G erontologia
Polska 7 (I) 99
A R T Y K U Ł Y P R Z E G L Ą D O W E
Wykorzystywanie czasu
przez osoby starsze w Polsce
Przebieg życia ludzkiego n ie ro z e rw a ln ie zw iązany jest z u p ły w e m czasu. Każda ludzka je d n o stka realizuje się w jakim ś k o n k re tn y m czasie; jej specyfika ro z w o ju i styl bycia p rze ja w ia się najpełniej w w y k o rzystaniu czasu - z b io rz e pew nych czynności, k tó re p o d ejm u je i w yko n u je . Z ało żyć m ożna, że istnieje pew na specy fika w y ko rz y s ty w a n ia czasu związana z fazami życia, przez jakie przechodzi jednostka. W spom niane fazy życia naj prościej pow iązać m ożna z w ie k ie m da nej je d n o stki. W dalszej części sp ró b u je m y p rze d sta w ić ob ra z a ktyw n o ści ż ycio w e j osób starych, za po d sta w ę p rz y jm u jąc ilość czasu, jaką interesująca nas g ru pa w ie k o w a pośw ięca na w y k o n y w a n e prze z siebie czynności.Z na jo m o ść b u d ż e tó w czasu przez osoby zajm ujące się z a w o d o w o p ro b le m a m i z d ro w o tn y m i osób starszych jest jak naj bardziej wskazana, m ożna b o w ie m zb u do w a ć w yra źną sekw encję pojęć p ro w a dzących be zp ośre d n io o d z d ro w ia d o bu d że tu czasu. Z g o d n ie z koncepcją pól z d ro w ia , decydujący w p ły w na z d ro w ie w y w ie ra ją czynniki b ehaw ioralne, in fo r m ujące nas o zachow aniach danej je d n o stki. W sp o m n ia n e zachow ania p rze ja w ia ją się w w y k o n y w a n iu pew nych czyn n o ści, te ostatnie zaś m ogą być badane w aspekcie ilości czasu, jaki się na nie p o święca. O sta teczn ie d o c h o d zim y do w n io sku , że badanie w y k o rz y s ty w a n ia czasu prze z daną g ru p ę osób w rzeczy w isto ści dostarcza cennych in fo rm a cji odnośnie d o czę sto tliw o ści pojaw iania się i czasu trw a n ia w yb ra n ych zachowań. W naszym opisie op ie ra ć się będziem y na badaniach b udżetu czasu ludności Polski p rz e p ro w a d z o n y c h prze z G łó w n y U rząd S tatystyczny w październiku 1996 r. [GUS, 1998]. Badania w yko rzysta n ia cza su prze z polskie spo łe cze ństw o p ro w a d zone były p rze z GUS już wcześniej: w ro k u 1976 i 1984. N a jn o w sze różnią się o d po p rze d n ich k ilko m a w a żn ym i ele m entam i. Po pierw sze, przebadano je d y nie 1000 g o s p o d a rs tw d o m o w y c h zam ie szkanych p rze z 2484 osoby w w y b ra n y m w ie k u , co sta n ow i jedynie dziesiątą część w cześniej badanej populacji. Po drugie, badano je d n o stki w w ie k u 10 lat i w ię ce j, podczas gdy w cześniejsze eksploracje d o tyc z y ły jedynie czasu osób dorosłych
P iotr Szukalski Zakład Dem ografii U Ł
A d res do korespondencji:
Zakład D emografii U niw ersytetu Łódzkiego ul. Rewolucji 1905 r. 4 1 90-214 Łódź
( 18 lat i w ię ce j). Po trz e c ie w w y ty p o w a nych gospodarstw ach d o m o w y c h zb iera no in fo rm a cje na te m a t w yko rzysta n ia czasu w jeden dzień pow szedni oraz je den św iąteczny (sobota, niedziela) w październiku (co oczyw iście w p ły w a na w y n ik i badania, p rz yk ła d o w o p o m n ie j sza b o w ie m lub ca łko w icie elim inuje w sze lkie rodzaje aktyw ności związane np. z up ra w ą działek czy ro li). Po c z w a r te , zastosow ano fo rm u la rz zgodny z w y maganiami Eurostatu, a zatem pozwalają cy na p rze p ro w a d zan ie dalszych p o ró w nań w yk o rzy s ta n ia czasu z innym i kraja mi. W e fekcie o trz y m a n o w y n ik i, k tó re - choć re p re z e n ta ty w n e dla społeczeństw a jako całości - nie są re p re z e n ta ty w n e dla, w yd zie lo n ych w jego ram ach grup. Spośród analizowanej zb io ro w o ś c i in te resow ać nas będą osoby umieszczone p rze z o rg a n iz a to ró w badania w d w ó ch grupach w ie k u : 5 5 -6 4 lat (ok. 13% p o pulacji) o ra z 65 lat i w ię c e j (ok. 12 % ). P om im o tego, iż w każdej z gru p znajdo w a ło się łącznie jedynie po ok. 300 osób (w zw ią zku z czym w y n ik i mogą być ob a rczo n e sp o rym błędem ), w ydaje się, że w y n ik i badania GUS w a rte są u p o w szechnienia. C hociaż b o w ie m dokładna znajom ość sposobu spędzania czasu p o zw ala na pełniejsze rozeznanie z a ró w n o p o trz e b , jak i m ożliw o ści do tarcia do ty c h osób, w Polsce p ro w a d z o n o n ie w ie le o g ó ln o k ra jo w yc h badań te g o typu. Tytułem wyjaśnienia, niezbędnego dla pełnego zro zu m ie n ia p re zentow anych dalej danych, dodać należy, że w dalszej części o p e ro w a ć będziem y danym i d w o jakiego rodzaju. O ryginalna publikacja GUS p rze d sta w ia re zu lta ty badania bu d ż e tó w czasu, posługując się trze m a m ie rn ika m i: śred n im czasem trw a n ia czynności w godzinach i m inutach na je d ną osobę biorącą udział w badaniu, śred nim czasem w yk o n y w a n ia danej czynno ści w godzinach i m inutach na jedną oso bę w yko n u ją cą daną czynność oraz czę s to tliw o ś cią w y k o n y w a n ia czynności (czyli udziałem osób w yko n u ją cych daną czynność). O czyw iście, p ie rw szy m ie rn ik jest jedynie iloczynem d w ó c h pozosta łych i w rzeczyw istości ma dość ograni czoną w a rto ś ć analityczną, zniekształco ny jest b o w ie m przez osoby n ie w yko n u - jące danej czynności, dlatego
A R T Y K U Ł Y P R Z E G L Ą D O W E
Tab. I. Częstotliwość wykonywania danej czynności (% osób wykonujących daną czynność) przez osoby stare
grupa wieku
ogółem S5-64 65 i więcej
potrzeby fizjologiczne 99,6 99,8 99,8 praca zawodowa 35,9 29,4 18,5 nauka 19,0 0,2 0,3 zajęcia i prace domowe 88,4 94,8 90,2 działalność w organizacjach świeckich i religijnych 25,4 36,5 41,4 życie towarzyskie i rozryw ki 66,8 71,1 81,1 udział w sporcie i rekreacji 26,2 27,7 32,3 zamiłowanie osobiste i gry 9,3 5,3 4,0 korzystanie ze środków masowego przekazu 92,5 93,4 92,1 dojazdy, dojścia i inne nie wymienione wyżej
czynności
86,8 85,7 72,4 źródło: GUS 1998:38
m y się d o m ie rn ik ó w odnoszących się do osób a ktyw n ych w danej dziedzinie. D e p a rta m e n t W a ru n k ó w Ż ycia GUS - in ic ja to r i o rg a n iz a to r badania - w y o d rę b n ił 10 g ru p czynności, każdą p o d zie lo ną na kilka pod gru p . W ram ach każdej z nich ze b ra n o o d kilkunastu d o d w u dziestu kilku czynności szczegółow ych, dość sze ro ko zd e fin io w a nych (np. grupa: życie to w a rz y s k ie i ro z ry w k i, podgrupa: k o n ta k ty to w a rz y s k ie , czynność szcze g ó ło w a : ro z m o w y te le fon iczn e ). W dal szym ciągu p rz y jrz y m y się jedynie w y k o rzystaniu czasu w ro z b ic iu na 10 podsta w o w y c h g ru p , w zm ia n kując, d o k ła d n ie j sze in fo rm a cje z p rz e p ro w a d zo n e g o ba dania w te d y, gdy zajdzie taka p o trzeba. Spośród kilk u cech sp o łe c z n o -d e m o g ra ficznych, uznanych za zm ie nn e d e te rm i nujące ro z k ła d b u d ż e tó w czasu użytych w badaniu, ta kich jak: płeć, w ie k , w y kształcenie, stan cyw ilny, ty p bio lo g iczn y g o s p o d a rstw a d o m o w e g o , g ru p a spo łe c z n o -e k o n o m icz n a , d o k tó re j p rzyn a le ży g o s p o d a rs tw o d o m o w e , ź ró d ło u trz y m ania i m iejsce zam ieszkania, in te re s o w a ć nas będą re z u lta ty o trz y m a n e w p o w ią za n iu z jedną zm ie nn ą - w ie k ie m . O w a d e te rm in a n ta d o starcza b o w ie m p o p ie rw s z e in fo rm a c ji o jed n o stka ch , podczas gdy znaczna część w y m ie n io nych cech s p o łe c zn o-d e m o g ra ficznych odnosi się d o g o s p o d a rs tw d o m o w y c h (zespołu je d n o s te k ró żn ych pod w z g lę de m zm ie nn ych d e m o g ra ficznych , lecz zam ieszkujących raze m ), p o d ru g ie zaś p o zw a la najpełniej w y o d rę b n ić in te re s u jącą nas populację - z b io ro w o ś ć osób starszych. Jednocześnie ze w zg lę d u na fa k t p rz y jm o w a n ia w Polsce d w ó c h p u n k tó w p o c z ą tk o w y c h starości (60. i 65. rż.) o ra z w celu ukazania zm ian, ja kie zachodzą w k o rzysta n iu z czasu w ra z z p o d d a w a n ie m się p ro c e s o w i je d n o s t k o w e g o starzenia, p rz e d s ta w im y b u d że ty czasu osób w w ie k u 5 5 -6 4 lat ora z 65 lat i w ię c e j. W celach p o ró w n a w c z y c h w tabelach u m ieścim y ró w n ie ż in fo rm a cje odnoszące się d o p rz e c ię tn y c h w a r to śc i badanych zm ie nn ych w całej anali zo w a n e j populacji.
Z g o d n ie z p rze d sta w io n ym i po w yże j uwagam i p rze d s ta w im y dane in form ujące o czę sto tliw o ści w yk o n y w a n ia prze z oso by starsze czynności należących d o 10 klu czo w ych g ru p (tab. I .).
P raw ie w szyscy badani pośw ięcali sw ój czas na zaspokajanie p o trz e b b io lo g icz nych; najw iększe różn ice w interesują cych nas grupach w ie k o w y c h d o tyc z y ły m ycia i ubierania się. W ty m o sta tnim przyp a d ku w s p o m n ia n e czynności w y k o
nyw a ło 9 9 ,5 % osób z g ru p y m łodszej ora z 9 8 ,1 % ze starszej. Interesujące są dane dotyczące w p ły w u w ie k u na p ra w d o p o d o b ie ń s tw o spędzania czasu w łó ż ku z p o w o d u c h o ro b y (tab. 2.).
P o tw ie rd z a się zależność p o m ię d z y zaa w a n so w a n iem w w ie k u a koniecznością w y p o c z y n k u „n a leżąco” , s p o w o d o w a n ą c h o ro b a m i. W p rzypadku najstarszych badanych p ra w d o p o d o b ie ń s tw o p rz y m uso w e g o spędzania czasu w łó ż k u jest k ilk u n a s to k ro tn ie w ię ksze niż w w ie k u 2 0 -4 0 lat, choć p o czyn ić w ty m m iejscu należy zastrzeżenie d otyczące w p ły w u te rm in u badania na o trz y m a n e w y n ik i (nie k o rz y s tn a p a ź d z ie rn ik o w a pogoda, po w o d u ją ca zakatarzenia leczone prze z a k ty w n y c h z a w o d o w o „p ig u łk ą ", zaś p rze z osoby starsze, dysponujące w o l nym czasem, m e to d a m i tra d y cy jn y m ). S tosunkow o niska a ktyw n o ść za w o d o w a w o b y d w u grupach ró w n ie ż p o tw ie rd z a przypuszczenia o sw ym malejącym zna czeniu w ra z z staw aniem się coraz star szym. W ydaje się w rę cz , że 18,5% ak
tyw n o ś ć z a w o d o w a osób najstarszych świadczy o w y s o k im w porów naniu z in nym i krajam i po zio m ie zatrudnienia osób starszych [W e b e r i in., 1997]. Poziom ó w w yn ika w znacznym stopniu ze s tru k tu ry zatrudnienia polskiej gospodarki, w któ re j 2 7 ,7 % zatrudnionych związanych jest z ro ln ic tw e m , aktyw ność za w o d o w a osób starszych na w si pozostaje bow iem re latyw n ie w ysoka [GUS, 1997, str. 24]. Kolejną grupą ujętą w badaniu są czynno ści zw iązane z nauką. W ty m przypadku jedynie nieliczne je d n o stki (d o m n ie m y w ać m ożna, że pojedyncze w badanej p ró b ie ) podejm ują starania uzupełnienia sw ego w ykształcenia bądź podniesienia kw a lifika cji z a w o d o w ych .
Prace d o m o w e , czyli czynności związane z p rzygotow aniem posiłków , utrzym aniem porządku i odzieży, korzystaniem z naby w anych usług, opieka nad dziećm i (w tym po m o c w nauce dzieciom ) itp., to a k ty w ność podejm ow ana przez zdecydowaną większość osób starszych. M łodsza z w y branych g ru p osiąga m aksimum
częstotli-Tab. 2
.
W iek a częstotliwość leżenia w łóżku z powodu choroby (w % ) i czas spędzany w łóżku z powodu choroby (godziny i m inuty)grupy wieku 10-17 18-24 2 5 -3 4 3 5 -44 4 5 -5 4 55-64 65 + częstotliwość 1,1 0,6 0,4 0,4 0,7 0,9 5,4 czas trwania 4,03 7,27 3,47 4,53 9,30 4,57 5,20 źródło: GUS 998:1 10-1 1 1
10
Gerontología
Polska 7 (I) 99
wości w yko n yw a n ia prac d o m o w y ch ; nie w ie le rzadziej w yko n u ją je osoby starsze, k tó re nie zawsze są w stanie te g o d o k o nać ze w zględu na stan zd ro w ia.
W ra z z w ie k ie m w zra sta ró w n ie ż często tliw o ś ć działalności w organizacjach św ieckich i religijnych, a czko lw ie k konsta tacja ta nie pozw ala na sfo rm u ło w a n ie te zy o w zrastającym p o zio m ie kapitału spo łecznego u osób starszych. O d n o to w a n y w z ro s t w yn ika b o w ie m p rzede w szyst kim z podnoszenia się udziału osób podejm ujących p ra ktyki religijne. W tym przypadku om aw iana tendencja ma, p ra k tycznie rzecz biorąc, ch a ra kte r liniowy. W g ru p ie „życie to w a rz y s k ie i r o z r y w k i” w interesujących nas grupach w ie k u p o n o w n ie s tw ie rd z a m y w a rto ś c i m aksym al ne. Przyczyną ty c h w yso kich p ra w d o p o d o b ie ń s tw p o d ejm o w a n ia czynności w ch odzących w skład om aw ianej g ru p y są w ys o k ie czę sto tliw o ści p o d ejm o w a n ia k o n ta k tó w to w a rz y s k ic h ora z p rze d e w szystkim ba rd zo w yso ka c zę sto tliw o ść w y b o ru o d p oczyn ku bie rn e g o (4 5 ,4 % w g ru p ie 5 5 -6 4 lat, 6 0 ,8 % w g ru p ie 65 lat i w ię ce j p rz y śred n im p o zio m ie 2 4 ,6 % ). Jednocześnie zn iko m a część o sób starszych (o d p o w ie d n io : 2 ,2 % i 0 ,8 % ) pośw ięca czas na ro z ry w k ę i k u l tu rę id e n ty fiko w a n ą w badaniu z kinem , te a tre m , ko n c e rta m i, w ysta w a m i czy za w o d a m i s p o rto w y m i. W ytłu m acze n ia ta kiego stanu rzeczy należy poszukiw ać w re la ty w n ie niższym p o z io m ie w y k s z ta ł cenia osób starszych, niew ystarczających zasobach finansow ych, braku p rz y z w y czajeń czy c h o ćb y od czu w a nych p o trz e b ora z tru d n o ś ci osób starszych, zwłaszcza mieszkających z dala od w iększych o ś ro d k ó w , z p o konaniem p rze strze n i fi zycznej oddzielającej ich od c e n tró w „k u ltu ry w y ż s ze j” .
Powyższej in te rp re ta c ji danych przeczą d o pe w n e go stopnia in fo rm a cje d o tyczą ce udziału w s p o rcie i rekre a cji. N a js ta r sze g ru p y w ie k o w e znacznie częściej w y konują czynności w c h o d zą ce w skład o m aw ianej g ru p y niż o so b y w średnim w ie k u , ustępując jedynie o so b om w w ie ku do 24 lat. C z ę ścio w ym w yjaśnieniem te j rozbieżności ocze kiw a ń i rz e c z y w i stości je st w łą cze n ie w skład te j gru p y czynności z b ie ra ctw a , k tó re - jeśli idzie o g rzyb y - je st zajęciem p o pularnym w ś ró d osób starszych.
O so b y starsze są n a tom ia st najm niej ak ty w n e , jeśli idzie o pielęgnow anie z a m iło w ań osobistych i hobbies, i to niezależnie od rodzaju o w y c h za m iłow ań. Być m oże, patrząc z p e rs p e k ty w y czasowej, ko n c e n tro w a n ie się na realizacji osobistych
zainteresow ań w yd a je się n ie p o trze b n e czy w rę c z szko d liw e ; być m oże następu je zm iana za interesow ań, przyczyniająca się d o zm iany h ierarchii w ażności czyn ności. W ty m m iejscu m ożna p rzyto czyć ty tu łe m ilustracji następującą anegdotę - p rzy p o w ie ś ć przypisyw aną sta ro żytn ym : m ło d zi ludzie pragną jedynie zaspokoić żądze ciała, stąd te ż ten ty p nazwać m ożna homo eroticus, nieco starsi uw aża ją, że najważniejsza w życiu jest w ładza - homo politicus, cz te rd z ie s to la tk o w ie uznają hegem onię c z y n n ik ó w e k o n o m icznych - homo economicus, d o p ie ro na starość c z ło w ie k doznaje p ra w d z iw e j m ądrości i uznaje, że najważniejsze to d ogodzić sw em u pod nieb ie n iu - homo gastronomicus [K ra w czu k, 1987]. C a łk o w ic ie o d m ie n n ie p rze d sta w ia się sytuacja w g ru p ie czynności z a ty tu ło w a nych „k o rz y sta n ie ze ś ro d k ó w m asow e go prze ka zu ” , a obejm ującej korzystanie z ta kich d ó b r ku ltu ry, jak prasa, lite ra tu ra, sztuki w izualne, audycje ra d io w e i m uzyka (p rza trz: tab. 3.)
A k ty w n o ś ć osób starszych w dziedzinie korzystania ze ś ro d k ó w m asow ego p rze kazu kształtuje się na w y s o k im poziom ie. Powyższa uwaga d o ty c z y przede w szy s t kim korzystania z radia, pośw ięcania cza su na słuchanie m uzyki i c z y te ln ictw o . W p rzypadku c z y te ln ic tw a o w yso kie j pozycji osób starszych decyduje czy te l n ic tw o gazet codziennych, ty g o d n ik ó w i m iesięczników , c z y te ln ic tw o książek nie odbiega b o w ie m od o d n oto w a n e g o w in nych grupach w ie k o w y c h . U z u p e łn ie niem , k tó re w a rto w ty m m iejscu z ro b ić, jest jednoczesne podanie czasu p o ś w ię canego na ś rod ki m asow ego przekazu. Jak w yn ik a z danych z tabeli 3., w e w szy stkich trz e ch badanych podgrupach czyn
ności osoby stare poświęcają najwięcej czasu na w y o d rę b n io n e aktyw ności kul tu ra ln e . Sytuacja taka na p ie rw szy rz u t o ka cieszy, św iadczy b o w ie m o cie ka w o ści św iata i braku zasklepiania się w sko ru p ie w łasnych p ro b le m ó w , niepokojąco brzm ią jednak dane m ów ią ce o tym , iż o soby starsze en ses masse (do tyczy to 9 1,5 % m łodszej g ru p y i 8 8 ,6 % starszej) tracą na b ie rn y o d p oczyn e k p rz y o d b io r niku te le w iz y jn y m ok. 3 godzin.
O sta tnia z w y o d rę b n io n y c h gru p czynno ści: „dojazdy, dojścia i inne” , wskazywana była przez malejący z w ie k ie m odłam ludności. W ytłu m acze n ia należy szukać w rosnących trudnościach m oto ryczn ych osób starych ora z pojaw iającym się w starszym w ie ku braku p o trz e b y odda lania się o d w łasnego d o m o stw a . D rugą grupą in fo rm a cji zaczerpniętą z przedstaw ianego badania GUS są dane dotyczące czasu trw a n ia w y o d rę b n io nych czynności w przeliczeniu na jedną osobę w ykonującą daną czynność. O w e dane ze brano w tabeli 4.
Czynności zw iązane z zaspokajaniem p o trz e b fizjologicznych to grupa pochłania jąca najw ięcej czasu, niezależnie od w ie ku. O so b y w interesującym nas w ie ku poświęcają zd ecydow anie najwięcej cza su na sen, spożyw anie posiłków , m ycie się i ubieranie. W przypadku snu osobom w w ie k u ^6 5 lat zabiera on p ó łto re j g o dziny w ię ce j niż trz y d z ie s to la tk o m . N a j bardziej w yra zista tendencja łącząca p rz y ro s t czasu trw a n ia czynności z w ie kiem d o ty c z y jedzenia i picia. Zabierają one oso b om starszym I godzinę 26 m i n u t (grupa m łodsza) i I godzinę 32 m in u ty (grupa starsza), tj. 15 -2 0 m in u t w ięcej niż oso b om 1 0 -2 4 -le tn im .
Tab. 3. W iek a średni czas korzystania ze srodkow masowego przekazu (w godzinach i minutach) oraz częstotliwość korzystania ze środków masowego przekazu
grupy wiekowe I 0 - I 7 18-24 2 5 -34 3 5 -44 4 5 -5 4 5 5 -64 65 + częstotliwość czytanie 26,7 36,0 32,8 3 9 ,1 39,7 4 6 ,1 44,8 telewizja i wideo 9 0 ,1 86,7 89,4 89,3 92,4 9 1,5 88,6 radio i muzyka 15,6 14,7 5,8 4 ,1 5,7 8,2 15,7
średni czas trw ania
czytanie 0,56 1,02 0,53 0 ,5 1 0 ,5 1 1,03 1,05 telewizja i wideo 2,26 2,35 2,26 2,46 2,35 2,47 3,03 radio i muzyka 0 ,5 1 0,46 0,37 0,40 0,44 0,39 1,02 źródło: GUS 199 8:110 - 1 I I
A R T Y K U Ł Y P R Z E G L Ą D O W E
Tab. 4. Średni czas trw an ia czynności w minutach daną czynność
i godzinach na 1 osobę wykonującą
grupa wieku
ogółem 55-64 65 i więcej
potrzeby fizjologiczne 1 1,01 11,15 12,07 praca zawodowa 6,50 5,37 4,12 nauka 5,07 1,30 0,35 zajęcia i prace dom ow e 3,55 4,51 4,28 działalność w organizacjach świeckich i religijnych 1,13 1,13 1,20 życie towarzyskie i rozryw ki 1,50 1,47 2,03 udział w sporcie i rekreacji 1,40 1,47 1,29 zamiłowanie osobiste i gry 1,18 1,16 1,14 korzystanie ze środków masowego przekazu 3,03 3,18 3,38 dojazdy, dojścia i inne nie wymienione wyżej
czynności
1,24 1,22 1,19 źródło: GUS 1998:37
Sytuacja w przyp a d ku d w ó c h ko le jn ych g ru p : pracy z a w o d o w e j i nauki, jest zgodna z o c z e kiw a n ia m i: należy sp o d zie w a ć się zm niejszania się czasu w y k o n y w a n ia tyc h ż e czynności. Starsze osoby m ające w y p ra c o w a n e u p ra w n ie n ia do św iadczeń e m e ry ta ln y c h zgodnie z p o l skim p ra w e m pra cy m ogą b o w ie m d o ro bić sobie bez u tra ty św iadczenia jedynie d o p e w n e j w y so ko ści, niższej niż płaca o trz y m y w a n a za p ełny e ta t. Z m n ie jsza się ró w n ie ż skłonność i g o to w o ś ć d o p o d e jm o w a n ia p ra cy czy nauki. W ty m o s ta tn im p rzyp a d ku d e za ktyw acja z a w o d o w a oznacza zanik konieczności o d b y w a n ia k u rs ó w i szkoleń podnoszących k w a lifika cje . Podkreślić należy, iż bra ku je p o d s ta w d o stw ie rd z e n ia , że sam w ie k je st d e te rm in a n tą u n ie m o żliw iającą w y k o n y w a n ie p ra cy lub p o b ie ra n ie nauki [K lo n o w ic z , 1978], a zatem rze c z y w isty stan rzeczy je st jedynie o d z w ie rc ie d le niem społecznych p rze ko n a ń o d nośnie d o ró l przypisanym o s o b o m starszym . O s o b y starsze d u ż o czasu pośw ięcają na zajęcia i prace d o m o w e . W ich ram ach szczególnie d u ż o czasu zajm uje o b ró b k a żyw n o ści o ra z u trzy m a n ie s p rz ę tu g o s p o d a rstw a d o m o w e g o . O so b ną grupą czynności są czynności „e k s tra w e rty c z - n e ” , z a ró w n o n a k ie ro w a n e na innych: w n u k i (o p ie k a nad d zie ćm i), w s p ó łm a ł ż o n k ó w (o p ie ka nad d o ro s ły m i), jak i pośw ię ca n e na o p ie k ę nad z w ie rz ę ta m i d o m o w y m i i p ie lę g n ow a n ie roślin. Ro śnie zw łaszcza w ra z z w ie k ie m udział o só b udzielających o p ie k i d o m o w y m
z w ie rz ę to m (do 15,5% ) i ro ślin o m (11,1 % ), choć ró w n ie często o so b y s ta r sze zajm ują się dziećm i.
W d w ó c h ko le jn ych grupach czynności ze b ra n o działalność w organizacjach ś w ie ckich i relig ijn ych ora z życie to w a rzyskie i ro z ry w k i. Jeśli idzie o p ie rw szą g ru p ę to czas pośw ięcany na nią w y p e ł niają w całości p ra k ty k i relig ijn e, zajm ują ce ś red n io o k o ło I g o d zin y i 10 m in ut. Świadczy to o ty m , że s p o ry o dłam osób starych, dla k tó ry c h religia o d g ry w a zna czącą ro lę , składa się w znacznej części z codziennych u c z e s tn ik ó w nabożeństw . W ra z z w ie k ie m m aleje natom iast ilość czasu poświęcana prze z osoby oddające się te g o typ u a ktyw n o ści na s p o rt, re k re ację oraz g ry i za m iło w a nia osobiste. O ile zm niejszający się czas trw a n ia czyn ności związanych z w y d a tk o w a n ie m spo rych zaso b ów energii i sił jest zrozum iały, 0 ty le zastanawia skracanie się czasu, w k tó ry m osoby starsze oddać się mogą sw ym „ k o n ik o m ” . P ra w d o p o d o b n ie spo w o d o w a n e jest to w znacznej m ierze stanem z d ro w ia , u n iem ożliw iającym czę sto realizację ulubionych czynności bądź ograniczających ich trw a n ie .
Z m niejsza się ró w n ie ż - choć nieznacz nie - czas pośw ięcany na dojazdy, dojścia 1 inne n ie w ym ie nio n e czynności, co - jak już w cześniej w s p o m n ia n o - pow iązać należy (p o d o b n ie jak czynności w y m ie nione w po p rze d n ich grupach) z pogar szającym się stanem z d ro w ia i tru d n o ściami m o to ry c z n y m i.
Kończąc to k ró tk ie z konieczności prze d staw ienie w ycin ka badań budżetu czasu dotyczącego osób starszych, w spom nieć jedynie w kilku zdaniach chciałbym o naj w ażniejszych różnicach, jakie w ystąpiły p o m ię d zy ro k ie m 1984, kiedy p rz e p ro w a d z o n o o statnie ogólnopolskie badanie w yk o rzy s ta n ia czasu, a badaniem z roku
1996.
N ajw yraźniejsze różn ice dotyczą czasu zw iązanego z w yk o n y w a n ie m pracy za w o d o w e j. Czas te n oczyw iście uległ skróce n iu o o k o ło 40 m inut. Badani w ię cej czasu poświęcali na ta kie p o trz e b y fi zjologiczne, jak spożyw anie posiłków , a zwłaszcza higiena osobista. Znacząco (o p o ło w ę ) sk ró c ił się czas przeznaczony na d o k o n y w a n ie zakupów . W z ró s ł nato m iast czas pośw ięcany na p ra ktyki religij ne ora z oglądanie te le w iz ji. Ta ostatnia fo rm a a ktyw n o ści ku lturalnej zyskiwała kosztem ograniczania czasu służącego w cześniej na pozostałe zapoznawanie się z innym i środkam i m asow ego przekazu i d o b ra m i tzw . k u ltu ry wyższej. Rezultaty badań nad w yko rzystyw an ie m czasu przez Polaków dostarczają w ielu cennych inform acji, w oparciu o któ re m ożna p ró b o w a ć w yp o w ia d a ć się na te m at stylu życia naszych rodaków . Z na jo m ość zaś stylu życia, zwłaszcza tych jego e le m e n tó w , k tó re uznaje się powszechnie za s zko d liw e dla stanu zd ro w ia, służyć m oże jako baza dla rozw ijania strategii p ro m o c ji zachowań zd ro w o tn y c h . Pa trząc z te g o punktu, należy w yrazić nadzieję, że te niezw ykle interesujące - choć jedynie p ilo to w e - badania zostaną zgodnie z zapow iedziam i G łów nego U rzę du Statystycznego p o w tó rz o n e w niedalekiej przyszłości na daleko licz niejszej próbie, co zm niejszy m o żliw y błąd otrzym anych w y n ikó w , a ty m samym zw iększy ich zgodność z rzeczywistością.
Piśmiennictwo
1. GUS (GUS): Rocznik statystyczny pracy 1997. W arszawa 1997.
2. GUS (GUS): Budżet czasu ludności 1996. Warsza w a 1998.
3. K lo n o w icz S.: W iek a zdolność do pracy. KiW, W arszaw a 1978.
4. K ra w czu k A .: Starożytność daleka i bliska. WRiT, Warszawa 1987
5. W e b e r T., W h ittin g G ., Sidaway J., M o o re J.: Em ploym ent policies and practices toward older wor kers: France, Germany, Spain and Sweden, “ Labour M a rke t Trends” , A p ril 1997.
