Grzegorz, Maksymilian
"Michael Küchmeister Hochmeister
des Deutschen Ordens 1414-1422",
Wilhelm Nöbel, Godesberg 1969 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 478-480
478 R E C E N Z J E I O M Ó W IE N I A
le g ity m o w a ł s ię zaw sz e w y so k im p o zio m em e d y to rs k im , s u m ie n n y m o p ra c o w a n ie m a p a r a t u n a u k o w eg o o ra z s ta r a n n y m w y k o rz y sta n ie m lite r a t u r y p rz e d m io tu . K la u s C o n ra d p o d ty m w z g lęd e m d o ró w n a ł z p e w n o śc ią , o ile n ie p rz e w y ższ y ł, sw o ich p o p rz e d n ik ó w . D zięk i z a s to s o w a n iu n o w e j fo rm y w y d a w n ic z e j i k o n s e k w e n tn e m u je j p rz e s trz e g a n iu w y d a w n ic tw o m a w sz e lk ie s za n se u d o s tę p n ić n a u c e m a te ria ł ź ró d ło w y (oby ja k n a jsz y b c ie j) d o 1382 r., lu b j a k ch ce w y d a w c a — do 1398 r. K o n ie cz n e je s t je d n a k w n a jb liż sz e j p rz y szło śc i w y e lim in o w a n ie u s te r e k , k tó re n ie p o trz e b n ie ś c ią g a ją n a w y d a w c ę z a rz u ty n ie o b ie k ty w n e j i n te r p r e ta c ji h is to rii p o d w p ły w e m p o lity k i re w iz jo n is ty c z n e j N ie m ie c Z a c h o d n ic h . P r u s k i k o d e k s d y p lo m a ty c z n y b ę d zie m ó g ł w te d y słu ży ć z jeszcze w ię k sz y m n iż d o ty c h c za s p o ż y tk ie m p o lsk ie j n a u c e h is to ry c z n e j.
J ó z e f J u d z iń s k i
W ilh e lm N o b e l , M ic h a e l K iic h m e is te r H o c h m e is te r d e s D e u tsc h e n O rd e n s 1414— 1422, Q u e lle n u n d S tu d ie n z u r G e sc h ic h te d es D e u tsc h e n O rd e n s, B d. 5, G o d e sb e rg 1969, ss. X , 158.
W se rii „ Ź ró d e ł i s tu d ió w do h is to rii z a k o n u n ie m ie c k ie g o ” u k a z a ła się k o le jn a r o z p ra w a p ió ra m ło d e g o h is to ry k a z a c h o d n io n ie m ie c k ie g o W ilh e lm a N o b la, p o św ię co n a ży ciu i tw ó rc z o śc i w ie lk ie g o m is trz a M ich a ła K iic h m e istr a . Z te m a ty k ą o m a w ia n ą w te j p ra c y z e tk n ą ł s ię N o b el ju ż w c ze śn iej p u b lik u ją c w 1968 r . 1 n ie w ie lk i a r ty k u ł o o rg a n iz o w a n iu w ó jto s tw a k rz y ż a c k ie g o n a Ż m u d zi, p rz y k tó ry m p o w a żn ą p rz e c ie ż ro lę o d e g ra ł p rz y s z ły w ie lk i m istrz .
P r a c a s k ła d a s ię ze w stę p u , p ię c iu ro z d z ia łó w , w n io sk ó w k o ń c o w y ch , d o d a tk ó w z a w ie ra ją c y c h itin e r a r iu m w . m is trz a M ic h a ła K iic h m e istra , sp isu d o sto jn ik ó w k rz y ż a c k ic h z czasó w je g o rz ą d ó w , w y c iąg u ź ró d e ł i lite r a tu r y , in d e k su m ie jsc o w ości i osób. a p o p rz e d z a j ą sp is tre ś c i o ra z z e s ta w ie n ie sk ró tó w .
P o d s ta w ę do o p ra c o w a n ia z a g a d n ie n ia sta n o w iły d o k u m e n ty , lis ty i in n e m a te ria ły ź ró d ło w e z a ró w n o n ie d ru k o w a n e , p o ch o d zące w o g ro m n e j w ię k sz o ści ze S ta a tlic h e s A r c h iv la g e r w G e ty n d z e i w p e w n e j m ie rz e z D e u tsc h o r d e n s Z e n tr a l a r c h iv w W ie d n iu , j a k i d ru k o w a n e z k o d e k só w d y p lo m a ty c zn y c h .
W ro z d z ia le p ie rw s z y m , w całości p o św ięc o n y m p ró b ie u s ta le n ia p o w ią za ń ro d z in n y c h M ic h a ła K iic h m e is tra i je g o p o c h o d ze n ia , ro z p a tr u je N o b el trz y p o d s ta w o w e m o żliw o ści, k tó re b r a ła p o d u w a g ę ta k ż e w c ze śn iejsz a h is to rio g ra fia n ie m ie ck a . K a żd a z n ic h w ią że ro d z in ę M ich a ła K iic h m e istr a z in n y m te ry to riu m , m ia n o w ic ie z F r a n c ją , M o ra w a m i i Ś lą sk ie m , n ie d a ją c je d n a k ż a d n y c h p rz e k o n y w u ją c y c h a rg u m e n tó w . A u to r z d a je s ię b y ć s k ło n n y w ią za ć o so b ę w ie lk ie g o m is trz a M ich a ła K iic h m e is tra z ro d z in ą „ K iic h m e iste r v o n S te r n b e r g ”, p rz y czym p rz e s ła n k ę lo g iczn ą u p r a w n ia ją c ą d o w y su n ię c ia teg o p rz y p u s z c z e n ia w id zi w e le m e n ta c h rz e ź b y n a p ie c z ę tn e j o d c isk u pieczęci M ich a ła ja k o w ie lk ie g o m is trz a , g d z ie p o d o b n o — je g o z d a n ie m — w y s tę p u ją g w iazd y . A u to r z a s trz e g a się w p ra w d z ie , że te n e le m e n t h e ra ld y c z n y je s t często s p o ty k a n y n a śre d n io w ie c z n y c h h e rb a c h , ale ty m n ie m n ie j je s t s k ło n n y go u z n ać , obok in n y c h ró w n ie w ą tp liw y c h p u n k tó w zac z e p ien ia , ja k o d o w ó d fa k ty c z n ie n a ś w ie tla ją c y z w iąz k i ro d z in n e M ich a ła K iic h m e istra . N a leż y tu jeszcze s tw ie rd z ić , że u osób ta k z n an y c h , j a k w ie lk i m is trz M ich a ł K iic h m e iste r, n ie z n ajo m o ść ro d u m u s i b u d z ić u z a s a d n io n e p o d e jrz e n ia , iż n ie
1 W N o b e l , D as P r o b le m d e r E in ric h tu n g d e r O rd e n s v o g te i S a m a ite n , Z e its c h rift f ü r O stfo rsc h u n g , B d. 17, 1968, ss. 692— 697.
R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A 479 p o ch o d ził on w ogóle z ro d z in y sz la c h e c k ie j. N ie b y ło b y to z re sz tą rze cz ą z a s k a k u ją c ą je ż e li w ia d o m o , że sp o ro d o sto jn ik ó w z a k o n n y c h w y w o d ziło się sp o śró d m in is te ria łó w . N o b el w p ra w d z ie b ie rz e to p o d u w a g ę, a le n ie t r a k t u j e z b y t s e tio .
O b sz e rn y ro z d z ia ł d ru g i o b e jm u je p o c z ą tk o w ą d z ia ła ln o ść M ic h a ła K ü c h m e i- s t r a w Z a k o n ie w la ta c h 1396— 1410. W ty m o k re s ie p rz y sz ły w ie lk i m is trz p rz e sz e d ł n ie m a l w sz y s tk ie szczeb le k a r ie r y z a k o n n e j. W 1396 r. sp o ty k a m y go n a s ta n o w is k u p r o k u r a to r a w K ę trz y n ie , p ó ź n ie j k o m tu r a d o m o w eg o w R y n ie , z n o w u p r o k u r a to r a w K ę trz y n ie , k o m p a n a U lry k a v o n J u n g in g e n w 1401 r., k tó r y p e łn ił w ó w czas fu n k c ję k o m tu r a B ałgi. K ü c h m e is te r je s t też w y m ie n ia n y ja k o w ie lk i s z a fa rz w E lb ląg u . W 1399 r. b y ł ju ż p rz e w id z ia n y n a sta n o w is k o w ó jta Ż m udzi. W reszcie w 1404 r., g d y U lry k v o n J u n g in g e n z o sta ł w ie lk im m a rs z a łk ie m Z a k o n u , a W e rn e r v o n T e ttin g e n w ie lk im s z p ita ln ik ie m w E lb lą g u , o tw o rz y ły się m o żliw o ści s k ie ro w a n ia ta m ta k ż e M ic h a la K iic h m e istra . Z a n im to je d n a k n a stą p iło , p e łn ił w la ta c h 1402—1405 o d p o w ie d z ia ln ą , z p u n k tu w id z e n ia g o s p o d a rk i Z a k o n u , f u n k c ję w ie lk ie g o s z a fa rz a w K ró le w c u . W la ta c h 1405— 1409 z a jm o w a ł się z a rz ą d e m Ż m u d zią , b ę d ą c je j w ó jte m . W y p ęd z o n y p rz e z Ż m u d zin ó w , w p o c z ą tk a c h 1410 r. z o sta ł w ó jte m n o w o m a rc h ijs k im . W b itw ie k o ro n o w s k ie j 10 p a ź d z ie rn ik a 1410 r. d o s ta ł się do n ie w o li p o lsk ie j i w ró cił do P r u s d o p ie ro w p o c z ą tk a c h lu te g o 1411 r.
W ro z d z ia le trz e c im p rz e d s ta w ił a u to r o ż y w io n ą d z ia łaln o ść M ic h a ła K iic h m e is tra p o k lę sc e g ru n w a ld z k ie j. H e n ry k v o n P la u e n u w o ln ił go w d ro d ze w y m ia n y , b y u ży ć go n ie m a l n a ty c h m ia s t ja k o rz e cz o z n aw c ę do ro z m ó w k rz y ż a c k o -lite w s k ic h w s p ra w ie u s ta le n ia g ra n ic y ż m u d z k ie j. J u ż 7 k w ie tn ia 1411 r. ź ró d ła o d n o to w u ją M ic h a ła K iic h m e is tra p o ra z p ie rw s z y n a s ta n o w is k u w ie lk ie g o m a rs z a łk a Z a k o n u . Z p o le c e n ia w ie lk ie g o m is trz a b ra ł też u d z ia ł w p o s e ls tw a c h z ag ra n ic z n y c h . W słu żb ie d y p lo m a ty c z n e j Z a k o n u p o z o sta ł M ich a ł K ü c h m e is te r aż d o 1414 r., choć je g o ścisłe p o w ią z a n ia z w ie lk im m is trz e m H e n ry k ie m v o n P la u e n z o sta ły ju ż w c ze śn iej z e rw a n e , w s k u te k o d m ie n n e g o z a p a tr y w a n ia się n a s to s u n k i z e w n ę trz n e i w e w n ę trz n e Z a k o n u . U w ię zio n y w k o ń c u 1413 r. H e n ry k v o n P la u e n u z y sk a ł w o ln o ść d o p iero w c za sac h w ie lk ie g o m is trz a P a w ła R u ssd o rfa .
D w a k o ń c o w e ro z d z ia ły p ra c y (c z w a rty i p ią ty ) s ta n o w ią n a jis to tn ie js z ą je j część — p r z e d s ta w ia ją b o w ie m d z ia łaln o ść M ic h a ła K ü c h m e is tr a ja k o w ie lk ie g o m is trz a . T r u d n a i sk o m p lik o w a n a s y tu a c ja z e w n ę trz n a Z a k o n u , z n a jd u ją c e g o się n ie m a lż e w iz o la cji w s k u te k m a ło e la sty c z n e j p o lity k i u s u n ię te g o w ie lk ie g o m is trz a H e n ry k a v o n P la u e n , z o sta ła n a sz k ic o w a n a w ro z d z ia le c z w a rty m z p o d k re ś le n ie m , 0 ile to b y ło m o żliw e, o so b isteg o w k ła d u M ic h a ła K ü c h m e is tra w p ró b y s ta b ili z a c ji i u m o c n ie n ia p o z y cji p a ń s tw a zak o n n e g o w la ta c h 1414— 1422. N a to m ia st ro z d z ia ł p ią ty t r a k t u j e o s y tu a c ji w e w n ę tr z n e j Z a k o n u , k tó r a b y ła n ie m n ie j t r u d n a . O rg a n iz u ją c a się o p o z y cja s ta n ó w p ru s k ic h z aró w n o ry c e rs tw a , j a k i m ia s t, n a ru s z a ła d o ty c h c za so w ą s t r u k t u r ę a u to k ra ty c z n e g o p a ń s tw a z ak o n n e g o i z m u sz a ła je g o w ła d c ó w do u s tę p s tw i z m ia n . F lu k tu a c jo m ty m to w a rz y sz y ły n ie u s t a n n ie w a lk i w o b rę b ie s a m e j h ie ra rc h ii d o sto jn ik ó w z a k o n n y c h , a re p e r k u s je ic h m u s ie li o d czu w ać p o d d a n i Z a k o n u . A u to r n ie o c en ia z u p e łn ie ja sn o i je d n o z n ac z n ie d z ia łaln o śc i M ich a ła K ü c h m e istra , p o n ie w a ż od a p ro b a ty , m ie js c a m i n a w e t p o c h w ał, p rz e ch o d z i do o cen y k ra ń c o w o n e g a ty w n e j, s tw ie r d z a ją c n a k o n iec, że w p o c z ą tk a c h 1421 r. w ie lk i m is trz p ro w a d z ił p o lity k ę bez g ło w y (K o p flo s ig k e it) 1 n e rw o w o (ss. 114— 115). N a to m ia st k w e stie o rg a n iz a c y jn o - a d m in is tr a c y jn e z y sk a ły d o d a tn ią o cen ę (ss. 124— 128).
O g ro m n y m a te r ia ł źró d ło w y , z k tó re g o p e łn y m i g a rś c ia m i c z e rp a ł a u to r i często p rz e s a d n ie c y to w a ł go ta k w te k ś c ie ja k i w p rz y p is a c h , o k a z a ł s ię je d n a k z b y t szczu p ły , by m óc w sz e c h stro n n ie j z a p re z e n to w a ć s y lw e tk ę te g o w ie lk ie g o m is trz a .
480 R E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
W ty c h w a ru n k a c h a u to r p rz y ją ł je d y n ie m o ż liw ą m e to d ą p rz e d s ta w ia ją c s y lw e tk ę M ic h a ła K iic h m e is tr a n a tle je g o o g ó ln ej d z ia łaln o śc i, c zy n iąc to n ie rz a d k o z p e w n ą p rz e sa d ą , g d y n a p r z y k ła d p o św ięc ił k ilk a n a ś c ie s tro n ic o m ó w ie n iu s y tu a c ji Ż m u d zi w o k re s ie p e łn ie n ia p rz e z K iic h m e is tr a f u n k c ji w ó jta k rz y ż a c k ie g o w ty m re jo n ie . P o d o b n ie z b y t w ie le u w a g i p o św ięc ił s p ra w o m N o w ej M arch ii. P o w ta rz a się to ciąg le, choć c zęsto b ra k n a w e t m a rg in a ln y c h czy p o ś re d n ic h w s ta w e k o sam y m K ü c h m e istrz e . P o z a ty m p r a c a n ie z d a ła e g z a m in u jesz c z e p o d in n y m w z g lęd e m , m ia n o w ic ie n ie p o tra fi ła w y ja śn ić p u n k tó w s p o rn y c h is tn ie ją c y c h od d a w n a , a d o ty c z ąc y c h K iic h m e istra . A u to r n ie w n ió s ł p o w a ż n ie jsz y c h z m ia n w d o ty c h czaso w e z a p a tr y w a n ia n a w ie le s p ra w , n ie w p ro w a d z ił ta k ż e p o w a żn ie jsz y ch u s ta le ń w s to s u n k u do fa k tó w z n a n y c h w p rzeszło ści. P r a c a te m a ty c z n ie je s t n ie je d n o lita . M ie jsc a m i s p ra w ia w ra ż e n ie n ie d o jrz a łe j do d ru k u . O b o k p a r tii p e łn ie jsz y c h i b a r d ziej u z a s a d n io n y c h p o s ia d a fr a g m e n ty z d u m ie w a ją c o n a iw n e . C za sem o d n o si się w ra ż e n ie , ja k b y a u to ro w i o b ca b y ła zn ajo m o ść m e c h a n iz m ó w k s z ta łtu ją c y c h s to s u n k i s p o łec z n o -e k o n o m ic zn e i p o lity c z n e. U w id a c z n ia s ię to w s c h e m a ty c z n o śc i o cen z re g u ły c h y lą c y c h s ię k u n e g a c ji i u m n ie js z a n iu w a rto ś c i re la c ji ź ró d eł p o ls k ic h i lite w s k ic h , zw łaszcza je śli w n o sz ą o n e u je m n ą c h a r a k t e r y s ty k ę d z ia ła ln o śc i Z a k o n u lu b je g o d o s to jn ik ó w . C zę ste u ż y w a n ie s fo rm u ło w a n ia „ p ro p a g a n d a p o ls k a ”, „ p ro p a g a n d a lite w s k a ” trą c i s lo g an a m i. W reszcie, choć a u to r m ia ł a m b ic ję n a p is a n ia p ra c y n a u k o w e j, to je d n a k fr a g m e n ta m i p rz e b ija w y ra ź n ie p a n e - g iry z m w y n o sz ą c y w ie lk ie g o m is trz a M ich a ła K iic h m e is tr a p o n a d w sz e lk ie ro z s ą d n ą s p o jrz e n ia , n a w e t p o n a d z n a n e fa k ty . S zczy tem ty c h u ję ć j e s t k re o w a n ie k rz y ż a c k ie g o d o s to jn ik a i o fic ja ln e g o z a rz ą d c y Z a k o n u n a o p ie k u n a Ż m u d zin ó w (s. 28), choć p a rę s tr o n d a le j (s. 30) a u to r dość trz e ź w o z a u w a ż a , że Ż m u d ź b y ła n a tu ra ln y m w ro g ie m Z a k o n u . C z y te ln ik a ra z i te ż k ra ń c o w o ść n ie k tó ry c h o cen a u to ra , b ę d ą c a z a p e w n e re z u lta te m je g o n ie d o św ia d c z en ia . Z m y sł p r a k ty c z n y N o b la o ż y w ia się je d n a k szczeg ó ln ie, g d y p o d e jm u je p ró b ę u k a z a n ia d ro g i M ich a ła K iic h m e istra od p o d rz ę d n y c h fu n k c ji a d m in is tra c y jn y c h a ż p o g o d n o ść n ajw y ższ eg o d o sto jn ik a Z a k o n u . R za d k o ścią je s t w lite r a tu r z e h is to ry c z n e j p o lsk ie j i n ie m ie c k ie j t a k ja sn e p r z e d s ta w ie n ie k a r ie r y d o sto jn ik a z ak o n n e g o . A u to r z a u w a ż a tu s to s u n k i łączące M ich a ła K iic h m e is tra z U lry k ie m v o n J u n g in g e n e m i n ie p o m ija f a k tu o trz y m a n ia p rz e z teg o ż o s ta tn ie g o p o w a żn e g o p o d a rk u w w y so k o śc i 4000 g rz y w ie n (m a re k ) z r ą k K iic h m e is tra (s. 10). Z w ią z k i łą c zą c e o b u ty c h lu d z i u k a z a n o dość w y ra z iśc ie . W s u m ie je d n a k ry s y in d y w id u a ln e M ich a ła K iic h m e istr a a n i w e w n ę trz n e , a n i ty m b a rd z ie j z e w n ę trz n e n ie zo sta ły p rz e d sta w io n e w sp o só b w id o c zn y d la c zy te ln ik a , częściow o z b r a k u ź ró d e ł, częściow o z p o w o d u p e w n e j stro n n ic z o śc i a u to ra , w y n ik a ją c e j ze z b y tn ie g o z a a n g a ż o w a n ia się te m a te m .
O so b n ą s p ra w ą je s t k w e s tia w y k o rz y s ta n ia lite r a t u r y n a u k o w e j, k tó ra n a su w a p o w a ż n ie jsz e z a strz e ż e n ia . N obel b o w ie m p o szed ł p o n a jła tw ie js z e j lin ii o p o ru , w y k o rz y s tu ją c n a ogół b ez z a rz u tu l i t e r a t u r ę n a u k o w ą n ie m ie c k ą , t r a k t u j ą c ró w n o cześn ie d o ro b e k p o lsk ie j n a u k i w sp o só b b a rd z o s e le k ty w n y , g d y ż p o w o ła ł s ię j e d y n ie n a o siem n ie zaw sz e n a jn o w sz y c h i n a jb a rd z ie j re p r e z e n ta ty w n y c h p ra c d la te g o z a g a d n ie n ia 2.
R o z p ra w a N o b la, m im o je g o n ie w ą tp liw e j p ra c o w ito śc i, n ie m oże w p e łn i z a d o w o lić czy teln ik a .
M a k s y m ilia n G rzeg o rz
2 P rz y k ła d o w o p o d a ję p o m in ię tą p ra c ę Z. N o w a k a , P o lity k a p ó łn o c n a Z y g m u n ta L u k s e m b u r s k ie g o do r o k u 1411, T o ru ń 1964.
