Łagodziński, Stanisław
Stalag I B Hohenstein : (w świetle
zeznań świadków)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 403-427
S tan isław Łagodziński
STALAG I В HOHENSTEIN
(w świetle zeznań świadków)
M asza w ied za o obozach jen ie ck ic h w la ta c h II w o jn y św ia to w e j w ta k zw anym I O k ręg u O b ro n n y m (W eh rk reis I), o b ejm u jący m o b szar P ru s W schodnich, je s t b a rd zo u b o g a. R ozproszone w p o lsk iej lite ra tu rz e p rzed m io tu fra g m e n ta ry c z n e u w a g i n a te n te m a t n iew ie le m ów ią o lic zb ie obozów , ich stru k tu rz e , liczb ie p rz eb y w a jąc y c h w n ic h jeń có w , w a ru n k ac h , w ja k ic h je ń cy w o je n n i ró żn y ch n aro d o w o ści tam ż y li l. S ta n ta k i je s t spo w o d o w an y n ie w ą tp liw ie sk ro m n ą b azą źró d ło w ą, co je s t sk u tk ie m sk rz ę tn e g o n iszczen ia p rzez N iem ców w o sta tn ic h m iesiącach w o jn y w szelk ich do k u m en tó w , d o ty czących ich p o lity k i je n ie c k ie j. P o d o b n ie też b y ło i w p rz y p a d k u obozu S ta lag I В H o h en stein (O lsztynek), gdzie b lo k k o m en d a n tu ry w raz ze z n a jd u ją cym i się w n im a k ta m i z o stał sp alo n y w czasie e w a k u ac ji obozu w sty c z n iu 1945 ro k u .
Z teg o też w zg lęd u o p raco w an ie n in ie jsz e o obozie jen ie ck im w O lszty n ku , ja k k o lw ie k o p a rte n a dość po k aźn y m m a te ria le zaró w n o osobow ym , ja k i rzeczow ym , je s t jed y n ie zasy g n alizo w an iem p ro b lem ó w teg o obozu.
W czasie o sta tn ic h 8 la t (od 1966 do 1974 r.) d ziałaln o ść obozu je n ie c k ie go w O lszty n k u i p o p ełn io n e w ty m obozie zb ro d n ie n a jeń c a ch w o je n n y ch ró żn y ch n aro d o w o ści b y ły p rzed m io tem o b szern eg o śle d ztw a O k ręg o w ej K o m is ji B a d an ia Z b ro d n i H itle ro w sk ic h w O lszty n ie, prow ad zo n eg o początkow o p rz ez sędziego S ąd u W ojew ódzkiego, O sw alda S zn ep fa, a n a stę p n ie a u to ra n in ie jsz eg o o p raco w an ia. P rzed m io to w e m a te ria ły śled ztw a z a w ie ra ją zezna n ia około 140 św iad k ó w , z k tó ry c h 60 to b y li jeń c y w o je n n i, p rzew aż n ie n a ro d o w o ści p o lsk iej, p rz eb y w a jąc y w obozie w p ierw szy m o k re sie jeg o is tn ie n ia p rz ez k ilk a lu b w ięcej m iesięcy , a n a stę p n ie z a tru d n ie n i p rzym usow o w g o sp o d a rstw a ch ro ln y c h i z a k ła d a c h p rzem y sło w y ch n a te re n ie cały c h P ru s W sch o d n ich a. N ie lic zn i ty lk o sp o śró d p rz esłu c h an y c h p rz eb y w a li w obozie
1 S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h a r m i i r e g u l a r n y c h w I I w o j n i e ś w i a t o w e j , W a r s z a w a 1964, s. 49; F . D o ń c z y k , S t a l a g X I A A l t e n g r a b o w , W r o c ł a w 1959, s . 323. P o r . t a k ż e W . B i e g a ń s k i , P o l s c y j e ń c y w o j e n n i го N i e m c z e c h ( p r z y c z y n e k , d o b a d a ń n a d i l o ś c i ą j e ń c ó w ) , N a j n o w s z e D z i e j e P o l s k i 1939— 1945, t . 7, 1963, s s . 57—68; S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h w z a k r e s i e p r a c y , B i u l e t y n G ł ó w n e j K o m i s j i B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w P o l s c e , t . 17, 1967; T . S t ę p o w s k i , W b r e t o m i t o m i l e g e n d o m . J e s z c z e j e d n a z b r o d n i a W e h r m a c h t u , S ł o w o n a W a r m i i i M a z u r a c h 1967, n r 12 z 1— 2 I V ; O l s z t y n e k . M i a s t o i o k o l i c e , O l s z t y n 1970; J . W i l c z u r , A r m i r a n i e w r ó c i d o I t a l i i , W a r s z a w a 1962; t e n ż e , A n y l o s a s i n i e j e s t e ś c i e A r y j c z y k a m i , W a r s z a w a 1964. 2 O k r ę g o w a K o m i s j a B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w O l s z t y n i e , ( d a l e j O K B Z H O , S t l . H o h e n s t e i n ) , s y g n . S1766/, A k t a ś l e d z t w a d o t y c z ą c e o b o z u j e n i e c k i e g o S t a l a g I В H o h e n s t e i n . K o m u n ik aty M az u rs k o —W a rm i ń s k ie , 1977, n r 3—4 26*
4 0 4
d łu że j, b ąd ź też re k ru to w a li się sp o śró d a rm ii sp rzy m ierzo n y ch . P oza w spo m n ian y m m a te ria łe m osobow ym pew n e in fo rm a c je zach o w ały się w G łów nej K o m isji B a d an ia Z b ro d n i H itle ro w sk ic h o raz w la n d ra tu rz e o stró d z k ie j, k tó re j a k ta p rzech o w y w an e są w W ojew ódzkim A rch iw u m P ań stw o w y m w O lszty n ie 3. O koło 30 zd jęć fo to g raficz n y c h u zy sk an o od b y ły ch jeń có w b ąd ź in n y ch osób. W y k o rzy stan o tak ż e d o k u m en ta cję c m e n tarz a w S u d w ie, g dzie g rz eb a no c ia ła zm arły ch i p o m o rd o w an y ch . N a p o d k re ślen ie zasłu g u je , iż d w a spo śró d ty c h zd jęć to o ry g in ały , w y k o n an e w zak ład zie fo to g raficzn y m R e in h a rd a B o rc h e rta w O lszty n k u , m ająceg o w czasie o k u p a cji ró w n ież zak ła d fo to g ra ficzn y w C iech an o w ie. W spom niane zd jęc ia z o stały w y k rad zio n e p rzez z a tru d n io n eg o w ty m zak ład zie S te fa n a K o c z w arsk ie g o 4. O bok te g o w y k o rz y sta n o ró w n ież d o k u m en ty a rch iw a ln e Z arz ąd u G łów nego P o lsk ieg o C zerw onego K rzy ża, do ty czące S ta la g u I В H o h en stein 5.
N ie u leg a w ątp liw o ści, że zezn an ia św iad k ó w — b y ły c h jeń có w — z u w a gi n a a b so lu tn ą niem o żliw o ść sw obodnego p o ru sz a n ia się jeń c a po te re n ie obozu o raz śc isłą izo lację w zględem sieb ie p oszczególnych g ru p n aro d o w o ś ciow ych a n a w e t sek to ró w obozu — z a w ie ra ją jed y n ie fa k ty , b ęd ące dro b n y m w y cin k iem ży cia obozow ego. N iem n iej je d n a k s k ru p u la tn a a n aliza ty c h fak tó w pozw ala stw o rzy ć o b raz zw yczajów i sto su n k ó w p a n u ją c y ch w obozie, z b ro d n i czego p o stęp o w an ia w ład z h itle ro w sk ic h w obec jeń có w w o jen n y ch .
W a rty k u le sta ra n o się p rz ed sta w ić, a n ie k ie d y ty lk o zasy g n alizo w ać ta k ie zag a d n ien ia, ja k : 1. p o w sta n ie, po ło żen ie i ro z m ia ry obozu; 2, o rg a n iz ac ja obozu i w a ru n k i życiow e jeńców ; 3. n aro d o w o ści je n ie ck ie ; 4. z a tru d n ie n ie jeńców ; 5. z b ro d n ie W eh rm ach tu , p o p ełn io n e n a jeń cach w o jen n y ch i c y w il n y ch obozu.
I. P O W S T A N I E , P O Ł O Ż E N I E I R O Z M I A R Y O B O Z U
Istn ie ją c y w la ta c h 1939— 1945 obóz je n ie c k i S ta la g I В H o h en stein poło żony b y ł w ro z w id le n iu d ró g za O lszty n k iem , a d o k ład n ie j, p rzy d ro d ze p ro w ad zącej od w sp o m n ian eg o ro z w id le n ia w k ie ru n k u w si K ró lik o w o , tu ż za w zn iesio n y m w o k resie m ięd zy w o jen n y m m au zo leu m H in d e n b u rg a e.
W m iejscu ty m n a p o czątk u 1939 ro k u (lub n ieco w cześn iej) od m ieszk ań ców w si K ró lik o w o , a m ięd zy in n y m i ro ln ik ó w A d o lfa O lszew skiego i H erm a n a S zu ściary , w y d zierżaw io n o g ru n ta , n a k tó ry ch rozp o częto b u d o w ę b a ra ków i sta w ia n ie n am io tó w . Jed n o cześn ie ów czesne w ład ze p o in fo rm o w ały m iejsco w ą lu d n o ść, że p rzy g o to w an ia te m ają zw iązek ze zjazd em w eteran ó w b itw y pod T an n en b erg iem , p rzew id zian y m n a sie rp ie ń 1939 r o k u 7. T en po
3 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e , Z e s p ó l a k t L a n d r a t s a m t O s t e r o d e , ( d a l e j W A P O , O s t e r o d e ) , s y g n . V III/T /3. 4 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 2, s. 242, z e z n a n i a S . K o c z w a r s k i e g o . 5 A r c h w i u m Z a r z ą d u G ł ó w n e g o P o l s k i e g o C z e r w o n e g o K r z y ż a ( d a l e j A r c h i w u m Z G P C K ) , s y g n . 23002, A b g a n g s l i s t e n o b o z u H o h e n s t e i n . 6 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 4, s s . 728— 732, f o t o k o p i e ó w c z e s n y c h m a p O l s z t y n k a i o k o l i c y , t . 6, s . 1034, p l a n s y t u a c y j n y o b o z u . 7 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . l , s . 175, i n f o r m a c j a S ą d u R e j o n o w e g o w O s t r ó d z i e o d z i a ł k a c h g r u n t u A . O l s z e w s k i e g o i H . S z u ś c i a r y ; s. 15, z e z n a n i a W . B i s c h o f a ; s. 72, z e z n a n i a S . J ó z w o n i c z a ; s . 74, z e z n a n i a A . S a b e l e k ; s s . 167— 168, z e z n a n i a M . T y m r a k i e w i c z a ; t . 4, s . 706, z e z n a n i a R . K r a m k o w s k i e g o ; t . 5, s . 839, z e z n a n i a P . K a r p i ń s k i e g o .
Sta la g IB H ohenstein 4 0 5 łożony w śró d p ól u p ra w n y ch te re n o b ejm o w ał po czątk o w o k ilk a h a ziem i, a z c h w ilą n a d e jśc ia p ierw szy ch tra n s p o rtó w p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch (po ło w a w rz eśn ia 1939 r.) zn ajd o w ało się tu około 20—30 d re w n ian y c h b a rak ó w i w ia t, zao p atrzo n y ch jed y n ie w d a c h s. W ty m czasie te re n obozu n ie b y ł jeszcze o g ro d zo n y i n ie p o sia d a ł o d p o w ied n ieg o zap lecza w p o sta ci u rz ąd z eń sa n ita rn y c h i k u ch en n y ch o raz m iejsc do sp o ży w an ia p o siłk ó w . S tą d te ż n a d e r często jeń c y sp o śró d p ierw szy ch tra n s p o rtó w p rzez k ilk a d n i z rz ę d u n ie o trzy m y w a li g o rą ce j stra w y b ąd ź in n eg o p o ży w ien ia i n o co w ali pod gołym n ieb em b ez w zg lęd u n a w a ru n k i atm o sfery czn e. R ów nież aż do n a s ta n ia p ie rw szych m rozów i śnieg ó w część jeń có w p rz eb y w a ła w n a m io tac h , co o b ra zu ją zg rom adzone w a k ta c h śle d ztw a zd jęcia.
W m ia rę p rz y b y w an ia do obozu w O lszty n k u co raz to n o w y ch tra n s p o r
tów jeń có w w o jen n y ch ro zszerzan o jeg o te re n p rzez zajm o w an ie d alszy ch g ru n tó w o ra z p o d jęto niezw ło czn ie b udow ę dalszy ch , b arak ó w ; w k o ń cu 1939 ro k u b y ło ic h ju ż około 50 (p rzeb y w ający w ty m czasie w O lsz ty n k u jen ie c W ład y sław S zczu ciń sk i um ieszczony z o stał w b a ra k u n r 46 °).
C zy w ty m p oczątkow ym o k re sie obóz w O lsz ty n k u m ia ł ju ż c h a ra k te r sta łe g o obozu jen ieck ieg o (stalag u ), p o d leg ająceg o N aczeln em u D ow ództw u S ił Z b ro jn y c h (O b erk o m m an d o d e r W eh rm ach t), czy też c h a ra k te r obozu p rz e j ściow ego (D u fch sg an g slag er), p o d leg ająceg o D ow ództw u S ił L ąd o w y ch (O ber kom m ando d e r H eeres), tru d n o się w yp o w ied zieć. N iem n iej je d n a k w p ie rw szych z istn ie ją c y c h d o k u m en tó w d o ty czący ch obozu w O lsz ty n k u , a pocho d zący ch z p a ź d z ie rn ik a i g ru d n ia 1939 ro k u , używ a się ju ż n azw y sta la g 10.
D alsza ro zb u d o w a obozu H o h en stein zw iązan a b y ła zasad n iczo z sy tu a c ją m ilita rn ą N iem iec h itle ro w sk ic h n a fro n c ie w o jen n y m i p o zy sk iw an iem w je j w y n ik u sze ro k ic h rzesz jeń có w w o jen n y ch . M iało to m iejsce po k a m p a n ii fra n c u sk iej w 1940 ro k u , a g łó w n ie po n a p aści z b ro jn e j n a Z w iązek R ad zieck i w 1941 ro k u . W ty c h w ła śn ie o k resach te re n obozu zo stał zn aczn ie p o szerzony i w ta k im sta n ie p o zo stał w zasad zie do końca w o jn y , o b ejm u jąc — w ed łu g zeznań św iad k ó w — o b szar k ilk u (2 do 4) km 2, n a k tó ry ch zn ajd o w ało się łączn ie o k oło 100 d re w n ian y c h b a rak ó w u . S p o rząd zo n y n a to m ia st n a p o d sta w ie d a ją c y c h się jeszcze u sta lić ślad ó w w te re n ie p la n sy tu a c y jn y obozu o k re ś la jeg o w y m iary n a co n a jm n ie j 1 km X 1,5 km 12. P oza obozem w łaściw y m zn ajd o w ały się n a d to w o k o licy Ś w ię ta jn b a ra k i d la c h o ry ch je ń c ó w ,s. P o w ięk szen ie obozu w czasie k a m p a n ii fra n c u sk ie j n a stą p iło p rzez w y b u d o w a n ie n a zajm o w an y m d o ty ch czas te re n ie d o d atk o w ej liczb y b a rak ó w . W 1941 ro k u , w zw iązk u z n ap ły w em ra d ziec k ich jeń có w w o jen n y ch , z ak w atero w a no ich w istn ie ją c y c h ju ż b a ra k a c h , n a to m ia s t jeń có w fra n c u sk ic h p rz en iesio no do now o zb u d o w an y ch b a rak ó w poza doty ch czaso w y m te re n e m obozu.
8 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 41— 42, z e z n a n i a M . C h m i e l ą . 9 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 4, s s . 797—900, z e z n a n i a W . S z c z u c i ń s k i e g o . 10 W A P O , O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , SS. 39— 40, 51—53, 86. 11 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s. 9, z e z n a n i a G . F e n s k e ; s . 13— 14, z e z n a n i a J . N a -d o l s k i e g o ; t . 5, s s . 838— 840, z e z n a n i a P . K a r p i ń s k i e g o ; s s . 844— 845, z e z n a n i a W . P i e r e d n i k a ; s s . 987— 989, z e z n a n i a F . H a n o w s k i e g o ; t . 6, s s , 1008— 1010, z e z n a n i a J . W a s i l e w s k i e g o . 12 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 6, s . 1084, p l a n s y t u a c y j n y o b o z u . 13 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 13— 14, z e z n a n i a J . N a d o l s k i e g o .
4 0 6
Do obozu n a le ż a ł ró w n ież położony n ie o p odal p rz y drodze p ro w ad zącej z O lszty n k a do O stró d y , w S u d w ie, c m e n tarz jen ie ck i. O b szar c m e n ta rz a w y n o sił 14 400 m 2 i zn ajd o w ało się n a n im , po u p rz ed n im ek sh u m o w an iu zw łok jeń có w fra n c u sk ic h i w ło sk ich , 135 g ro b ó w p o jed y n czy ch o raz 351 zbiorow ych. S p o śró d ty c h o sta tn ic h 342 g ro b y m ia ły w y m iary 3,7 m X 2,2 m , a 9 gro b ó w — 10 m n a 2,2 m . D o k u m en tacja c m e n tarz a o k re śla szacu n k o w o liczb ę pocho w an y ch tu osób n a 50 000 14. P o d o b n ie o c en ia ją liczb ę zm arły ch w obozie p rz eb y w a jąc y tu jeń cy , a w śró d n ich lek . m ed. k p t. M ich ał C hm iel, odnosząc je d n a k ż e tę liczb ę w y łączn ie do jeń có w ra d ziec k ich ” . C h a ra k te ry sty c z n e w ty m p rzed m io cie zezn an ia złożył b y ły w ach m an obozu, G u staw F en sk e, stw ie rd z a ją c , że podczas ep id e m ii ty fu su , ja k a w y b u c h ła w śró d jeńców ra d ziec k ich w k o ń cu 1941 ro k u , p rzy g o to w an o 6—7 gro b ó w za pom ocą d y n a m itu i w n ich g rzeb an o n a w e t do 1500 z m a rły c h 16. G robów o ta k d u ży ch ro z m ia rac h n a te re n ie c m e n tarz a n ie o d n alezio n o , co w sk azu je, że z o stały one u m iejsco w io n e poza tere n em w łaściw eg o c m e n tarz a.
Z n a jd u ją c a się w a k ta c h d o k u m en ta cja p o n iem ieck a, b ądź in n e zn an e źró d ła , n ie z a w ie ra ją ścisły ch d an y ch , odno szący ch się b ezp o śred n io do ro zm iaró w obozu. N a to m ia st sta n y liczbow e p rz eb y w a jąc y c h tu jeń có w w o jen n y ch — w e d łu g in fo rm a c ji M uzeum M a rty ro lo g ii i W alk i Jeń có w W ojen n y ch w Ł am b in o w icach ” , d la p oszczególnych g ru p n aro d o w o ścio w y ch p rz ed sta w ia po niższe z estaw ien ie.
W św ie tle p rz ed sta w io n y ch d an y ch , w ysoką p recy zy jn o ść sw y ch zeznań w y k azał w sp o m n ian y u p rz ed n io le k . m ed. M ich ał C h m iel, o k re ślają c szacu n kow o liczb ę p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch , p rz eb y w a jąc y c h w końcu 1939 ro k u w sta la g u O lszty n ek n a około 40 000 osób 1S. W ed łu g a k t Z arz ąd u G łów nego P o lsk ieg o C zerw onego K rzy ża, 1 czerw ca 1940 ro k u — n ajp ra w d o p o d o b n iej w zw iązk u z k am p an ią fra n c u sk ą i p o trze b ą p rzy g o to w an ia m iejsc d la fra n c u sk ich jeń có w — p rz e tra n sp o rto w a n o z obozu jen ieck ieg o S ta la g I A S ta b la c k do obozu w O lszty n k u 31 417 p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch i 5 jeń có w c y w iln y ch ” . W śród jeń có w w o jen y ch było 10 o ficeró w i 24 p o d ch o rąży ch . Z p o d an ej liczb y 17 197 jeńców , w ty m o ficeró w , p o d ch o rąży ch i cyw ilów , um ieszczono b ezp o śred n io w obozie w O lszty n k u , p o zo stały ch zaś 14 225 je ń ców zak w atero w an o w 11 m iejsco w o ściach , a m ian o w icie w : B isk u p cu — 2130 jeń có w , E łk u — 1463, K ę trzy n ie — 1644, M rągow ie — 2107,“ M orągu — 1844, O lecku — 912, O lszty n ie — 764, O stró d zie — 973, P a słę k u — 1952, S zczy tn ie — 588 i W ęgorzew ie — 1271 jeń có w . T ak ie p rz e n ie sie n ia p o lsk ich jeńców w o jen n y c h o raz jeń có w in n y c h n aro d o w o ści ze S ta b la k u do O lszty n k a m ia ły m iejsce w cały m o k resie istn ie n ia obozu 20.
14 O K B Z K O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 2, s s . 2C5—288, 333, i n w e n t a r y z a c j a c m e n t a r z a j e n i e c k i e g o w S u d w i e d o k o n a n a p r z e z P r e z y d i u m M R N w O l s z t y n k u . 15 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 41—42, 141, z e z n a n i a M . C h m i e l ą . 16 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 9— 10, z e z n a n i a G . F e n s k e . 17 P i s m o M u z e u m M a r t y r o l o g i i i W a l k i J e ń c ó w W o j e n n y c h w Ł a m b i n o w i c a c h z 4 I V 1977 d o O k r ę g o w e j K o m i s j i B a d a n i a Z b r o d n i H i t l e r o w s k i c h w O l s z t y n i e . 18 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 41—42, z e z n a n i a M . C h m i e l ą . 19 A r c h i w u m Z G P C K , s y g n . 23002, A b g a n g s l i s t e n o b o z u H o h e n s t e i n . 20 A r c h i w u m Z G P C K , A b g a n g s l i s t e n o b o z u H o h e n s t e i n .
S ta la g IB H ohenstein 4 0 7 S t a l a g I B — H o h e n s t e i n ( O l s z t y n e k ) S t a n n a d z i e ń F r a n c u z i B e l g o w i e P o l a c y r a d z i e c o yJ e ń c y W i o s i 30 X 1939
—
—
39 458—
— 31 X I I 1940 6 126 — — 1 I I 1941 o ficero w ie 33 14_
_
szeregow cy 43 790 3 299 — — 1 V 1941 oficero w ie 37 14_
_
szeregow cy 1 I 1942 38 473 32 949 795 14 124 1 V I 1942 32 357 608 15 599—
1 1 1943 29 752 232 16 421 — 1 V I 1943 27 754 221 16 957 — 1 1 1944 26 447 219 16 771 6 488 1 V I I 1944 25 863 209 23 443 3 884 1 1 1945 26 855 745 224 19 007 652 Ź r ó d ł o : A k t a M u z e u m M a r t y r o l o g i i i W a l k i J e ń c ó w W o j e n n y c h w Ł a m b i n o w i c a c h . I I . O R G A N I Z A C J A O B O Z U I W A R U N K I Ż Y C I O W E J E Ń C Ó WS p ra w y jeń có w w o jen n y ch w N iem czech p o dczas II w o jn y św iato w ej pod leg a ły — w ra m a c h O b erkom m ando d e r W eh rm ach t — D e p a rta m e n to w i O gólnem u (A llg em ein es W eh rm ac h tsa m t — AW A) z gen. H erm an n em R einecke n a czele, śc iślej zaś sp e c ja ln ej jed n o stc e , tj. U rzęd o w i do S p ra w Jeń có w W o jen n y c h (A b te ilu n g K rieg sg efan g en en w esen ). S zefam i teg o U rzęd u b y li: p p łk B re y e r (1939— 1942), gen. G ra ev e n itz (1942— 1 IV 1944), gen. W esth o ff ( 1 IV 1944— 1 X 1944), a n a stę p n ie , do końca w o jn y , gen. W affen SS O b erg ru p p en fü h re r G o ttlo b B e rg er, w zw iązk u z p rz ek a za n iem sp ra w jeń có w w ręce H im m lera 21. B ezp o śred n io zaś sp ra w a m i jeńców z arz ąd z a ły dow ództw a o k rę gów o b ro n n y ch w liczb ie 21, n a k tó re z o stała p o d zielo n a R zesza i o b szary z ag rab io n e. T ere n y P ru s W sch o d n ich sta n o w iły O k ręg O b ro n n y I (W eh rk reis I) z sied zib ą w K ró lew cu 22.
Z k o lei w zależn o ści od n u m e ru o k rę g u o b ro n n eg o położone n a jeg o te re n ie obozy jen ie ck ie d la o ficeró w (o flag i) o ra z szereg o w y ch i p o d o ficeró w (sta lag i) o trzy m y w a ły ten sam n u m er, o znaczony c y fra m i rz y m sk im i od I do X X I. N a to m ia st w d an y m o k rę g u o b ro n n y m k o lejn e obozy jen ie ck ie oznaczano lite ra m i a lfa b e tu p o czy n ając od lite ry A z d o d an iem m iejsca p o ło żen ia obozu. T a k w ięc n u m e ra c ja obozu jen ieck ieg o w O lszty n k u — S ta la g I В H o h en ste in
21 S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h a r m i i , s . 47; W . L e m i e s z , P r a c a - p r z y m u s o w a j e ń c ó w w o j e n n y c h го t a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j , Z i e l o n a G ó r a 1969.
4 0 8
o zn aczała, iż je s t to obóz d la szereg o w y ch i p o d o ficeró w w O k ręg u O b ro n n y m I, d ru g i w ty m o k rę g u i położony w m iejsco w o ści H o h en stein (O lsztynek).
W in te re su ją c y m n a s O k ręg u O b ro n n y m I do 1 lu te g o 1941 ro k u sp ra w y obpzów jen ie ck ic h p o d leg ały b ezp o śred n io d ow ództw u o k ręg u . O d 1 lu te g o p o w o łan o w ra m a ch o k rę g u stan o w isk o dow ódcy jeń có w w o je n n y ch , p o d le g ająceg o służbow o b ezp o śred n io dow ódcy o k ręg u . W I O k ręg u O bronnym stan o w isk o dow ódcy o k rę g u z ajm o w ali k o lejn o : 1. do 26 p a źd z iern ik a 1939 ro k u — gen. m jr O sk ar von B en ec k en d o rff u n d v o n H in d e n b u rg (syn fe ld m a rsza łk a i p re z y d e n ta R zeszy, P a u la H in d en b u rg a); 2. do 2 czerw ca 1940 ro k u — gen. A lfre d von V o llard -B o c k elb e rg ; 3. do 1 m aja 1941 ro k u — gen. W ilh elm U lex ; 4. do 1 lu te g o 1943 ro k u — gen. P e te r W ey er; 5. d o 1 w rześn ia 1944 ro k u — g en . A lb e rt W odrig; 6. od 1 w rz eśn ia 1944 ro k u do k o ń ca w o jn y — gen. O tto L asch . S tan o w isk o dow ódcy jeń có w w o jen n y ch w ra m a ch teg o o k rę g u p e łn ił od 1 lu te g o 1941 ro k u do 20 g ru d n ia 1944 ro k u w sp o m n ian y O sk ar von B e n ec k en d o rff u n d von H in d e n b u rg , a n a stę p n ie do końca w o jn y stan o w isk o to zajm o w ał gen. p o r. W ilh elm von S to ck h au sen 23.
W g ru d n iu 1939 ro k u N aczeln e D ow ództw o O d cin k a G ran iczn eg o P ółnoc (I O k ręg u O bronnego) p rzek azało c ałk o w ity n azó r słu żb o w y n a d jed n o stk a m i stra żn ic zy m i, d o z o ru jący m i jeń có w w o jen n y ch , 422 d y w izji, k tó re j sztab m ieś c ił się w K ró lew cu p rz y u l. H e n sc h estra sse, zaś dozór p e łn iły B a ta lio n y S trz e l ców K ra jo w y ch .(L an d essch u tzen b atalio n ). D otyczące te j sp ra w y zarząd zen ie 422 K o m e n d an tu ry S trzelcó w K ra jo w y ch (422 d y w izja), dow odzonej p rzez O sk ara von H in d e n b u rg a, z 29 g ru d n ia 1939 ro k u in fo rm u je jed n o cześn ie o m iejscach p o sto ju B a ta lio n ó w S trzelcó w K rajo w y ch , a tak ż e w y m ien ia je n iec k ie p o w iato w e o śro d k i p ra cy , istn ie ją c e w ów czas n a te re n ie P ru s W schod n ich 24. B a ta lio n y te sta cjo n o w a ły w m iejsco w o ściach : 1, 4, 14 i 16 w S ta b la c k u , 3 i 17 w P ra b u ta c h , 6 w P ru s k ie j Iław ce, 8 w K ę trz y n ie , 15 w W ęgorzew ie, zaś 11 i 18 w O lszty n k u , p e łn iąc tu słu żb ę w a rto w n icz ą w obozie je n ie c k im 25. 11 B atalio n o w i S trzelcó w K ra jo w y ch w p ó źn iejszy m o k resie zm ieniono n u m e ra c ję n a b a ta lio n n r 218, a od m aja 1942 ro k u — n a b a ta lio n n r 224. D ow ód cą jeg o b y ł p o ru c zn ik S o b o tta z O stró d y 2e.
W a k ta c h sp ra w y b ra k u je szczegółow ych d a n y ch co do osób i o k re su p e ł n ien ia p rzez n ie obow iązków k o m en d an ta obozu. Istn ie ją c a d o k u m en ta cja po zw ala n a b ezsp o rn e p rz y ję cie , iż w m aju 1940 ro k u k o m en d an tem obozu w O lszty n k u b y ł m jr S te ilm erso n 27, a w m arc u 1944 ro k u — p łk K em m in - gen 28. Ś w iad k o w ie w y m ien ia ją p o n a d to ja k o k o m en d an tó w obozu p łk . R o sta, m jr. S te in a i G u tzm an n a, k tó ry w o k resie m ięd zy w o jen n y m b y ł le ś n i
23 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s. 101, z e z n a n i a E . K o c h a ; t . 3, s. 453, p i s m o W o j s k o w e g o I n s t y t u t u H i s t o r y c z n e g o z 26 1 1968 d o O K B Z H O ; S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u π a j e ń c a c h w o j e n n y c h a r m i i , s . 47. 24 W A P O , O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , s. 106, z a r z ą d z e n i e 422 K o m e n d a n t u r y S t r z e l c ó w K r a j o w y c h z 29 X I I 1939. 25 W A P O . O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , s . 105; O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 6, s s . 1157— 1161, z a r z ą d z e n i e 422 K o m e n d a n t u r y S t r z e l c ó w K r a j o w y c h z 29 X 1 1 1939. 26 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 3, 5, s s . 538, 987—988, z e z n a n i a F . H a n o w s k i e g o ; t . 7, s . 1306, f o t o k o p i a p i s m a z p o d p i s e m d o w ó d c y L . S c h , B a t a l i o n n r 218. 27 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 6, s s . 1181— 1182, f o t o k o p i a p i s m a k o m e n d a n t a o b o z u j e ń c ó w w o j e n n y c h S t a l a g I B , z 23 V 1940 d o s t a r o s t y p o w i a t o w e g o w O s t r ó d z i e . 28 O K B Z H O — S U . H o h e n s t e i n , t . 3, s s . 487— 488, f o t o k o p i a p i s m a k o m e n d a n t a o b o z u w O l s z t y n k u z 15 I I I 1944 d o s t a r o s t y p o w i a t o w e g o w O s t r ó d z i e .
Stalag IB H ohenstein 4 0 9 czym w J a g ie łk u koło O ls z ty n k a 29. O bow iązki z astęp cy k o m en d an ta obozu w O lszty n k u p e łn ił p rzez d łu ższy czas p o ru c zn ik T h ie r 30.
N a p o d sta w ie p rzep ro w ad zo n y ch czynności śled czy ch u sta lo n o n a stę p u ją c e n azw isk a b y ły ch członków zało g i obozow ej o raz ż o łn ie rzy B a ta lio n u S trz e l ców K rajo w y ch , z atru d n io n y c h p rz y strz e ż e n iu obozu w O lszty n k u , b ąd ź strz e żen iu jeń có w teg o obozu sk ie ro w a n y ch do p ra c w te re n ie : p o ru czn ik B e re n d t z D ąb ró w n a, sie rż a n t H erm an n B ra u n z O lszty n k a, w ach m an E ric h B o u n ty z O lszty n k a, w ach m an B ichych, w ach m an B ro sch z L am k o w a, sie rż a n t H e r b e rt D o n n er, w ach m ari D rag o ń sk i z M rągow a, w ach m an G u staw F en sk e z O lszty n k a, w ach m an G e rk a z K ró lew ca, w ach m an F ra n z G ó rn y z O lszty n k a, w ach m an G rzy b ek z O lszty n k a, w ach m an F ra n z H an o w sk i z Ł ań sk a, podpo ru c z n ik H inc, w ach m an F ra n c isz e k L ew an d o w sk i, w ach m an Jó zef M róz z B i sk u p ca, w ach m an N ils z O stró d y , w ach m an J a n N ad o lsk i z O lszty n k a, w ach m an P e rk u n a s z P ilw y , w ach m an H u b e rt P re u s z T y b in g i, w ach m an P ó l z P lu sk , sa n ita riu sz W illi R eich, w ach m an R o g ala, o fice r A b w eh ry R ogacki, sie rż a n t S ch y b ro w sk i ze S zczy tn a, k a p ita n S ch u lz — n a u cz y cie l ze S w ad erek , w ach m an K a ro l S z a re jn a z O lszty n k a, w ach m an K aro l S zejn a z O lszty n k a, w ach m an S c h e rb u rg , dow ódca k o m p an ii S zu m sk i, w ach m an Jó zef S ch u lz z T o- m aszkow a, w ach m an A u g u st S ch u lz ze S ta w ig u d y , p o ru c zn ik S o b o tta z O st ró d y , w ach m an S ch u m sk i, w ach m an F ra n c isz e k S z a fry ń sk i, w ach m an Sow a, w ach m an Jo h a n n S ch u lz z G ąg ław ek , w ach m an T e rle c k i, w ach m an T isc h le r z P lu sk , w ach m an T y fu s z B arczew a, w ach m an Jó z e f W ag n er z R am sow a, w ach m an Jó zef W resch z G ie trz w a łd u , w ach m an J a n Z ałęg a i w ach m an E d w a rd Z abonz z O lszty n k a 31.
W obozie sto so w an o zasad ę ścisłeg o izo lo w an ia poszczególnych g ru p n a ro dow ościow ych i n ied o p u szczan ia do ja k ic h k o lw ie k k o n tak tó w m ięd zy n im i. W ty m celu c ały te re n obozu ogrodzono p ło tem z d ru tu k o lczasteg o i w zdłuż teg o o g ro d zen ia rozm ieszczono w p ew n y ch o d stęp ach w ieżyczki stra żn ic ze , gdzie z n ajd o w a li się u z b ro je n i w ach m an i. N ad to poszczególne g ru p y n aro d o w o ścio w e, zajm u ją c e poszczególne se k to ry obozu, o d d z ie lał ta k i sam p ło t, a w e w n ą trz se k to ru tw o rzo n o ró w n ież o dgrodzone od sie b ie d ru ta m i b lo k i, sk ła d a ją c e się z trz e c h b arak ó w . Z b liżan ie się do o g ro d zen ia, ja k też p ro w ad ze n ie rozm ów z jeń c a m i b lo k u sąsied n ieg o b y ło zab ro n io n e, a stra ż w tak ic h w y p ad k ach s trz e la ła bez u p rz e d z en ia . W y p ad k i ta k ie , o czym b ęd zie m ow a w końcow ej części o p raco w an ia, z d a rz a ły się szczególnie w p ierw szy ch o k re sach p o b y tu w obozie poszczególnych g ru p jen ie ck ic h , p rz y czym n ie je d n o k ro tn ie stra ż p ro w o k o w ała jeń có w do zb liż an ia się do o g ro d zen ia p rzez rz u c an ie p ap iero só w lu b p o ży w ien ia 32.
K ażd y b lo k m ia ł dow ódcę w osobie p o d o ficera W eh rm ach tu , k tó ry to sp o śró d jeń có w każdego b lo k u w y zn aczał o d p o w ied zialn eg o za p o rząd ek , 29 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, 5, s s . 13—14, 990—992, z e z n a n i a J . N a d o l s k i e g o ; s . 887, z e z n a n i a K . B y l i c k i e g o . 30 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 41—42, z e z n a n i a M . C h m i e l ą , s s . 115— 116, 143— 144; z e z n a n i a F . B a r g a n o w s k i e g o . 31 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1—7, s s . 9— 10, 13— 14, 16, 35— 36, 38, 41, 47, 50, 54, 57, 69, 72— 74, 124, 160—161, 191— 192, 197, 199, 258, 272, 462, 537— 538, 548, 568, 786, 812, 832— 834, 839, 841, 845, 861— 862, 864—865, 871, 878, 946, 947, 959, 960, 968, 987— 992, 1012, 1013, 1016, 1038— 1040. 32 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 2. 4, s s . 244— 246, 735— 737, z e z n a n i a K . J e s i e n i e w s k i e g o ; s. 1, s s . 139— 140, z e z n a n i a J . B u z k a ; t . 5, s s . 926— 927, z e z n a n i a W . P r a w l o c k i e g o .
4 1 0
osoby do p o b ie ra n ia p o siłk ó w d la p oszczególnych g ru p jen ie ck ic h w b a ra k u , a ta k ż e k iero w ał jeń có w do p ra c n a te re n ie obozu i poza nim .
S łu żące za p o m ieszczenie d la jeń có w b a ra k i, k ażd y o d łu g o ści około 100 m, zb u d o w an e b y ły z d esek o raz o b ite z z ew n ątrz p ap ą. U szczy tu k ażdego b a ra k u zn ajd o w ało się w ejście; oba w e jśc ia łąc z y ł ch o d n ik , n a k tó ry m zn ajd o w ały się jed e n lu b dw a piece, słu żące w o k re sie zim ow ym do o g rzew an ia. Po obu stro n a c h ch o d n ik a m ieściły się d re w n ian e je d n o - lu b d w u p ię tro w e p ry cze. W b a ra k u u m ieszczano n ie je d n o k ro tn ie 700, a n ie k ie d y i 1000 jeńców 33. C h a ra k te ry s ty c z n y w ty m p rzed m io cie je s t k o m u n ik a t k ie ro w n ik a z ao p a trz e n ia i u z b ro je n ia n iem iec k ich s ił z b ro jn y c h z 17 p a ź d z ie rn ik a 1941 ro k u : „Na ze b ra n iu , k tó re odbyło się 19 IX 1941 r. u k iero w n ik a z ao p a trz e n ia i u z b ro je n ia a rm ii p o stan o w io n o , że p rzez b u d o w ę w ie lo p ię tro w y ch p ry cz zam iast łóżek m ożna w b a ra k a c h o b liczo n y ch n a 150 jeń có w ra d ziec k ich u m ieścić na s ta łe 840 lu d z i” 34.
Z ag a d n ien ie o p iek i le k a rsk ie j w obozach jen ie ck ic h , p o łożonych n a te re n a c h I O k ręg u O bronnego, u re g u lo w an e zo stało pism em z 14 p a źd z iern ik a 1939 r o k u 35. W m y śl teg o p ism a p rz y obozach jen ie ck ic h n a le ż ało zo rg an izo w ać sz p ita le lu b izb y c h o ry ch w m iejsco w o ściach , g d zie m ieściła się sied zib a dow ódcy k o m p an ii lu b B a ta lio n u S trzelcó w K ra jo w y ch . W ch w ili w y d an ia p ism a sz p ita l jen ie c k i zn ajd o w a ł się w obozie S ta la g I A S ta b la c k , a izb y cho ry c h w obozach S ta la g I A , S ta la g I В H o h en stein i o flag u w P ra b u ta c h . Z a leco n o jed n o cześn ie u tw o rz en ie d alszy ch izb c h o ry ch w w ięk szo ści p o w iato w ych o śro d k ó w p ra cy jeńców , a m ian o w icie w G iżycku, W ęgorzew ie, G ąb i n ie, W y stru ci, K ę trzy n ie, M rągow ie, B isk u p cu , B arto szy cach , M orągu, O stró dzie, S ztu m ie, T ylży, O lecku, P a słę k u , N idzicy, K w id zy n ie i in n y ch . W p ó źn ie j szym czasie w p o b liżu obozu w O lszty n k u , w o k o licy S w ię ta jn , p o w stał sz p ita l d la jeń có w ch o ry ch n a g ru ź lic ę, jed n a k ż e b liższy ch w iadom ości o n im n ie uzy sk an o .
N adzór le k a rsk i n a d izb ą ch o ry ch w te re n ie sp ra w o w ał m iejsco w y n ie m ieck i le k a rz u rzęd o w y , a za p o rząd ek o d p o w iad ał n iem iec k i sa n ita riu sz . W obozie jen ie ck im p o siad ający m izb ę c h o ry ch z a tru d n io n y b y ł p o n a d to le k a rz n iem ieck i, k tó ry m w obozie w O lszty n k u b y ł m jr K oszycki. Izb a ch o ry ch w O lszty n k u lic z y ła ok o ło 10—20 łóżek. B ezp o śred n ią o p iek ę le k a rsk ą za rów no w izb ach ch o ry ch w te re n ie , ja k i w obozie w O lszty n k u w y k o n y w ali le k a rz e i sa n ita riu sz e — jeń c y w o je n n i sk ie ro w a n i tu z obozu m acierzy steg o . L ek arzam i w obozie w O lszty n k u b y li: M ich ał C h m iel, Z y g m u n t P u k ia n ie c , F ra n c isz e k B arg an o w sk i, J a n P o lu ch , W ik to r F rąck iew icz, Jó zef B uzek, Z yg m u n t S ik o rsk i, S ło m czy ń sk i i Ja c q u e s D e u th ie l. W la ta c h 1942— 1943 F ra n ciszk a B arg an o w sk ieg o sk iero w an o do p ro w ad zen ia izb y c h o ry ch w B isk u p cu , a Jó zefa B u zk a do M o rąg a. W ed łu g zezn ań ty c h św iad k ó w , szczególnie tru d n y b y ł p ierw szy o k re s p o b y tu w obozie z u w ag i n a sto su n k o w o dużą liczb ę ch o
33 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 18, 123—124, z e z n a n i a A . B ę b e n k a ; s s . 34— 40, z e z n a n i a Z . H o r o d e c k i e g o . 34 W . L e m i e s z , O p r a c y n i e w o l n i c z e j n a z i e m i l u b u s k i e j w l a t a c h I I w o j n y ś w i a t o w e j , P o z n a ń 1962, s s . 51— 52. . 35 W A P O , O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , s s . 51— 53, p i s m o W e h r k r e i s k o m m a n d o I w K r ó l e w c u z 14 X 1939 w s p r a w i e o p i e k i l e k a r s k i e j n a d j e ń c a m i w o j e n n y m i d o k o m e n d a n t ó w o b o z ó w j e n i e c k i c h w P r u s a c h W s c h o d n i c h i z a i n t e r e s o w a n y c h p l a c ó w e k s ł u ż b y z d r o w i a .
Sta la g IB H ohenstein 4 1 1 ry c h i ra n n y c h jeń có w o raz b ra k o p a tru n k ó w i le k a rstw , a n a stę p n ie — w czasie ep id e m ii ty fu s u w śró d jeń có w ra d ziec k ich , k tó ry c h n ie ty lk o n ie le czono, a le i n ie p o d aw an o żad n eg o p o ży w ien ia, d o p ro w ad za jąc ich w w y n ik u teg o do śm ierc i g ło d o w ej. P rz y p a d k i śm ierc i gło d o w ej w y stęp o w ały i w in n y m czasie 36.
I I I . N A R O D O W O Ś C I J E N I E C K I E
P o l a c y . S p o śró d w szy stk ich n aro d o w o ści jen ie ck ic h , ja k ie p rz ew in ę ły się p rz ez S ta la g I В H o h e n ste in , P o lacy — z u w a g i n a k o lejn o ść d z ia ła ń w o jen n y c h p o d ejm o w an y ch i p ro w ad zo n y ch p rzez h itle ro w sk ie N iem cy — b y li p ierw szy m i i n a jd łu ż e j p rz eb y w a jąc y m i jeń c a m i obozu. T ra n s p o rty p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch zaczęły n a p ły w ać do obozu w p ierw sz ej p o ło w ie w rześn ia 1939 ro k u , p rz y czym k iero w an o tu n iem a l w y łączn ie jeń có w w zięty ch do n iew o li n a te re n a c h g ra n ic zą c y ch z P ru s a m i W schodnim i, w W arszaw ie i o k o licy o ra z tw ie rd z y M odlin. N a te re n a c h ty c h jeń c y b y li d o p ro w ad zan i pieszo do p u n k tó w zb o rn y ch b ąd ź obozów p rzejścio w y ch , sk ą d n a stę p n ie po c iąg am i p rzew ożono ich d o O lszty n k a. T ak ie p u n k ty zb o rn e i obozy p rz ejśc io w e m ieściły się w L egionow ie, S ero ck u , N asielsk u , G a rd ei, W ó jto stw ie, K ę trz y n ie , S zczy tn ie, O stro łęce, Ł om ży, G rab o w ie i in n y ch m ie jsc o w o śc ia c h ,T.
W aru n k i tra n s p o rtu ko lejo w eg o b y ły b ard zo u cią żliw e, bow iem ż o łn ie rz e n iem ieccy , n a d z o ru ją c y z a ła d u n e k jeń có w , b iją c k o lb am i i k łu ją c b a g n e ta m i stła c z a li do jed n eg o w ag o n u od 80 do 120 jeń có w . T a k zn aczn e p rz e ła d o w an ie w agonów pow odow ało, że p rzew o żen i jeń c y p rzez cały czas d ro g i po zo staw ali w p o zy cji sto jąc e j. B iorąc pod u w ag ę, iż w ie lu z n ich b y ło ra n n y c h i n ie k o rz y sta ło z pom ocy le k a rsk ie j, zaś podczas tra n s p o rtu do p u n k tó w zb o r n y ch i tra n s p o rtu k o lejo w eg o , trw a ją c e g o 2— 3 d n i, n ie w y d aw an o jeńcom w o d y i p o ży w ien ia, p rz y p a d k i zgonów b y ły zjaw isk iem b a rd zo częsty m i w k aż dym n iem a l w ag o n ie u m ie ra ło po k ilk u jeńców .
W szy stk ie tra n s p o rty jen ie ck ie , p rz y b y w ają ce do obozu, p o d d aw an o se le k c ji i p o d ziało w i n a trz y g ru p y . Do p ierw sz ej z n ich zaliczan o osoby n a ro dow ości n iem iec k iej b ąd ź zam ieszk ałe n a te re n a c h b y łeg o z a b o ru p ru sk ie g o ja k o m ogące by ć u z n an e za v o lk sd eu tsch ô w o raz osoby n aro d o w o ści b ia ło ru s k ie j i u k ra iń s k ie j. D ru g ą g ru p ę sta n o w ili P o lacy , trz e c ią — Ż ydzi. Jeń co m p ierw sz ej g ru p y stw o rzo n o d o g o d n iejsze w a ru n k i z a k w a te ro w a n ia i w yży w ie n ia oraz zezw olono n a o d b ie ra n ie Ż ydom o b u w ia i u m u n d u ro w a n ia , gdy b y ło ono w lep szy m sta n ie . T a g ru p a jeń có w p e łn iła ró w n ież d a ją c e m o żli w ości lepszego u rz ąd z en ia się fu n k c je g o sp o d arcze i p o rząd k o w e w e w n ą trz obozu. W sto su n k u do P o lak ó w , a szczególnie zaś Ż ydów , o b słu g a obozu i słu ż b a w a rto w n icza sto so w ała szy k an y , ćw iczen ia k a rn e , b icie i p o p ęd zan ie p rzy w y d a w a n iu p osiłków , a n a d to u ży w an o b ro n i p a ln e j n iem a l w każdym p rz y p a d k u ja k ie jk o lw ie k n ie su b o rd y n a c ji jeń c a czy n a ru sz e n ia p o rz ąd k u . W yda-36 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 41— 42, z e z n a n i a M . C h m i e l ą ; s s . 109— 110, 138— 140, z e z n a n i a J . B u z k a ; s s . 115— 116, 143— 144, z e z n a n i a F . B a r g a n o w s k i e g o ; t . 2, s . 279, z e z n a n i a Z . S i k o r s k i e g o . 37 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 4, s . 687, z e z n a n i a W . G a j e w s k i e g o ; s . 798, z e z n a n i a W . S z c z u c i ń s k i e g o ; s. 735, z e z n a n i a K . J e s i e n i e w s k i e g o ; s . 760, z e z n a n i a J . W o ż n i a k a ; s . 793, z e z n a n i a J . W n u k a ; t . 5, s . 804, z e z n a n i a W . M o n d r e g o ; t . 6, s. 1036, z e z n a n i a A . D o b r e n k i ; S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h a r m i i , s s . 367 n n .
4 1 2
w an e ra c je żyw nościow e n ie w y s ta rc z a ły do u trz y m a n ia się p rz y życiu, b o w iem p o d staw ą d zien n eg o w y ży w ien ia b y ło 1/2 litr a zu p y z b ru k w i lu b k a p u sty , litr g o rz k ie j k aw y , p o n a d to n a 7 jeń có w d zielo n o jed e n b o ch en ek ch le b a w ojskow ego oraz k o stk ę m a rg a ry n y n a 20 osób. T e ra c je żyw nościow e w sto su n k u do Ż ydów b y ły n ie je d n o k ro tn ie zm n iejszan e ta k , że ic h liczb a w obozie sy ste m aty c zn ie zm n ie jsza ła się aż do c ałk o w ite j lik w id a c jisa.
U w zg lęd n iając zn an e p o w szech n ie zasad y p o stęp o w an ia w ład z h itle ro w sk ic h w obec Ż ydów i n ielicz e n ie się n a w e t ze s ta tu s e m jeń c a w o jen n eg o , są dzić n ależy , że tzw . „ro zw ią za n ie k w e stii ży d o w sk ie j’ w obozie je n ie ck im w O lszty n k u p o leg a ło n a p rz e n ie sie n iu ty ch jeń có w do obozów zag ła d y i póź n iejszy m ich w y m o rd o w an iu . Z a teg o ro d z a ju w n io sk iem p rzem aw ia u ja w n io n y p rzez N . B lu m e n tala fa k t p rzew o żen ia p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch — Ż ydów z obozu H o h en stein do L u b lin a 39. Z tra n s p o rtu ta k ie g o 11 sty czn ia 1940 ro k u s tra ż dw orcow a w Ł odzi p rz ek a za ła u rzęd o w i c m e n tarn e m u zw łoki 13 jeńców , k tó rzy zam a rz li w czasie tr a n s p o r tu 40.
W koń cu 1939 ro k u rozp o częto w obozie z w a ln ia n ie ty c h sp o śró d jeń có w w o jen n y ch , w y seg reg o w an y ch do w sp o m n ian ej g ru p y p ie rw sz ej, k tó rzy zgło s ili sw ą p rzy n ależn o ść do n aro d o w o ści n iem iec k iej. W o k re sie ty m w ed łu g w y ty czn y ch N aczeln eg o D ow ództw a S ił Z b ro jn y c h sp o śró d p o lsk ich jeńców w o jen n y ch m o g ły być zw o ln io n e ró w n ież osoby n aro d o w o ści n iem iec k ie j o raz ci P o lacy , k tó ry c h zw o ln ien ie leżało w in te re s ie R zeszy. N a stę p n ie — w obec zak o ń czen ia z w a ln ia n ia jeńców n aro d o w o ści n iem ie c k iej — zarząd zo n o ro z p a try w a n ie je d y n ie ty ch p ró śb o zw o ln ien ie jeń có w w o jen n y ch , k tó re zo stały p rz ed sta w io n e p rzez g e n era ln e g o g u b e rn a to ra , n a m ie stn ik a O k ręg u W arty b ądź n aczeln eg o p re zy d e n ta , w łaściw y ch w ed łu g ' o sta tn ie g o m iejsca zam iesz k a n ia jeń c a . Z aleco n o ró w n ież sto so w an ie szczególnie su ro w y ch k ry te rió w p rz y z w a ln ia n iu o ficeró w i in te le k tu a lis tó w 4I. Z w a ln ia n ie p o lsk ich jeńców w o jen n y ch p o w iązan o ściśle z a k tu a ln y m zap o trzeb o w an iem N iem iec h itle ro w sk ich n a siłę roboczą, co w y n ik a z p ism N aczelnego D ow ództw a S ił Z b ro j n y ch , ja k też pism in n y c h n iem ieck ich u rzęd ó w k iero w n iczy ch . M ianow icie w p iśm ie teg o ż N aczeln eg o D ow ództw a z 17 m a ja 1940 ro k u stw ie rd z a się: ..B ra k sił ro b o czy ch n ie u z asad n ia in te re s u R zeszy N ie m ieck iej, k tó ry m ia łb y p rzem aw iać za zw o ln ien iem p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch n ie b ę d ący ch v o lk s- d e u tsch a m i. Z w o ln ien ie ich m oże zatem być u sp ra w ie d liw io n e ty lk o w ted y , je ż e li zo stan ą o n i n a in n y m m ie jsc u le p ie j w y k o rz y sta n i, a n a ic h m iejsce sta w io n a b ęd zie w z astę p stw ie in n a siła ro b o cza” 42. N a to m ia st M in ister R ze szy do S p ra w W yżyw ienia i R o ln ictw a w p iśm ie z 11 listo p a d a 1940 ro k u 38 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s . 139, z e z n a n i a J . B u z k a ; t . 4, s s . 635— 636, z e z n a n i a F . K r a w c z u k a ; s . 736, z e z n a n i a K . J e s i e n i e w s k i e g o ; t . 5, s. 805, z e z n a n i a W . M o n d r e g o ; s . 851, z e z n a n i a L . B a r s z c z e w s k i e g o ; s . 871, z e z n a n i a B . G a w c z y ń s k i e g o . 39 N a t e m a t j e ń c ó w — ż y d ó w p o r . t a k ż e B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , R o z m i a r y p r z y m u s o w e g o z a t r u d n i a n i a o b y w a t e l i p o l s k i c h w g o s p o d a r c e P r u s W s c h o d n i c h w l a t a c h 1939— 1944, S t u d i a n a d f a s z y z m e m i z b r o d n i a m i h i t l e r o w s k i m i , t . ?», W r o c ł a w 1975, s . 52. 40 S . B l u m e n t a l , S ł o -ша n i e w i n n e , K r a k ó w 1947, s. 170, c y t . z a S . D a t n e r e m , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h a r m i i , s. 277. 41 W A P O , O s t e r o d e . V I I I / 7 /З, s. 155; O K B Z H O — S t . H o h e n s t e i n , t . 6, s s . 1178—1180, p i s m o o k ó l n e O b e r k o m a n d o d e r W e h r m a c h t z 10 I V 1940. 42 W A P O , O s t e r o d e V I I I / 7 / 3 , s. 173, p i s m o o k ó l n e O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t z 17 V 1940.
Stalag IB H ohenstein 4 1 3 p rz e c iw sta w ia ł się z w a ln ia n iu jeń có w z u w ag i n a b ra k siły ro b o c z e j43. P o n ie w aż p o sta n o w ien ia k o n w en cji g en ew sk iej o g ra n ic za ły w znaczn y m sto p n iu m ożliw ość w y k o rz y sty w a n ia siły ro b o czej jeńców w o jen n y ch , N iem cy z asto so w ali m eto d ę ta k zw anego z w a ln ia n ia jeń có w z n iew o li, zm u szając ich do p o d p isy w an ia d e k la ra c ji (V e rp flic h tu n g ssc h ein ), w k tó re j d e k la ro w a li się — ju ż jak o ro b o tn ic y c y w iln i — p raco w ać w N iem czech do zak o ń czen ia w o jn y . D zięki ta k ie m u p o stęp o w an iu o siąg n ięto d w o ja k i cel: p ozbaw iono jeńców o p iek i p ra w a m ięd zy n aro d o w eg o , n ie u szczu p lo n o siły ro b o czej, a n a sk u te k p rz e n ie sie n ia ich n a s ta tu s ro b o tn ik ó w c y w iln y ch m ożna b y ło zasto so w ać tu w szy stk ie p rz ep isy n iem ieck ieg o „ p ra w a ” p ra c y , k tó re d o ty cz y ły P o lak ó w d ep o rto w an y c h p rzy m u so w o n a ro b o ty do R zeszy, a w ięc p rz ep isy zezw ala jąc e n a n ieo g ra n icz o n ą e k sp lo a ta c ję ich siły ro b o czej. Z rzeczen ie się sta tu s u je ń c a w o jen n eg o b y ło w y m u szan e zaró w n o istn ie ją c y m i w a ru n k a m i życia obozow ego, ja k ró w n ież w w ielu w y p a d k a ch sto so w an iem szy k an , a n a w e t siły fizy czn ej. N iek ied y też p o zb aw ien ie s ta tu s u jeń c a w o jen n eg o n a stęp o w ało b ez u zy sk an ia zgody z ain tere so w a n e j osoby. P o d k re ślić n ależy , iż obok ty ch w szy stk ich szy k an o raz zam achów n a p ra w a p o lsk ich jeń có w w o jen n y ch , w listo p a d z ie 1939 ro k u w ład ze n iem ieck ie, p o słu g u jąc się tez ą o n ie is tn ie n iu p a ń stw a p o lsk ieg o , p o zb aw iły S zw ecję m a n d a tu (u zn ały za w ygasły) p a ń stw a opiek u ń czeg o n a d p o lsk im i jeń c a m i w o jen n y m i u .
Z p rzy czy n , o k tó ry c h b y ła ju ż m ow a, n ie u zy sk an o dow odów , m ogących p ozw olić n a śc isłe o k re śle n ie p e łn e j liczb y jeńców p o lsk ich , jac y p rz eb y w a li w ró żn y ch o k re sa ch w obozie w O lszty n k u .
F r a n c u z i . P rzy to czo n e w yżej u w ag i o b ra k u dow odów w o d n iesie n iu do o g ólnej liczb y jeńców , jac y p rz eszli p rzez obóz w O lszty n k u , do ty czą ró w n ież fra n c u sk ic h jeń có w w o jen n y ch . K w estii te j n ie w y ja śn ia ją tak ż e p rz y toczone w yżej sta n y liczbow e (od 28 do 44 ty s.) w p oszczególnych o k resach , z u w ag i n a częste zm ian y i p rzen o szen ia do in n y ch obozów jen ie ck ic h . T ru d n o ści te p o g łęb ia fa k t, iż osoby m ogące u d zielić b liższy ch w iadom ości n a te n te m a t p rz eb y w a ją poza g ra n ic am i k ra ju , co pow odow ało z re g u ły niem ożność ic h p rz e słu c h a n ia . S tą d też b ezp o śred n i m a te ria ł dow odow y sta n o w ią zezn a n ia zaled w ie c zte re c h b y ły ch jeńców , tj. A n to n ieg o B ęb en k a (św iad ek n ie p o d a ł sw ojego n u m e ru jen ieck ieg o ), A d am a C h ajn o w sk ieg o n r je n . 53 789, A lek sa n d ra S łom y n r .je n , F20 191 i R o b e rta O n v e tte n r je n . 65 378, z ty m że trz e c h spo śró d n ich to P o lacy z a rm ii p o lsk iej, fo rm o w a n ej n a te re n ie F ra n c ji p rz ez rz ą d gen. S ik o rsk ieg o (P o lacy ci bow iem z n a le źli się w og ó ln ej m asie jeń có w fra n c u sk ic h i tra k to w a n i b y li n a ró w n i z nim i).
P ie rw si jeń c y p rz y b y li do O lszty n k a w m aju 1940 ro k u i p o b y t ich w obozie trw a ł aż do jeg o e w a k u ac ji. Z a teg o ro d z a ju tw ierd z en ie m , obok za łączo n ej ta b e li, p rz em aw ia ją ró w n ież dow ody d o ty czące zgonów jeń có w . I ta k p ierw sz y zgon (grób n r 1 A n to in e S en ffo y ) m ia ł m iejsce 30 m aja 1940 ro k u , zaś o sta tn ie (g ro b y n r 165, 166, 167) — 9, 11 i 15 w rz eśn ia 1944 r o k u 45.
43 W A P O , O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , s s . 1?G— 177 ; O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 6, s s . 1188— 1191, p i s m o R e i c h s m i n i s t e r f ü r E r n ä h r u n g u n d L a n d w i r t s c h a f t d o O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t z 11 X I 1940. 44 W . L e m i e s z , P r a c a p r z y m u s o w a , s. 43; S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h w z a k r e s i e p r a c y , s. 33. 45 J . W i l c z u r , A n p l o s a s i , s s . 234—238.
4 1 4
S p o śró d p rz esłu c h an y c h w te j g ru p ie jeń có w A le k sa n d er S łom a p rz y b y ł do obozu w czerw cu 1940 ro k u , zaś p o zo stali w sie rp n iu teg o ro k u . W szyscy o n i, a ró w n ież i in n e osoby, o k re śla ły szacu n k o w o s ta n liczb o w y jeńców w koń cu 1940 ro k u n a około 40 000, a ogólną liczb ę jeń có w fra n c u sk ic h , jac y p rz eb y w a li w obozie w ró żn y ch la ta c h — n a 100 000 osób 40.
W g ru p ie te j zn ajd o w ało się ró w n ież około 20 000 jeń có w z k ra jó w za m o rsk ich , tj. A rab ó w i M urzynów . C i o s ta tn i p rz eb y w a li w obozie jed n a k ż e dość k ró tk o , gdyż z n a sta n ie m p ierw szy ch m rozów z o sta li o n i w y w iezien i z obozu. W p raw d zie w obozie u w ażan o po w szech n ie, iż jeń c y ci z o sta li w y m o rd o w an i, a le b ra k n a to dow odów 47.
W początkow ym o k re sie p o b y tu w obozie jeń có w fra n c u sk ic h zało g a obozu tra k to w a ła ic h dość ry g o ry sty c zn ie i n a ró w n i z jeń cam i p o lsk im i. N astęp n ie je d n a k , po z a w a rc iu p o ro zu m ień z rząd em V ichy, sy tu a c ja jeń có w fra n c u s- . k ich u le g ła ra d y k a ln e j p o p ra w ie. Z ak w atero w an o ich w now o zb u d o w an y ch b a ra k a c h , g dzie m o g li p ro w ad zić zajęcia sp o rto w e, o trzy m y w a li p aczk i żyw nościow e, b y li z a tru d n ia n i bez d o zo ru , a o ficero w ie m o g li sw ob o d n ie k o n ta k to w a ć się z p rz eb y w a jąc y m i p oza obozem g ru p a m i jeńców . P oza obozem jeń c y ci p rz eb y w a li p o jed y n czo u p oszczególnych ro ln ik ó w , b ąd ź też w g ru p a ch k ilk u n a sto - lu b k ilk u d ziesięcio o so b o w y ch . N a jlic zn ie jsza z ta k ic h g ru p — 700-osobow a — p rzeb y w ała w O lszty n ie p oczątkow o w p o m ieszczen iach obec n e j h a li sp o rto w e j Z rzeszen ia S p o rto w eg o G w ard ia p rz y zb ieg u u lic K o p ern ik a i Z w y cięstw a, a n a stę p n ie w b a ra k a c h n a d Je z io re m D ługim . P o sk ie ro w a n iu jeń có w do ró żn y ch p ra c n a te re n ie P ru s W schodnich p o zo stała ich w obozie late m 1941 ro k u g ru p a licząca około 3000 osób.
B e l g o w i e i H o l e n d r z y . W a k ta c h z n a jd u ją się jed y n ie d ro b n e w zm ian k i o ich p o b y cie w obozie w ty m sam ym czasie, co jeń có w fra n cu sk ic h . B ra k je s t n a to m ia st, poza sta n em ze sty c zn ia 1945 ro k u (745 jeńców ), b liż szych d a n y ch o ich liczeb n o ści, sposobie tra k to w a n ia p rz ez załogę, z a tru d n ie n iu itp . W jed n y m ty lk o p rz y p ad k u w o d n ie sie n iu do jeń c a b e lg ijsk ieg o o n a z w isk u F ra n z V irto n g en , k tó ry z m a rł w obozie 15 lip c a 1940 ro k u , istn ie ją c a d o k u m en ta cja p o d aje jeg o n u m e r je n ie c k i w y n o szący 2701 48.
J e ń c y r a d z i e c c y . S p o śró d w szy stk ic h g ru p jen ie ck ic h , ja k ie p rz e w in ę ły się p rzez obóz w O lszty n k u , jeń có w ra d ziec k ich tra k to w a n o w sposób n a jb a rd z ie j n ie lu d z k i i n a jw ię c e j ich zm arło w obozie. T y lk o w te j g ru p ie jeń có w podczas ich p o b y tu w obozie stw ie rd zo n o w y stęp o w an ie p rzy p ad k ó w k a n ib a liz m u (w y cin an ie ze zw łok zm arły ch jeń có w i sp o ży w an ie w ątro b y o ra z części p ośladków ), co p o śred n io w sk azu je n a ic h w a ru n k i b y to w e 4S.
46 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . l , s s . 123— 124, z e z n a n i a A . B ę b e n k a ; t . 3, s s . 600—601, z e z n a n i a R . O n w e t t e ; t . 4, s s . 769—772, z e z n a n i a A . C h a j n o w s k i e g o ; t . 6, s s . 1003— 1005, z e z n a n i a A . S ł o m y . 47 O K B Z M O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 4, s. 770, z e z n a n i a A . C h a j n o w s k i e g o . 48 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s . 109, z e z n a n i a J . B u z k a ; t . 2, s . 284, d o k u m e n t a c j a z m a r ł y c h ; t . 4, s. 672, z e z n a n i a K . J e s i e n i e w s k i e g o ; s s . 687— 688, z e z n a n i a W . G a j e w s k i e g o ; t . 5, s . 802, z e z n a n i a J . R o d z i e w i c z a ; s s . 822— 823, z e z n a n i a K . O r l i ń s k i e g o . 49 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, 5, s s . 34—40, 917, z e z n a n i a Z . H o r o d e c k i e g o ; s s . 53— 55, z e z n a n i a F . K a r l i ń s k i e g o ; s s . 69—70, z e z n a n i a J . K l e s z c z y ń s k i e g o ; s s . 163— 164, z e z n a n i a A . S ł o m y ; t . 2, s. 272, z e z n a n i a A . S c h u l z a .
S ta la g IB H ohenstein 4 1 5
P ierw sze tra n s p o rty jeń có w ra d ziec k ich zaczęły n ad ch o d zić do obozu w lip c u 1941 ro k u . U m ieszczano ich p o czątk o w o w b a ra k a c h , zajm o w an y ch u p rz ed n io p rz ez jeń có w p o lsk ich i fra n c u sk ic h . W b a ra k a c h ty c h p rzeb y w ało n a jc z ęśc iej około 1000 osób, p rz y czym n ie o trzy m y w a li o ni p o ścieli, sie n n ik ó w i к о с у , śp iąc n a g o ły ch p ry c za ch i o k ry w a ją c się w łasn y m u b ra n ie m . B a ra k i n ie m ia ły d o stateczn eg o o g rzew an ia, ta k iż w o k re sie zim ow ym te m p e ra tu ra w e w n ą trz n ic h w y n o siła n ie je d n o k ro tn ie p o n iżej 0°C, co p rz y jed n o czesn y m stło cz e n iu jeń có w i dużym zaw ilg o cen iu pow odow ało p rz y m a rza n ie odzieży, a czasam i i w łosów do ścian . Z p rz y b y w ają cy c h tra n s p o rtó w jen ie ck ic h w ła dze obozow e w y d z iela ły i tra k to w a ły w sposób u p rz y w ile jo w an y jeń có w n a ro d o w o ści u k ra iń s k ie j, w śró d k tó ry ch n a stę p n ie p ro w ad zo n o w e rb u n ek do a rm ii gen. W łasow a. W śród jeń có w ra d ziec k ich p rz eb y w a ł w obozie od w iosny 1942 ro k u aż do e w a k u ac ji Z b ig n iew H o ro d eck i, k tó reg o z ezn an ia jak o je d y n eg o spo śró d te j g ru p y jen ie c k ie j w p o w iązan iu z z ezn an ia m i in n y ch osób o raz tre ś c ią k ilk u d o k u m en tó w sta n o w ią g łów ne źró d ło in fo rm a c ji o w a ru n k ach b y to w y ch i sposobie tra k to w a n ia jeń có w ra d ziec k ich .
W obozie p rz eb y w a ła ró w n ież g ru p a k o b ie t — ra d ziec k ich jeń có w w o jen n y c h , o czym poza z ezn an iam i w sp o m n ian eg o Z b ig n iew a H o rodeckiego św iad czą ró w n ież n azw isk a zm arły ch jeńców : L u d m iła L en tszen k o i L a risa S chisow a. D ow ody p o stęp o w an ia k a rn eg o a n i też in n e zn an e źró d ła n ie p o zw a la ją n a fo rm u ło w an ie w niosków co do łączn ej liczb y jeń có w ra d ziec k ich , p rz eb y w a jąc y c h w obozie w czasie jeg o istn ie n ia , je d y n ie ty lk o n ie k tó rz y spo śró d jeń có w o k re śla li szacunkow o sta n liczb o w y R o sjan w koń cu 1941 ro k u n a około 50 000 osób 50.
W yżyw ienie jeń có w ra d ziec k ich b y ło z re g u ły g orsze i m n iejsze ilościow o n iż p o zo stały ch g ru p n aro d o w o ścio w y ch (o b ejm o w ało w po czątk o w y m o k resie w o jn y 65% n o rm y jeń có w z ach o d n io eu ro p ejsk ich ), p ro w ad ząc n ie je d n o k ro tn ie — co p o d k reślan o w yżej — do p rzy p ad k ó w śm ierc i g łodow ej i k a n ib a liz m u 51.
O sposobie tra k to w a n ia jeń có w ra d ziec k ich p rzez ów czesne w ład ze n ie m ieck ie św iad czy ró w n ież szereg zarząd zeń N aczeln eg o D ow ództw a S ił Z b ro j n y ch , d o ty czący ch m ięd zy in n y m i zasad u ży cia b ro n i, w sp ó łp racy obozów z jed n o stk a m i g estap o , a n a w e t p ró b w p ro w ad zen ia trw a łe g o o zn aczan ia je ń ców . Z godnie z ty m zalecono, ab y w y k o n an ie k a ry śm ierc i n a je ń c u ra d z ie c k im o d b y w ało się w jeg o obozie m acierzy sty m , a k o m en d an t obozu p o w in ien dążyć do w y szu k iw an ia za o d p o w ied n im w y n ag ro d zen iem in n eg o jeń c a do w y k o n an ia w y ro k u 52. W p rz y p ad k u u cieczk i jeń c a ra d zieck ieg o n ie o b o w ią z y w ały w zględem n ieg o o g ó ln ie sto so w an e zasad y o u ży ciu b ro n i, gdyż do p u sz czano strz e la n ie bez u p rz ed z en ia . W ydane w ty m p rzed m io cie z arząd zen ie N aczelnego D ow ództw a S ił Z b ro jn y c h zalecało : „do u c ie k a ją cy c h sow iecko-, -ro sy jsk ic h jeń có w w o jen n y ch n a le ż y s trz e la ć n a ty c h m ia st b ez u p rzed n ieg o w ezw an ia do z a trz y m a n ia się. N ależy w zasad zie p rz estrz eg a ć ro zk azu trz y k ro tn eg o w ezw an ia u ciek ająceg o jeń c a w o jen n eg o do z a trz y m a n ia się, z w y
50 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s . 172, w y k a z z m a r ł y c h j e ń c ó w . 51 W . L e m i e s z , O p r a c y n i e w o l n i c z e j , s s . 42—48; t e n ż e , P r a c a p r z y m u s o w a , s s . 124— 141; O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s s . 34— 40, z e z n a n i a Z . H o r o d e c k i e g o ; s s . 123— 124, z e z n a n i a A . B ę b e n k a . 52 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 3, s . 452, z a r z ą d z e n i e O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t z 29 X I I 1941.
4 1 6
ją tk ie m jeń có w w o jen n y ch so w ieck o -ro sy jsk ich . W ezw anie do z atrzy m a n ia o d p ad a, g d y u c ie k a ją cy so w ieck o -ro sy jscy jeń c y w o jen n i z o stali z całą pew nością ro zp o zn an i” 53. U sta len ia śle d ztw a w y k azały , iż zarząd zen ie to b y ło śc iśle p rz e strz e g a n e i do jeń có w ra d ziec k ich podczas ich u cieczk i strz e la n o bez u p rz ed z en ia , zaś w ra z ie u ję c ia n a ty c h m ia st ich ro z strze liw a n o .
W listo p a d z ie 1943 ro k u n a stą p iło p o ro zu m ien ie m ięd zy k o m en d an tem jeń có w w o jen n y ch I O k ręg u O bronnego a w ład zam i g e stap o w K ró lew cu , n a m ocy k tó reg o jeń c y rad ziec c y w k ażd y m p rz y p ad k u d o p u szczen ia się czynu k a raln eg o n ie o d p o w iad ali p rzed w ład zam i obozow ym i, a p rzek azy w an o ich n a jb liższe j jed n o stc e g estap o , co w p ra k ty c e ozn aczało każd o razo w o fizy czn ą lik w id a c ję jeń c a . W z ak re sie te j w sp ó łp ra cy k o m en d a n t jeńców w o jen n y ch u z n ał za w zorow e p o stęp o w an ie w ład z obozow ych O lsz ty n k a 5i. W 1942 ro k u N aczeln e D ow ództw o S ił Z b ro jn y c h d w u k ro tn ie w y d aw ało i o dw oływ ało za rz ąd z en ie o p ię tn o w a n iu jeń có w ro sy jsk ic h . W jed n y m z n ich czy tam y : „S o w ieck ich jeń có w w o jen n y ch n a le ż y oznaczyć szczególnym trw a ły m zn ak iem . Z n ak te n stan o w ić m a o tw a rty k u dołow i, sp ic za sty tró jk ą t o około 45° i 1 cm d łu g o ści k ażd ej lin ii ( Д ) , u m ieszczony n a lew y m p o ślad k u w o dległości około szero k o ści rę k i od ko ści ogonow ej. Z n ak te n w y k o n ać n a le ż y za pom ocą la n c etu . Ja k o fa rb y n a le ż y użyć ch iń sk ieg o tu s z u ” 55.
W to k u p o stęp o w an ia n ie u zy sk an o dow odów n a p ro w ad zen ie w obozie w O lsz ty n k u — zgodnie z ro zk azem N aczelnego D ow ództw a S ił Z b ro jn y c h z 6 czerw ca 1941 ro k u — a k c ji lik w id a c ji o ficeró w p o lity czn y ch w śró d je ń ców ra d ziec k ich . N iem n iej a k cję ta k ą p ro w ad zo n o w obozach je n ie ck ic h n a te re n ie P ru s W schodnich, za czym p rzem aw ia sk ie ro w a n ie p rzez H e y d rich a ro zk azu w ty m p rzed m io cie do p o lic ji b ezp ieczeń stw a (S ic h e rh e itsp o liz ei — Sipo) i g e stap o w P ru s a c h o ra z w y zn aczen ie p rz y O sk arze H in d e n b u rg u o fice ra łączn ik o w eg o w o sobie S c h iffe ra do p rz ep ro w a d z en ia te j a k c ji5δ.
W obec ta k ic h w a ru n k ó w b y to w a n ia jeńców ra d z ie c k ic h w obozie H o h en ste in o raz p rz y b ra k u o p iek i le k a rsk ie j is tn ia ła w śró d n ich b ard zo w ysoka śm ierte ln o ść, p o w ięk szan a p rzez w y b u c h a ją ce k ilk a k ro tn ie ep id em ie. N a j w ięk sze ro z m ia ry p rz y b ra ła ep id em ia ty fu su n a p rzeło m ie 1941 i 1942 ro k u oraz c zerw o n k i w lecie 1942 ro k u . W p ierw sz e j z n ic h — w ed łu g szacu n k u p rz eb y w a jąc y c h w obozie le k a rz y p o lsk ich o raz in n y ch św iad k ó w — zm arło około 25 000 jeń có w ra d ziec k ich . P o d o b n e d an e u z y sk a ł le k a rz M ich ał C hm iel od jeń c a fra n cu sk ie g o , o n a zw isk u C o u rv o isier, k tó ry p e łn ił fu n k c ję p isa rza i p ro w ad ząc r e je s tr z m a rły ch o d n o to w ał ok o ło 24 000 zg o n ó w 57. Z a tru d n io n y n a to m ia st w sz p ita lu obozow ym lek . m ed. F ra n c isz e k B a rg an o w sk i s tw ie r dził, że w czasie p a n u ją c ej w obozie ep id e m ii ty fu su w śró d jeń có w ra d ziec k ic h um ieszczono ich w c zte re c h o d izo lo w an y ch b a ra k a c h , g d zie n ie o trzy m y w a li
53 W A P O , O s t e r o d e , V I II/ 7 / 3 , s . 200, z a r z ą d z e n i e o k ó l n e n r 3 G e h e i m e S t a a t s p o l i z e i w K r ó l e w c u z 29 1 1943. 54 W A P O , O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , s. 11, p i s m o G e h e i m e S t a a t s p o l i z e i w K r ó l e w c u z 27 X I 1943 d o s t a r o s t ó w p o w i a t o w y c h r e j e n c j i K r ó l e w i e c i O l s z t y n . 55 W A P O , O s t e r o d e , V I I I / 7 / 3 , s . 193, p i s m o O b e r k o m m a n d o d e r W e h r m a c h t z 20 V I I 1942 r . w s p r a w i e o z n a c z a n i a r a d z i e c k i c h j e ń c ó w w o j e n n y c h . 56 S . D a t n e r , Z b r o d n i e W e h r m a c h t u n a j e ń c a c h w o j e n n y c h a r m i i , s s . 121—150. 57 O K B Z H O — S t l . H o h e n s t e i n , t . 1, s. 15, z e z n a n i a W . B i s c h o f a ; s s . 34— 40, z e z n a n i a Z . H o r o d e c k i e g o ; s s . 41— 42, z e z n a n i a M . C h m i e l ą ; s s . 123— 124, z e z n a n i a A . B ę b e n k a ; s s . 167— 169, z e z n a n i a M . T y m r a k i e w i c z a ; t . 5, s s . 990—992, z e z n a n i a J . N a d o l s k i e g o .
