a n iz a c y jn ie , w y m a g a ją c y o d p o w ie d n ie g o p o k ie ro w a n ia . S y ­ tu a c ję k o m p lik o w a ł ró w n ie ż f a k t, iż d o ty c h c z a s n ie zd o ła n o w y tw o rz y ć p e w n y c h n a w y k ó w i tra d y c ji w d z ie d zin ie k u l t u r y fiz y c z n ej. N a tr a d y c ji o p ie ra n o t u p ra w ie k a ż d ą d z ia ła ln o ść sp o łec z n ą . L u d m ie js c o w y b o w ie m b y ł b a rd z o p rz y w ią z a n y do s ta r y c h z w y c z a jó w i n ig d y n ie p r z e ja w i a ł o c h o ty d o ja k ic h k o lw ie k z m ia n . Z w ią z e k T o w a rz y s tw M ło d zieży P o ls k ie j d ą ż y ł w ię c do w y p ra c o w a n ia p e w n e j tr a d y c ji w o d ­ n ie sie n iu do s p o r tu i tu r y s ty k i. W ty m c elu m ię d z y in n y m i lip ie c i s ie rp ie ń og ło ­ szono m ie s ią c a m i „ w y cie c z ek i s p o r tu ” 4I). W o m a w ia n y m o k re s ie z n a c z n ie w z ro sło z a in te re s o w a n ie P o lsk ą . P rz e ja w ia ło się to ta k ż e w d u ż e j lic z b ie s ta r a j ą c y c h się o u d z ia ł w w y c ie c z k a c h do k r a ju . S p o tk a ło się to z p o p a rc ie m i p o m o c ą p o ls k ic h k o n s u la tó w w P r u s a c h W sc h o d n ic h . U d z ie la n o je j w sz y s tk im osobom i o rg a n iz a c jo m u b ie g a ją c y m się o w y j a z d 41. S zczeg ó ln ie m o d n e s ta ł y s ię w y c ie c z k i n a P o w s z e c h n ą W y sta w ę K ra jo w ą w P o z n a n iu 42. J e d n y m z p rz e ja w ó w z a in te r e s o w a n ia W y sta w ą b y ła p ie sz a w y p r a w a do P o z n a n ia A u g u s ty n a S t e f f e n a 43, k t ó r y s a m o tn ie w y ru s z y ł z O ls z ty n a 19 lip c a 1929 r o k u 44. R ó w n ie o ry g in a ln ą w y c iec z k ę u rz ą d z iły d w ie W a r - m ia n k i B a r b a r a S a rn o w s k a i B a rc z e w sk a z O lsz ty n a , k tó r e w s ie r p n iu 1933 ro k u m o to c y k le m w y b ra ły s ię do T o ru n ia i P o z n a n i a 4δ. W y ciec z k i n a W y sta w ę w P o z n a ­ n iu o p ró cz w a lo ró w tu ry s ty c z n y c h m ia ły b a rd z o d u ż ą w y m o w ę p o lity c z n ą i n a r o d o ­ w ą . W sp o m in a ło o ty m „ Ż y cie M ło d zież y ” 46. D u żo w y c ie c z e k do k r a j u k ie ro w a n o z P o w i ś l a 47. P r ó b y ta k ie p o d ję to ró w n ie ż n a M a z u ra c h . W 1929 r o k u u rz ą d z o n o ta ra tr z y w y c iec z k i, z a p la n o w a n o ró w n ie ż c z w a r tą n a 31 m a ja 1930 ro k u , k tó r a m ia ła p rz e b ie g a ć t r a s ą : W a rsz a w a , K ra k ó w , W ie licz k a i Ś lą s k C ie s z y ń s k i48. O sta te c z n ie je d n a k 3 0 -o so b o w a g r u p a M a z u ró w o p u ściła P r u s y W sc h o d n ie u d a ją c się do P o lsk i 4 lip c a 1930 ro k u , a ..u c ze stn ic y z p o d z iw u w y jś ć n ie m o g li, że P o ls k a p o s ia d a t a k

40 Ż y c ie M ło d zieży , 1929, n r 12, s. 93.

41 A A N , A m b a sa d o r R P w B e rlin ie , t. 1770, s. 67, P is m o P o s e ls tw a R P w B e rlin ie do K o n s u la tu R P w K w id z y n ie z 18 X 1928.

42 Ż y c ie M ło d zieży , 1929, n r 6, s. 43, n r 12. s. 89, n r 13, ss. 97 n.

48 A u g u sty n S te ff e n u ro d z ił się 15X 11901 r o k u w U n ie sz e w ie n a W a rm ii. S t u ­ d io w a ł w P o z n a n iu i K ra k o w ie (zob. T. O ra c k i, S ło w n ik b io g r a fic z n y W a r m ii, M a ­

z u r i P o w iś la . W a rsz a w a 1963, s. 273).

44 Ż y c ie M łodzieży, 1929, n r 12. s. 93.

45 W y c ie c z k a m o to c y k lo w a d o P o lsk i, M ło d y P o la k w N iem czech , 1933, n r 12, s. 26.

46 Ż y c ie M ło d zieży , 1929, n r 12, s. 94.

47 A A N , A m b a sa d a R P w B e rlin ie , t. 1770, s. 71, P is m o P o s e ls tw a R P w B e rlin ie d o K o n s u la tu R P w K w id z y n ie z 18 X 1928 r.

48 M a z u r, 1930, n r 40, s. 1 (w e d łu g „M łodego P o la k a w N ie m c z e c h ” , 1930, n r 2 p ie rw s z e w y c iec z k i z M a z u r do P o ls k i p o p le b isc y c ie z o rg a n iz o w a n o d o p ie ro w lip c u

c e n n e z a b y tk i, i że w P o ls c e k a ż d e w y z n a n ie re lig ijn e c ieszy się sw o b o d ą w b re w w ia d o m o śc io m g a z e t n ie m ie c k ic h ” 40.

R ó w n ież w P o lsc e z ac z ę to n o to w a ć z n ac z n y w z ro st z a in te r e s o w a ń W a r m ią i M a ­ z u ra m i. P o ja w ili się też p ie rw s i tu ry ś c i z k r a ju , k tó ry c h m a r s z r u ta p ro w a d z iła p rz e z n a jc ie k a w s z e z a k ą tk i te g o re g io n u i m ie js c a z w iąz a n e z p o ls k o ś c ią 50. S a m i M az u rz y i W a rm ia c y u p o m in a li się o s k ie ro w a n ie w ię k sz e j lic z b y w y c iec z k o w ic zó w z P o lsk i. J a k tw ie rd z o n o , d o ty c h c za s p o ja w ia li się t u s a m i p rz y b y s z e z in n y c h części N iem iec, ty m c z a se m trz y k ro k i od n a s o d d a lo n y c h w sp ó łzio m k ó w P o la k ó w n i k t do n a s n ie w z y w a , n i k t n ie z a p ra s z a , n ik t! D la cz e g o ? ” 51. W ed łu g o p in ii „ M a z u ra ” p rz y ja z d ro d e k ó w m ó g łb y p o b u d z ić do ży cia p o lo n ijn y ru c h tu ry s ty c z n y n a M a z u r a c h 52. Z n a c z n e o ż y w ien ie r u c h u g ra n ic z n e g o w N ie m c ze c h w p ły n ę ło n a to, że M in is te r s tw o S p ra w W e w n ę trz n y c h R zeszy w y d a ło 23 k w ie tn ia 1933 r o k u s p e c ja ln e ro z p o rz ą d ze n ie , k tó r e m ia ło w sp o só b je d n o lity u re g u lo w a ć w sz y s tk ie z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z f o r ­ m a ln o ś c ia m i p a sz p o rto w y m i i k o n ta k ta m i z a g r a n ic z n y m i58. Do k r a j u zaczęto ró w n ie ż w y sy ła ć d zieci szk-olne, k tó r e w P o lsc e sp ę d z a ły w a k a c je 54.

R u c h tu ry s ty c z n y do M ac ie rz y n a s ilił się szczeg ó ln ie w 1934 ro k u , k ie d y m ia ł od być się z ja z d P o la k ó w z z a g ra n ic y . P r a s a p o ls k a n a W a rm ii i M a z u ra c h p o św ię c a ła te m u w y d a rz e n iu w ie le m ie js c a . „ M a z u r ” tw ie rd z ił w rę c z, źe k a ż d y je g o c z y te ln ik p o w in ie n u c ze stn ic zy ć w w ycieczce do P o lsk i. W p r a s ie u k a z y w a ły s ię ró w n ie ż d o ­ k ła d n e in fo r m a c je d o ty c z ąc e z a ła tw ia n ia fo rm a ln o śc i z w ią z a n y c h z w y ja z d e m , p o d a ­ w a n o te rm in y i p ro g r a m y w y c iec z e k i t p . R5.

W ra z z t u r y s ty k ą do P o ls k i ro z w ija ła się z p o w o d z en ie m t u r y s ty k a re g io n a ln a , k tó ra w e sz ła n a s ta łe do p ro g r a m u p o ls k ic h to w a rz y s tw m ło d zieży . Z n a d e jśc ie m w io s n y c ią g n ę ły g r u p y m ło d zieży u ta r ty m i ju ż od d a w n a s z la k a m i. W r a m a c h o d ­ b y w a n y c h w y c iec z e k p rz e w id y w a n o w ie le a tr a k c ji, ja k g ry i z a b a w y ru c h o w e ,

40 M ło d y P o la k w N iem czech , 1930, n r 4, 7, 8.

50 N ie m ie c k a „g o ścin n o ść", M az u r, 1930, n r 39, s. 3. T u r y ś c i z P o ls k i liczy ć się je d n a k m u s ie li z p o w a ż n y m i k o s z ta m i p o d ró ż y . W ty m c za sie n a s tą p iła k o le jn a p o d ­ w y ż k a k o sz tó w p rz e ja z d u ś ro d k a m i lo k o m o c ji (zob. M a z u r, 1930, n r 57, s. 3). W k r a ju r o d a c y z N ie m ie c m o g li k o rz y s ta ć z 25% z n iżk i, w p ro w a d z o n e j p rz e z M in is te rs tw o K o m u n ik a c ji p is m e m z 3 IX 1932 r . (zob. A A N , K o n s u la t G e n e r a ln y R P w B e rlin ie , t. 160, s. 3). M im o o g ra n ic z e ń w ła d z n ie m ie c k ic h w 1930 r o k u p rz e z p u n k t g ra n ic z n y p od D z iałd o w e m p rz y b y ło do k r a j u 1713 osób. N a to m ia s t z P o ls k i do P r u s W sc h o d ­ n ic h p rz e k ro c z y ło g ra n ic ę 2211 osób, w ty m d użo N ie m c ó w (Zob. M az u r, 1930, n r 3, s. 2).

51 M az u r, 1933, n r 7, s. 1. 52 Ib id e m .

53 R o zp o rzą d z e n ie p ru s k ie g o m in is tr a s p ra w w e w n ę trz n y c h w s p ra w ie ru c h u g ra n ic z n eg o , w y d a n e n a p o d s ta w ie § 36 u s tę p u 1 z 10 V I 1919: „§ 1 O b y w a te le R zeszy N ie m ie c k ie j, ch cąc p rz e k ro c z y ć g r a n ic ę w c elac h w y ja z d u z ag ran icz n e g o , p o sia d a ć m u szą w izę [S ic h tv e r m e r k ]. § 42 ro z p o rz ą d z e n ia p a sz p o rto w e g o t r a c i ty m s a m y m m oc o b o w ią zu jąc ą . § 2 W izy u d z ie la się w e d łu g załąc z o n eg o w z o ru . W ażn o ść w izy u s ta la s ię : a) N a je d n o ra z o w y w y ja z d , n a jw y ż e j n a je d e n m ie siąc , b) N a k ilk a k r o tn y w y ja zd , n a jw y ż e j d o 6 m ie sięc y . § 3 In n e p rz e p is y ro z p o rz ą d z e n ia p a sz p o rto w e g o z 7 V I 1932 o b o w ią z u ją n a d a l. § 4 R o z p o rz ą d z e n ie p o w y ż sz e o b o w ią z u je z d n iem 4 IV 1933 ro k u . B e rlin 3 IV 1933 r. M in is te r S p r a w W e w n ę trz n y c h R zeszy (—) F r ic k ” (zob. G a z e ta O lszty ń sk a , 1933, n r 70, s. 2).

54 D ziec i s z k ó l p o ls k ic h w P ru sa c h W s c h o d n ic h w y j e c h a ły d n ia 4 lip c a n a 4 t y ­

g o d n io w e fe r ie do P o ls k i, M az u r, 1932, n r 58, s. 3.

55 Z P r u s W s c h o d n ic h n a Z ja z d d o W a r s z a w y w y je c h a ło p o n a d 400 osób, ib id e m , 1934, n r 43, s. 3; ib id e m , n r 49, s. 4; P o je d z ie m y w ie lk ą g ro m a d ą , ib id e m , n r 54. s. 2; G a z e ta O lszty ń sk a , 1934, n r 116, s. 3.