Tytuł: Idea przedawnienia i jej realizacja w polskim kodeksie cywilnym

Idea przedawnienia i jej realizacja

w polskim kodeksie cywilnym

Joanna Kuźmicka-Sulikowska

Wrocław 2015

cywilnym dr Joanny Kuźmickiej-Sulikowskiej stanowi kompleksowe

opracowa-nie zagadopracowa-nienia przedawopracowa-nienia w prawie cywilnym. Rozważania zostały

jed-nak oparte na analizie podstaw teoretycznych dawności, czyli upływu czasu

na istnienie i zaskarżalność zobowiązania. Autorka analizuje także zagadnienia

już szczegółowe, odnoszące się do samego pojęcia przedawnienia w prawie

polskim, jego istoty, skutków wystąpienia, okoliczności mogących wpłynąć na

przedawnienie roszczenia. Zajmuje się także oceną, czy przedawnienie winno

mieć zastosowanie wyłącznie do prawa podmiotowego, jakim jest roszczenie

majątkowe, czy także do innych praw podmiotowych, oraz czy przedawnienie

powinno wywierać skutek w postaci wygaśnięcia prawa podmiotowego, czy

jedynie jego osłabienia, przez niemożność przymusowego jego dochodzenia.

(…)

Rozważane problemy analizowane były nie tylko w oparciu o materiał

normatywny i dorobek doktryny, ale też przy bardzo szerokim uwzględnieniu

orzecznictwa sądowego dotyczącego problematyki przedawnienia, tak aby

z jednej strony książka ta – oprócz uwag teoretycznych – zawierała także

kon-statacje o znaczeniu dla praktyki obrotu prawnego, a z drugiej strony, by czynić

spostrzeżenia w odniesieniu do realnej praktyki stosowania przepisów

doty-czących przedawnienia.

(…) należy uznać, że prezentowana monografia jest bardzo ciekawym,

w pełni samodzielnym i kompleksowym przedstawieniem przedawnienia

w prawie cywilnym, na przykładzie kodeksowej regulacji z części ogólnej

Ko-deksu cywilnego.

Z recenzji prof. dr. hab. Jacka Gołaczyńskiego

Idea prz

eda

wnienia i jej r

ealiz

acja w polskim k

odek

sie cy

wiln

ym

ISBN 978-83-61370-71-0 (druk)

ISBN 978-83-61370-83-3 (pdf)

Joanna K

uźmick

a-Sulik

ow

sk

a

Idea przedawnienia i jej realizacja

w polskim kodeksie cywilnym

Dostęp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/73284 Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii

Uniwersytetu Wrocławskiego

Idea przedawnienia i jej realizacja

w polskim kodeksie cywilnym

Przewodniczący – prof. dr hab. Leonard Górnicki Członek – mgr Bożena Górna

Sekretarz – mgr Aleksandra Dorywała

Recenzent

Prof. dr hab. Jacek Gołaczyński

Stan prawny na czerwiec 2015 r., z uwzględnieniem nowelizacji Kodeksu postępowa-nia karnego obowiązujących od 1 lipca 2015 r.

© Copyright by Joanna Kuźmicka-Sulikowska

Korekta

Joanna Kokocińska

Projekt i wykonanie okładki

Karolina Drozd

Skład i opracowanie techniczne

Aleksandra Kumaszka, Tomasz Kalota eBooki.com.pl

Druk: Drukarnia Beta-druk, www.betadruk.pl

Wydawca

E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego ISBN 978-83-61370-71-0 (druk)

Spis treści

Rozdział I

1.1. Koncepcje prawnonaturalne a przedawnienie ... 34

1.2. Przedawnienie a pozytywistyczne pojmowanie prawa ... 43

1.3. Przedawnienie a realistyczne pojmowanie prawa ... 49

1.3.1. Funkcjonalizm ... 50 1.3.2. Psychologizm ... 52 1.3.3. Socjologizm ... 55 1.4. Konkluzje... 58

Rozdział II

2.1. Argumenty na rzecz przedawnienia podawane w doktrynie i orzecznictwie ... 61

2.1.1. Eliminacja problemów dowodowych ... 62

2.1.2. Dbałość o prawidłowość orzeczeń sądowych ... 63

2.1.3. Wzgląd na szybkość postępowania i unikanie zbyt dużej liczby spraw sądo-wych ... 64

2.1.4. Ochrona oczekiwań dłużnika ... 65

2.1.5. Odmówienie ochrony prawnej opieszałemu wierzycielowi; jego wina ... 66

2.1.6. Ukaranie wierzyciela ... 66

2.1.7. Motywowanie wierzyciela ... 67

2.1.8. Domniemanie faktyczne co do intencji wierzyciela. Realizacja woli wierzycie-la wyrażonej w sposób dorozumiany ... 67

2.1.9. Petryfikacja zaistniałego stanu rzeczy ... 68

2.1.10. Uzyskanie stanu pewności w obrocie cywilnoprawnym; bezpieczeństwo praw-ne, stabilizacja sytuacji ... 69

2.1.11. Dbałość o jasność sytuacji dla innych uczestników obrotu ... 70

2.1.12. Unikanie niezamierzonego kredytowania w obrocie... 70

2.1.13. Sprzyjanie utrzymaniu dyscypliny finansowej ... 70

2.1.15. Kształtowanie postaw społecznych – utrwalanie przekonania o konieczności

stosowania prawa ... 71

2.2. Próba odniesienia się do zasadności racji podawanych jako uzasadnienie instytucji przedawnienia ... 71

2.3. Kwestie terminologiczne i ocena charakteru wypowiedzi doktrynalnych w przed-miocie uzasadnień przedawnienia roszczeń ... 93

2.4. Uzasadnienie instytucji przedawnienia w prawie cywilnym a motywy powoływane na jej rzecz na gruncie innych wybranych gałęzi prawa ... 118

2.4.1. Kwestie wstępne ... 118

2.4.2. Uzasadnianie przedawnienia w prawie karnym ... 120

2.4.3. Uzasadnianie przedawnienia w prawie podatkowym ... 130

2.4.4. Uzasadnianie przedawnienia w obrębie prawa pracy ... 134

2.4.5. Uwagi końcowe ... 139

Rozdział III

3.1. Przedmiot przedawnienia w ujęciu doktryny i orzecznictwa na tle art. 117 § 1 Ko-deksu cywilnego. Przedawnienie cywilnoprawnych roszczeń majątkowych jako reguła ... 157

3.2. Roszczenia majątkowe ... 161

3.3. Przedawnienie roszczeń majątkowych o charakterze cywilnoprawnym ... 171

3.3.1. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tym-czasowe aresztowanie lub zatrzymanie na podstawie art. 552 k.p.k. oraz rosz-czenia o odszkodowanie z art. 556 k.p.k. (od 1 lipca 2015 r. roszrosz-czenia o od-szkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie oraz niesłuszne stosowanie środków przymusu) ... 172

3.3.1.1. Stan prawny przed 1 lipca 2015 r. ... 173

3.3.1.2. Stan prawny od 1 lipca 2015 r. ... 177

3.3.2. Roszczenia odszkodowawcze przysługujące na gruncie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego ... 178

3.3.3. Roszczenia ze stosunku pracy ... 184

3.3.4. Roszczenia przysługujące na podstawie ustawy – Prawo własności przemysło-wej ... 190

3.3.5. Inne wybrane roszczenia przysługujące na podstawie ustaw szczególnych ... 192

3.4.1. Ocena art. 220 k.c. jako wyjątku od reguły ustanowionej w art. 117 § 1 k.c. ... 198

3.4.2. Przepis art. 223 § 1 k.c. jako wprowadzający wyjątek od art. 117 § 1 k.c. ... 200

3.4.3. Problematyka odpowiedniego stosowania przepisów o ochronie własności w kontekście art. 223 § 1 k.c. i 117 § 1 k.c... 201

3.4.3.1. Ochrona ograniczonych praw rzeczowych ... 202

3.4.3.2. Ochrona prawa najmu i dzierżawy ... 205

3.4.3.3. Ochrona prawa dożywocia ... 208

3.4.3.4. Ochrona prawa użytkowania wieczystego ... 211

3.4.4. Przepis art. 223 § 4 k.c. jako ustanawiający wyjątek od art. 117 § 1 k.c. ... 217

3.4.5. Wyjątek od reguły przedawniania się roszczeń ustanowiony w art. 105 ust. 1 ustawy − Prawo atomowe ... 218

3.4.6. Cywilnoprawne roszczenia majątkowe, których dochodzenie ograniczone zo-stało terminami zawitymi ... 219

3.4.7. Problematyka art. 317 k.c. i art. 77 u.k.w.h. ... 221

3.4.8. Roszczenia majątkowe, które uważane są za nieulegające przedawnieniu, po-mimo że żaden przepis działania instytucji przedawnienia w stosunku do nich nie wyłącza ... 228

3.4.8.1. Żądanie ustanowienia służebności drogi koniecznej i służebności przesyłu 228 3.4.8.2. Żądanie dotyczące przeniesienia własności zajętej działki ... 232

3.4.9. Próba ustosunkowania się do poglądów wypracowanych dotychczas w odnie-sieniu do wyjątków od reguły przedawniania się roszczeń majątkowych do-puszczalnych na tle art. 117 § 1 k.c. oraz ocena proponowanych koncepcji de lege ferenda w tym zakresie ... 235

Rozdział IV

4.1. Uwagi wstępne ... 245

4.2. Zabezpieczenie wierzytelności przedawnionej ... 247

4.2.1. Zabezpieczenie przedawnionej wierzytelności zastawem ... 247

4.2.2. Zabezpieczenie przedawnionej wierzytelności hipoteką ... 250

4.3. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo ... 252

4.3.1. Przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem ... 252

Rozdział V

Terminy przedawnienia roszczeń ... 269

5.1. Uwagi ogólne ... 269

5.2. Przepisy szczególne przewidujące inne terminy przedawnienia niż art. 118 k.c. .... 270

5.3. Roszczenia o świadczenia okresowe ... 273

5.4. Roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej ... 280

5.5. Termin przedawnienia roszczeń na gruncie art. 125 k.c. ... 286

5.6. Zakaz umownej modyfikacji terminów przedawnienia ... 289

5.7. Początek biegu terminu przedawnienia roszczeń ... 293

Rozdział VI

6.1. Przyczyny wstrzymania rozpoczęcia lub zawieszenia biegu terminu przedawnienia roszczeń ustanowione w art. 121 k.c. ... 301

6.1.1. Trwanie władzy rodzicielskiej ... 303

6.1.2. Czas trwania opieki lub kurateli ... 305

6.1.3. Okres małżeństwa ... 310

6.1.4. Niemożność dochodzenia roszczenia z powodu siły wyższej ... 311

6.2. Okoliczności sprawiające, że nie może dojść do rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia na gruncie art. 122 § 2 i 3 k.c. albo do zakończenia biegu przedaw-nienia w myśl art. 122 § 1 i 3 k.c. ... 320

Rozdział VII

7.1. Uwagi wstępne ... 329

7.2. Czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przed-sięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia ... 330

7.2.1. Czynność podjęta przed sądem lub innym organem powołanym do rozpozna-wania spraw lub egzekworozpozna-wania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym ... 330

7.2.1.1. Uwagi ogólne ... 330

7.2.1.2. Wniesienie pozwu do sądu powszechnego przy sporządzonym zapisie na sąd polubowny ... 331

7.2.2. Czynności przedsięwzięte bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo

zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia ... 341

7.2.3. Przykłady czynności skutkujących przerwaniem biegu przedawnienia ... 341

7.2.3.1. Skuteczne wniesienie i popieranie pozwu... 342

7.2.3.2. Powództwo adhezyjne ... 347

7.2.3.3. Inne przykładowe czynności przerywające bieg przedawnienia ... 361

7.2.4. Przykłady czynności niepowodujących przerwania biegu przedawnienia ... 369

7.2.5. Wybrane czynności, co do których sporne jest, czy powodują przerwanie bie-gu przedawnienia ... 370

7.2.5.1. Zagadnienia wstępne ... 370

7.2.5.2. Złożenie wniosku o stwierdzenie nabycia spadku; podniesienie zarzutu nieważności testamentu ... 372

7.2.5.3. Złożenie wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjne-mu ... 375

7.2.5.4. Wniosek o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu państwa obcego albo ugody zawartej przed takim sądem lub innym organem państwa obce-go bądź uobce-gody przez taki sąd lub organ zatwierdzonej. Wniosek o stwier-dzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody przed takim sądem zawartej ... 388

7.2.5.5. Zapis na sąd polubowny ... 393

7.2.5.6. Czynności podejmowane w postępowaniu przed sądem polubownym ... 395

7.3. Uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje ... 402

7.3.1. Uwagi ogólne ... 402

7.3.2. Uznanie właściwe ... 402

7.3.3. Uznanie niewłaściwe ... 404

7.3.4. Ugoda a uznanie roszczenia ... 411

7.3.5. Propozycje de lege ferenda zgłaszane w odniesieniu do znaczenia uznania roszczenia na tle regulacji dotyczącej przedawnienia roszczeń ... 412

7.4. Wszczęcie mediacji ... 415

7.4.1. Mediacja prowadzona na podstawie wniosku strony ... 415

7.4.2. Skierowanie stron do mediacji na podstawie postanowienia sądu ... 422

7.4.3. Zastrzeżenia zgłaszane co do wprowadzenia wszczęcia mediacji jako okolicz-ności powodującej przerwanie biegu terminu przedawnienia roszczeń ... 425

Rozdział VIII

8.1.1. Terminologia stosowana przez ustawodawcę ... 429

8.1.2. Status roszczenia po przedawnieniu na gruncie wybranych przepisów kodeksu cywilnego ... 430

8.1.2.1. Spełnienie świadczenia na poczet przedawnionego roszczenia a regulacja dotycząca zwrotu nienależnego świadczenia ... 430

8.1.2.2. Zarachowanie świadczenia dłużnika ... 431

8.1.2.3. Potrącenie w przypadku roszczenia przedawnionego ... 440

8.1.2.4. Odnowienie ... 449

8.1.2.5. Zwolnienie z długu ... 451

8.1.3. Poglądy doktryny i orzecznictwa ... 453

8.1.4. Uwagi podsumowujące ... 455

8.2. Sposób uwzględniania upływu przedawnienia ... 457

8.2.1. Krótki rys prawnohistoryczny ... 457

8.2.2. Argumenty przytaczane w literaturze przedmiotu na rzecz uwzględniania przedawnienia albo na zarzut, albo z urzędu ... 461

8.2.2.1. Argumenty powoływane w literaturze przedmiotu na rzecz rozwiązania przewidującego uwzględnianie przedawnienia na zarzut ... 462

8.2.2.2. Argumenty powoływane w literaturze przedmiotu na rzecz rozwiązania przewidującego uwzględnianie przedawnienia z urzędu ... 465

8.2.2.3. Refleksje na tle argumentów przytaczanych co do przyjęcia określonego rozwiązania w kwestii sposobu uwzględniania upływu terminu przedaw-nienia ... 468

8.2.3. Uwagi na tle obecnie obowiązującego rozwiązania ... 482

8.2.3.1. Kwestie ogólne ... 482

8.2.3.2. Zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia ... 485

8.2.3.3. Możliwość uchylenia się od zaspokojenia roszczenia poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia ... 495

8.2.3.4. Podniesienie zarzutu przedawnienia a nadużycie prawa podmiotowego .... 503

8.2.3.4.1. Rozwiązanie przewidziane w pierwotnym tekście kodeksu cywilnego 503 8.2.3.4.2. Uchylenie art. 117 § 3 k.c. i jego skutki ... 507

8.2.3.4.3. Praktyka orzecznicza ukształtowana w zakresie kwalifikowania pod-niesienia zarzutu przedawnienia jako nadużycia prawa w rozumieniu art. 5 k.c. ... 508

8.2.3.4.3.1. Uwagi wstępne ... 508

8.2.3.4.3.2. Przykładowe okoliczności brane pod uwagę przez sądy przy dokony-waniu oceny, czy podniesienie zarzutu przedawnienia stanowi naduży-cie prawa w rozumieniu art. 5 k.c. ... 511

8.2.3.4.4. Poglądy doktryny w stosunku do linii orzeczniczej przyjmującej moż-liwość uznawania podniesienia zarzutu przedawnienia za nadużycie

prawa w myśl art. 5 k.c. ... 520

Rozdział IX

9.2. Uzasadnianie przedawnienia. Sposób uwzględniania upływu przedawnienia ... 543

9.3. Kwestia terminów przedawnienia ... 574

9.4. Inne wybrane wnioski płynące z przeprowadzonych rozważań ... 584

9.5. Wyniki dotychczasowych rozważań w szerszym kontekście teoretycznym i filozo-ficznoprawnym ... 593

Wykaz powoływanej literatury ... 617

Wykaz skrótów tytułów aktów prawnych

d. k.k. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 13,

poz. 94 z późn. zm.)

k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr

16, poz. 93 z późn. zm.)

k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88,

poz. 553 z późn. zm.)

k.m. – ustawa z dnia 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn.

Dz. U. z 2013 r., poz. 758 z późn. zm.)

Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)

k.p. – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.

Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.)

k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania

cy-wilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)

k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania

karne-go (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)

k.z. – rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27

października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz.598 z późn. zm.)

o.p. − ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst

jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 749 z późn. zm.)

p.o.ś. – ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska

(tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 1232 z późn. zm.)

p.o.p.c. – ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne prawa

cywilne-go (Dz. U. Nr 34, poz. 311)

pr. wod. – ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. − Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U.

z 2012 r. poz. 145 z późn. zm.)

p.w.p. − ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. − Prawo własności

przemysło-wej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.)

u.k.w.h. – ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece

u.n.o.r. − ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.)

Wykaz skrótów tytułów czasopism i publikatorów

ADR – „ADR. Arbitraż i Mediacja”

Apel. Warsz. – „Orzecznictwo sądów apelacji warszawskiej”

AUWr – „Acta Universitatis Wratislaviensis (Zeszyty Naukowe

Uniwer-sytetu Wrocławskiego)”

Biuletyn SN – „Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego”

CiD – „Człowiek i Dokumenty”

CPH – „Czasopismo Prawno-Historyczne”

Dz. U. – Dziennik Ustaw

Gl. − „Glosa”

GSP – „Gdańskie Studia Prawnicze”

IN – „Ius Novum”

Jur. − „Jurysta”

KPP – „Kwartalnik Prawa Prywatnego”

KSAG – „Kwartalnik Sądowy Apelacji Gdańskiej”

KZS – „Krakowskie Zeszyty Sądowe”

MoP – „Monitor Prawniczy”

MPB – „Monitor Prawa Bankowego”

M. Pod. – „Monitor Podatkowy”

M. Pr. Pod. – „Monitor Prawa Podatkowego”

M. Spół. – „Monitor Spółdzielczy”

NKPK – „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”

NSzW − „Nauka i Szkolnictwo Wyższe”

NP – „Nowe Prawo”

ONSAiWSA – „Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i

woje-wódzkich sądów administracyjnych”

OSA – „Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych”

OSAB – „Orzecznictwo sądów apelacji białostockiej”

OSAG – „Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Gdańsku”

OSAP – „Opolskie Studia Administracyjno-Prawne”

OSN – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego”

OSNAPiUS – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy

i Ubezpieczeń Społecznych”

OSNC – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna”

OSNCP – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i

Ubez-pieczeń Społecznych”

OSNC-ZD – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna – Zbiór

Do-datkowy”

OSNKW – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Izba

Woj-skowa”

OSNP – „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy i Ubezpieczeń

Społecznych”

OSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich”

OSPiKA – „Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych”

OTK-A – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego – Zbiór Urzędowy.

Se-ria A”

OTK-ZU – „Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego − Zbiór Urzędowy”

Pal. – „Palestra”

PE – „Problemy Egzekucji”

PiM – „Prawo i Medycyna”

PiP – „Państwo i Prawo”

PiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”

PNUŚl – „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego”

Pol. Społ. – „Polityka Społeczna”

PP – „Problemy Praworządności”

PPC – „Polski Proces Cywilny”

PPH – „Przegląd Prawa Handlowego”

PPiA – „Przegląd Prawa i Administracji”

PPUW – „Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego”

Pr. Bank. – „Prawo Bankowe”

Pr. Gosp. – „Prawo Gospodarcze”

Pr. Nauk. UEWr – „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”

Pr. i Pod. – „Prawo i Podatki”

Prok. i Pr. – „Prokuratura i Prawo”

Pr. Kan. – „Prawo Kanoniczne”

Pr. Sp. – „Prawo Spółek”

Prz. Leg. – „Przegląd Legislacyjny”

Prz. Pod. – „Przegląd Podatkowy”

Prz. Sej. − „Przegląd Sejmowy”

PS – „Przegląd Sądowy”

PUG – „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego”

Rej. – „Rejent”

RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”

R. Pr. – „Radca Prawny”

Rz. Zesz. Nauk. PE − „Rzeszowskie Zeszyty Naukowe Prawo – Ekonomia”

SC – „Studia Cywilistyczne”

SI – „Studia Iuridica”

SIS – „Studia Iuridica Silesiana”

SPE – „Studia Prawno-Ekonomiczne”

SPP – „Studia Prawa Prywatnego”

St. Praw. – „Studia Prawnicze”

TPP – „Transformacje Prawa Prywatnego”

Wok. − „Wokanda”

WSE – „Wrocławskie Studia Erazmiańskie”

WSS – „Wrocławskie Studia Sądowe”

Zesz. Nauk. WSBWr – „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu” Zesz. Praw. UKSW − „Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana

Wyszyń-skiego”

ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”

ZNUWr – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego”

Skróty nazw sądów i trybunałów

NSA – Naczelny Sąd Administracyjny

SA – Sąd Apelacyjny

SO – Sąd Okręgowy

SN – Sąd Najwyższy

TK – Trybunał Konstytucyjny

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.).

Dyrektywa EWG Nr 85/374 z 27 lipca 1985 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawo-wych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących odpowiedzialności za produkty wadliwe (OJ L 210 z 7 sierpnia 1985 r.).

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z 21.05.2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (OJ L 136 z 24 maja 2008 r.).

Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 34, poz. 311).

Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 267 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. − Przepisy wprowadzające kodeks cywilny

(Dz.U. Nr 16, poz. 94 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. − Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 16 grudnia 1972 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz. U. Nr 53, poz. 342 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. − Kodeks pracy (tekst jedn. Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 19 grudnia 1980 r. o zobowiązaniach podatkowych (tekst jedn. Dz. U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 124, poz. 1361).

Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (tekst jedn. Dz. U. z 2011 r. Nr 123, poz. 698 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy − Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321).

Ustawa z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 20 lutego 1993 r. zmieniająca ustawę o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149).

Ustawa z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporzą-dzeń Prezydenta Rzeczypospolitej – Prawo upadłościowe i Prawo o postępowa-niu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 43, poz. 189).

Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (Dz. U. z 2012 r., poz. 987).

Ustawa z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz. U. Nr 149, poz. 703 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.). Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. − Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89,

poz. 555).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania kar-nego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 642 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. − Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz. 749 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1376 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wyda-nych wobec osób represjonowawyda-nych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 97, poz. 604).

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. − Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117).

Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o od-powiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1225).

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. − Prawo ochrony środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 1232 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r. poz. 150). Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 145

z późn. zm.).

Ustawa z dnia 18 września 2001 r. – Kodeks morski (tekst jedn. Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689).

Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy − Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 49, poz. 408).

Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r. poz. 1112).

Ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o świadczeniach odszkodowawczych przysługujących w razie wypadków i chorób pozostających w związku ze służbą wojskową (Dz. U. Nr 83, poz. 760 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz. U. z 2007 r. Nr 155 poz. 1095 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1804).

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2014 r., poz. 1446 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 127).

Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz o zmia-nie zmia-niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 143, poz. 1199).

Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz. U. z 2014 r., poz. 1025 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 172, poz. 1438).

Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 80, poz. 538).

Ustawa z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 191, poz. 1372).

Ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432).

Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 163, poz. 981 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o timeshare (Dz. U. Nr 230, poz. 1370).

Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 233, poz. 1381).

Ustawa z dnia 10 maja 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2013 r. poz. 654).

Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz. 1247).

Ustawa z dnia 20 lutego 2015 r. o rzeczach znalezionych (Dz. U. z 2015 r., poz. 397) Ustawa z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych

innych ustaw (Dz. U. z 2015 r., poz. 539).

Dekret z dnia 11 października 1946 r. – Prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319 z późn. zm.).

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 27 października 1933 r. – Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 z późn. zm.).

Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 22 sierpnia 2005 r. w sprawie naliczania od-setek za zwłokę oraz opłaty prolongacyjnej, a także zakresu informacji, które mu-szą być zawarte w rachunkach (Dz. U. Nr 165, poz. 1373).

Zjawisko czasu stanowi jeden z głównych przedmiotów refleksji filozoficznej. W ujęciu diachronicznym dominujące koncepcje czasu ulegały zasadniczym zmianom. Ponadto zachodnie koncepcje czasu różniły się zasadniczo od tych przyjmowanych w innych kulturach. Z punktu widzenia niniejszej pracy ważne są przede wszystkim koncepcje zachodnie. Tylko one bowiem mogą mieć znaczenie przy ustalaniu genealogii współczesnej koncepcji przedawnienia oraz być pomocne przy badaniu potencjalnych kierunków ewolucji tej koncepcji.

Już filozofowie antyczni podejmowali problem czasu w tych jego aspektach, któ-re można powiązać z problematyką przedawnienia roszczeń. Przykładowo Paron, filozof z kręgu pitagorejczyków, twierdził, że czas jest przede wszystkim niszczycielem, gdyż powoduje utratę pamięci i zapominanie. Czas jest według niego przyczyną ginięcia. Wraz z upływem czasu każde zjawisko i każdy stan rzeczy ginie. Ogólnie w filozofii greckiej kojarzono czas z jednej strony z cyklicznością (kołowa koncepcja czasu), a z drugiej – z przemijaniem (co znakomicie obrazuje słynne zdanie Demokryta z Abde-ry: „Nikt nie może wejść dwa razy do tej samej rzeki”). Za ojca założyciela bliższej nam liniowej koncepcji czasu uchodzi chrześcijański filozof święty Augustyn. W XI księdze

Confessiones bada on różne aspekty czasu. Uznaje czas za wymiar świata i podkreśla

jego związki z przemijalnością. Czas to coś, co zmienia teraźniejszość (pewien układ materii) w przeszłość, co wiąże się ze zmianą statusu materii (wspomnienie) aż do jej całkowitego zniknięcia (zatarcie wspomnienia).

Zmiany w podejściu do czasu zachodzą u progu nowoczesności. Z jednej strony kształtuje się na bazie kartezjanizmu koncepcja czasu jako obiektywnej wartości (cechy) otaczającego nas świata. Kartezjańskie cogito istnieje w czasie i wraz z upływem czasu się kończy, w konsekwencji przedmiot poznania (świat, cała rzeczywistość) także ma czasowy charakter (świat się kiedyś zaczął i kiedyś się skończy). Ten punkt widzenia przyjmuje scjentyzm i naturalizm poznawczy, który zakłada, że rzeczywistość jest po-znawalna z wykorzystaniem opartej na kartezjanizmie nauki. Izaak Newton, prekursor współczesnego przyrodoznawstwa, definiuje czas jako uniwersalną i obiektywną war-tość fizyczną; czas płynie w całym wszechświecie tak samo, w jednakowym tempie, i ma absolutny charakter. Inne stanowisko zajmował George Berkeley, który uznawał czas za iluzję.

Z drugiej strony rozwijają się koncepcje subiektywnej natury czasu, w myśl któ-rych czas jest wytworem ludzkiej świadomości i nie jest wartością obiektywną. Zgodnie z koncepcją estetyki transcendentalnej Kanta czas jest formą zmysłowości. Ma źródło

w podmiocie i służy do porządkowania wrażeń. Czas w doświadczeniu jest realny, jed-nakże w wyniku analizy transcendentalnej okazuje się niczym, bo jest w pełni zależny od doświadczenia.

Z kolei francuski filozof Henri Bergson rozróżnia czas obiektywny, rozumiany jako właściwość matematyczna czy fizyczna, oraz czas rzeczywisty, związany z ciągło-ścią i wewnętrznym doświadczeniem subiektywnym każdego człowieka. Natomiast w koncepcji Edmunda Husserla czas jest strumieniem i jest tożsamy ze świadomością – świadomość stanowi źródło czasu. Ludzkie „ja” jest postrzegane przez siebie za pomo-cą czasu.

Rozwój nowoczesnej fizyki oraz nauk przyrodniczych stopniowo dekonstruuje kartezjańskie i obiektywistyczne założenia teoriopoznawcze. Teorie takich fizyków jak Schredinger, Gödl czy Einstein, relatywizują newtonowskie, absolutystyczne pojmowa-nie czasu. Przykładowo wskazać można, że według szczególnej teorii względności Al-berta Einsteina upływ czasu jest w pełni zależny od prędkości układu odniesienia. Czas podlega dylatacji (jest różny w różnych miejscach). Z kolei według ogólnej teorii względ-ności Einsteina czas może ulec zakrzywieniu pod wpływem pola grawitacyjnego.

Już te przykładowo powołane powyżej poglądy pokazują dobitnie, że czas jest przez filozofów i naukowców postrzegany z różnych punktów widzenia. Dokonując pewnego pogrupowania i uporządkowania można wyróżniać perspektywę: kosmolo-giczną (czas jest związany z trwaniem kosmosu, wszechświata), przyczynową (czas bie-gnie od przyczyn do skutków, przyczyny tkwią zawsze w przeszłości, a skutek jest przy-szły względem przyczyn), psychologiczną (związaną z pojęciem pamięci; pamięć rejestruje, przechowuje i przywołuje informacje z przeszłości, czyli porządkuje zdarze-nia w życiu człowieka; percepcja czasu jest jednokierunkowa, a realna jest jedynie teraź-niejszość; czas jest produktem związanym z tworzeniem porządku), biologiczną (wystę-puje w dwóch aspektach: indywidualnym i ewolucyjnym; w aspekcie indywidualnym każdy organizm biologiczny zaczyna się w czasie i kończy wraz z upływem czasu, trwa-nie w czasie można podzielić na stadia oraz obserwować z zewnątrz i wewnątrz; w aspek-cie ewolucyjnym czas dotyczy trwania i przekształcania się całych gatunków, każdy gatunek wykształca się i przemija wraz z upływem czasu, przy czym zmiany ewolucyjne nie mają charakteru momentalnego, ale procesualny), socjologiczną (czas odmierza się formami konstrukcji społeczeństw, czas jest wynikiem samopostrzegania społecznego [społeczeństwa kształtują koncepcję czasu], bądź też zewnętrznego oglądu socjologa, który periodyzuje funkcjonowanie grup społecznych według określonych form i sche-matów) oraz ekonomiczną (czas jest właściwością rynku, zasobem, którym można dys-ponować, a także produktem np. szybsza podróż czy szybszy transfer danych pozwalają za odpowiednią cenę zaoszczędzić czas). Dodatkowo współczesne przyrodoznawstwo

wyróżnia jeszcze np. perspektywę termodynamiczną, radiacyjną, mechaniczną, czy kwantową.

Dla rozważań o przedawnieniu szczególnie przydatne mogą się okazać te filozo-ficzne rozważania o czasie, które podkreślają uzależnienie bytu od czasu. Każdy byt, w tym także uprawnienie, roszczenie, norma prawna, ma swój początek i koniec. Czas zatem determinuje charakter każdego zjawiska. Dla prawoznawstwa jako dyskursu za-sadniczo abstrahującego od naturalizmu poznawczego ważne są te ustalenia filozofów o czasie, które uzależniają trwanie jakiegoś zjawiska od świadomości jego trwania. Ta-kie zjawiska prawne jak uprawnienia czy obowiązki, trwają w czasie tak długo, jak trwa świadomość ich istnienia. Nie mają one przecież realnych desygnatów w rzeczywistości. Według dominujących koncepcji prawoznawczych żadne prawo nie istnieje niezależnie od świadomości. Trwanie prawa w czasie jest subiektywne i zależne od człowieka.

Sposób pojmowania czasu nie pozostaje obojętny dla prawa. Jak zauważa D. Du-dek: „Czas, jakkolwiek rozumiany i definiowany, stanowi najbardziej zasadniczy para-metr i kategorię zarówno prawa, jak i życia człowieka. Prawo jest zjawiskiem historycz-nym, obowiązującym w czasie, od czasu zależnym i posługującym się ogromną liczbą odniesień do czasu”, i dalej: „(…) czas jest tworzywem, mechanizmem i elementem

uza-sadnienia oraz celu prawa”1_{. Stwierdzenia te, choć o ogólnym charakterze, idealnie}

wpi-sują się w zagadnienie, które będzie przedmiotem rozważań w niniejszej książce – przedawnienie. W przypadku tej ostatniej instytucji prawnej właśnie z upływem czasu wiązane są bowiem przez prawodawcę konkretne konsekwencje prawne; ma to zresztą miejsce nie tylko w przypadku przedawnienia, ale i innych rozwiązań prawnych. Z uwa-gi na różny przedmiot przedawnienia w ramach poszczególnych gałęzi prawa, z upły-wem określonych, wskazanych przez ustawodawcę, jednostek czasu, następują odmien-ne konsekwencje prawodmien-ne. Co za tym idzie różodmien-ne są uzasadnienia podawaodmien-ne dla wyjaśnienia danego powiązania określonego skutku prawnego z upływem pewnego czasu (kwestia ta będzie szczegółowo analizowana na tle przedawnienia w prawie cy-wilnym, karnym, podatkowym i pracy). Zwraca przy tym uwagę, że wyjaśnienia te mają bardzo często perswazyjny charakter, dążąc do przekonania co do słuszności funkcjonowania mechanizmu przedawnienia w danym przypadku, co nie dziwi wobec faktu, że przedawnienie w wielu przypadkach jawi się jako instytucja wątpliwa z mo-ralnego punktu widzenia, której uzasadnienie aksjologiczne bywa silnie kwestionowa-ne (np. dlatego, że wyłącza możliwość ukarania sprawcy przestępstwa, premiuje nieso-lidnego dłużnika itp.). Aby zbadać, czy krytyka ta jest uzasadniona i wobec tego być

1 _{D. Dudek, Czas w prawie i człowiek w czasie [w:] Abiit, non obiit. Księga poświęcona pamięci}

Księdza Profesora Antoniego Kościa SVD, red. A. Dębiński, P. Stanisz, T. Barankiewicz, J. Potrzeszcz,

może należałoby w ogóle znieść przedawnienie, czy też może nie i na tle argumentów podawanych na rzecz przedawnienia wyłania się jakaś przyświecająca mu, przekonują-ca do niego idea, bardzo szczegółowej analizie poddane zostaną motywy wskazywane w literaturze przedmiotu i orzecznictwie, mające przemawiać za obowiązywaniem norm przewidujących przedawnienie roszczeń w kodeksie cywilnym. Co więcej, w po-szukiwaniu tej idei badania rozszerzone zostaną na argumentację mającą uzasadniać przedawnienie w prawie karnym, podatkowym i pracy, by zobaczyć, czy mamy do czy-nienia z oderwanymi od siebie, partykularnymi rozwiązaniami dotyczącymi przedaw-nienia na gruncie poszczególnych gałęzi prawa, czy też może, pomimo oczywistych odrębności (dotyczących np. przedmiotu przedawnienia, jego terminów i skutków), da się wyprowadzić jakąś myśl przewodnią, stojącą za przedawnieniem jako ogólną kate-gorią prawną. Poszukiwanie tej myśli poczynione zostanie także przy uwzględnieniu poglądów przyjmowanych w ramach głównych koncepcji pojmowania prawa. Jedno-cześnie przez pryzmat tych koncepcji oceniona zostanie regulacja polskiego kodeksu cywilnego normująca przedawnienie roszczeń. Będzie to miało między innymi na celu uchwycenie, czy przepisy te realizują w sposób spójny określoną koncepcję prawa i wo-bec tego przez jej pryzmat należy dokonywać ich interpretacji w kwestiach budzących wątpliwości, czy też może przyczyną powstawania na ich gruncie rozlicznych rozbież-ności, tak w poglądach doktryny, jak i – co szczególnie doniosłe dla praktyki – także w orzecznictwie, jest to, że w istocie w ramach przepisów przewidujących przedawnie-nie roszczeń w kodeksie cywilnym brak jest konsekwentnej realizacji roli przypisywa-nej instytucji przedawnienia na gruncie którejś z podstawowych koncepcji prawa, lecz z poszczególnych unormowań kodeksowych regulujących tę instytucję można wyczy-tać próby realizacji różnych takich koncepcji. W tym ostatnim przypadku wyjaśniałoby to daleko idące rozbieżności poglądów przedstawicieli nauki prawa cywilnego i judyka-tury w zakresie rozstrzygania konkretnych problemów wyłaniających się w praktyce stosowania przepisów o przedawnieniu roszczeń.

Aby możliwe było dokonanie takiej analizy, konieczne będzie szczegółowe zba-danie rozwiązań przewidywanych przez przepisy kodeksu cywilnego dotyczące przedaw-nienia roszczeń (w tym w zakresie przedmiotu przedawprzedaw-nienia, jego terminów, okolicz-ności powodujących różnego rodzaju zakłócenia biegu terminu przedawnienia, sposobu uwzględniania przedawnienia oraz problematyki oceny zarzutu przedawnienia przez pryzmat art. 5 k.c.). Samodzielne dokonanie rozważań w tym zakresie było niezbędne przede wszystkim z tego względu, że były one czynione od razu w sposób sprofilowany pod kątem wskazanych powyżej problemów. Ponadto dostępne publikacje dotyczące problematyki przedawnienia, choć liczne, mają zazwyczaj postać artykułów dotyczą-cych szczegółowych kwestii wiążądotyczą-cych się z określonym aspektem przedawnienia, nie

dokonuje się w nich natomiast refleksji ogólniejszej natury odnośnie do postrzegania przedawnienia na tle koncepcji pojmowania prawa, co zresztą nie stanowi zarzutu pod adresem tych publikacji, które z reguły muszą być silnie ograniczane jeśli chodzi o ich objętość; nie dziwi zatem, że autor od razu przechodzi do sedna problemu, na który chce w danym przypadku zwrócić uwagę. Z kolei opracowanie monograficzne dotyczące pro-blematyki przedawnienia autorstwa Z. Klafkowskiego powstało już dość dawno, bo

w 1970 roku2_{. Narosły od tego czasu dorobek doktryny i orzecznictwa, a przede}

wszyst-kim zmiany przepisów regulujących przedawnienie w kodeksie cywilnym oraz prze-kształcenia rzeczywistości społeczno-gospodarczej, w jakiej przepisy te znajdują zasto-sowanie, sprawiają, że wiele uwag zawartych w tej publikacji już nie jest aktualnych. Co więcej, już nawet wówczas, kiedy wspomniana książka powołanego autora została wy-dana, spotkała się ona z zarzutem ze strony recenzującego ją W. Czachórskiego co do tego, że materiał, na którym bazował autor, nie jest najnowszy, powoływane są „prace nie najświeższej daty lub wydania prac dziś przestarzałe”, podczas gdy z oczywistych względów dla prawnika, zwłaszcza praktyka, potrzebne jest odnoszenie się do

najnow-szych poglądów w danej kwestii3_{. Co więcej, powołany recenzent zauważył też, że}

w książce Z. Klafkowskiego dotyczącej przedawnienia, jako przeznaczonej dla

prakty-ków, brak rozwinięcia kwestii ogólnoteoretycznych4. Z tej ostatniej przyczyny nie można

też uznać za wyczerpującą problematyki nowszej monografii dotyczącej przedawnienia

autorstwa T. Pałdyny5_{. O ile bowiem niewątpliwie książka ta ma wysoki walor}

porząd-kujący (np. autor dokonuje w niej klasyfikacji motywów legislacyjnych podawanych jako ratio legis przedawnienia czy typów przyczyn wstrzymania biegu przedawnienia), o tyle nie zawiera ogólniejszej refleksji zwłaszcza filozoficznoprawnej w kontekście ma-terii przedawnienia. Ponadto wobec reprezentowania w wielu szczegółowych kwestiach dotyczących przedawnienia innego niż ten ostatni autor stanowiska, konieczne było wła-sne, autonomiczne rozważenie licznych zagadnień z zakresu materii przedawnienia.

Z uwagi na obszerność problematyki analizy generalnie ograniczone zostały do kwestii objętych art. 117−125 k.c. Pozostałe przepisy kodeksu cywilnego przewidujące przedawnienie określonych rodzajów roszczeń nie będą więc wszystkie szczegółowo rozważane, a jedynie powoływane przykładowo jako przepisy szczególne wobec powo-łanych powyżej. Niektóre z nich zresztą, jak np. przepisy dotyczące przedawnienia

2 _{Z. Klafkowski, Przedawnienie w prawie cywilnym, Warszawa 1970.}

3 _{W. Czachórski, Recenzja książki „Zenon Klafkowski: Przedawnienie w prawie cywilnym, Warszawa}

1970, PWN, s. 240”, PiP 1971, z. 5, s. 822.

4 W. Czachórski, Recenzja…, s. 819.

5 _{T. Pałdyna, Przedawnienie w polskim prawie cywilnym, Warszawa 2012. Analogiczne spostrzeżenie}

należy zgłosić w stosunku do syntetycznej pozycji: A. Stępień-Sporek, F. Sporek, Przedawnienie i terminy

roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych, doczekały się własnych obszernych opraco-wań monograficznych; należy więc do nich odesłać6_{, ograniczając się tu jedynie do}

pewnych refleksji z nich wynikających dla prowadzonych rozważań (zwłaszcza w kon-statacjach zawartych na końcu niniejszej książki).

Ze względu na bogactwo materii do rozważań, jakiego dostarczają powołane po-wyżej przepisy polskiego kodeksu cywilnego (i co za tym idzie obszerność poczynionych na ich tle uwag), nie sięgano w rozważaniach do opracowań dotyczących przedawnienia w obcych porządkach prawnych. Zresztą nie wydawało się to potrzebne z punktu widze-nia zasadniczej kwestii poddawanej analizie, to jest motywów podawanych dla uzasad-nienia instytucji przedawuzasad-nienia mających służyć naświetleniu przyświecającej mu idei, te bowiem powielane są w literaturze prawa cywilnego różnych państw. Z kolei refleksje na tle koncepcji pojmowania prawa siłą rzeczy obejmują myśl autorów różnych narodowo-ści, nieraz też koncepcje wspólne dla całego europejskiego kręgu kulturowego.

Punktem wyjścia rozważań w Rozdziale I poczyniono bowiem właśnie refleksje na temat ujmowania przedawnienia przy uwzględnieniu perspektywy podstawowych koncepcji pojmowania prawa. Rozważania te poczyniono przez pryzmat reprezentatyw-nych koncepcji, to jest: prawnonaturalreprezentatyw-nych, pozytywistyczreprezentatyw-nych oraz realistyczreprezentatyw-nych, w odniesieniu do tych ostatnich dzieląc dodatkowo spostrzeżenia w zależności od tego, czy dokonywane były na gruncie funkcjonalizmu, psychologizmu, czy może socjologi-zmu. Uwagi te ukazały wchodzącą w grę różnorodność podejścia do przedawnienia, przypisywanie mu innych uwarunkowań, znaczenia i zadań, w zależności od przyjętej koncepcji prawa.

Dalsze uwagi (w Rozdziale II) poświęcono dokładnemu przyjrzeniu się motywom podawanym przede wszystkim w literaturze przedmiotu, ale też w orzecznictwie, jako uzasadnienie dla obowiązywania norm przewidujących przedawnienie. Nie tylko wyod-rębniono najistotniejsze z nich, ale też podjęto próbę odniesienia się do nich wszystkich i wypracowania wniosków na tym tle. Przy tym wobec zauważenia w ramach literatury przedmiotu dotyczącej problematyki wspomnianych motywów dużego zróżnicowania nawet w obrębie stylistyki wypowiedzi, podjęto też problem samego charakteru wypo-wiedzi dotyczących takich motywów, wyciągając z tego szereg konkluzji. Do ich sfor-mułowania posłużyły też uwagi dotyczące różnic w stosowanej przez poszczególnych autorów siatce pojęciowej (w tym odwołującej się do celów, zadań, ratio legis, znacze-nia czy funkcji zakładanych i realizowanych przedawnieznacze-nia).

6 _{Zob. zwłaszcza: P. Sobolewski, M. Warciński, Przedawnienie roszczeń deliktowych, Warszawa}

2007; M. Balwicka-Szczyrba, Przedawnienie roszczeń z tytułu odpowiedzialności deliktowej za szkody

Następnie dokonano pogłębionej analizy kluczowych regulacji dotyczących przedawnienia zawartych w księdze pierwszej polskiego kodeksu cywilnego (często zresztą polemizując z poglądami zgłaszanymi w danej kwestii w literaturze przedmiotu

czy stanowiskiem wyrażanym w orzecznictwie sądowym), po to, by następnie przejść

od szczegółowych analiz do wynikających z nich ogólniejszych refleksji. Jako przed-miot dogłębniejszej analizy wybrano te kwestie szczegółowe, które mają zasadnicze znaczenie dla konstrukcji przedawnienia, a wokół których jednocześnie ogniskują się problemy i rozbieżności poglądów (także w orzecznictwie sądowym).

W Rozdziale III odniesiono się mianowicie do problematyki przedmiotu przedaw-nienia, w tym w kontekście pewnej konfuzji mogącej wynikać z niekonsekwencji stoso-wania przez ustawodawcę pojęcia roszczenia oraz określania, co ulega w danym przy-padku przedawnieniu. Wskazano też poprzez przykładową egzemplifikację obszar zastosowania norm kodeksu cywilnego stanowiących o przedawnieniu, aby dać tym sa-mym obraz zakresu oddziaływania analizowanej instytucji i jej przedmiotu. Podjęto też problem wyjątków od zasady przedawniania się roszczeń majątkowych, ustosunkowu-jąc się do takich przypadków, niekiedy wynikaustosunkowu-jących wprost z ustawy, kiedy indziej „odkodowywanych” w literaturze przedmiotu. Pochylono się także (w Rozdziale IV) nad problematyką przedawnienia roszczeń w kontekście rzeczowych sposobów zabez-pieczenia ich spełnienia, analizując zarówno kwestię zasadności zabezpieczania zasta-wem albo hipoteką wierzytelności już przedawnionej w momencie ustanawiania zabez-pieczenia, jak i sytuację, w której już po ustanowieniu któregoś z takich zabezpieczeń dochodzi do przedawnienia zabezpieczonej wierzytelności.

W toku analiz nie sposób też było pominąć kwestii wiążących się z terminami przedawnienia roszczeń, którym poświęcono Rozdział V. Opowiedziano się w nim mię-dzy innymi za sposobem interpretacji art. 118 k.c., jeśli chodzi o zawarte w nim sformu-łowanie odnoszące się do terminów przedawnienia przewidzianych w przepisach szcze-gólnych, uwypuklono problemy pojawiające się w związku z kwalifikowaniem roszczeń jako okresowych lub związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, odniesio-no się do zakazu umownego modyfikowania terminów przedawnienia i sposobów jego rozumienia, a także do kwestii początku biegu terminu przedawnienia roszczeń.

Rozpoczęcie analizy zagadnień wiążących się z terminami przedawnienia rosz-czeń implikowało konieczność odniesienia się do czynników wpływających na bieg tych terminów. Dlatego też w Rozdziale VI omówiono węzłowe kwestie dotyczące okoliczności powodujących wstrzymanie rozpoczęcia, biegu lub zakończenia terminu przedawnienia roszczeń (analizując szczegółowo m.in. przypadek zmiany osoby opie-kuna lub kuratora), natomiast Rozdział VII poświęcono szczegółowemu omówieniu zdarzeń powodujących przerwanie biegu przedawnienia roszczeń. Podjęto tu próby

zajęcia i dogłębnego uzasadnienia własnego stanowiska w wybranych, pojawiających się w tym zakresie, szczególnie spornych kwestiach, w tym zwłaszcza określenia mo-mentu przerwania biegu przedawnienia w przypadku wnoszenia powództwa adhezyj-nego (przy czym trzeba zastrzec, że uwagi te pozostają aktualne do oceny przerwania biegu przedawnienia w wyniku takich powództw przed 1 lipca 2015 r., wobec wejścia w życie z tą datą nowelizacji kodeksu postępowania karnego eliminującej możliwość występowania z powództwem adhezyjnym w postępowaniu karnym; będzie o tym mowa w podrozdziale 7.2.3.2), a także tego, czy należy uznawać, że dochodzi do prze-rwania biegu przedawnienia w wyniku złożenia wniosku o nadanie klauzuli wykonal-ności tytułowi egzekucyjnemu, czy też wniosku o stwierdzenie wykonalwykonal-ności orzecze-nia sądu państwa obcego, albo ugody zawartej przed takim sądem lub innym organem państwa obcego, bądź ugody przez taki sąd lub organ zatwierdzonej. Pod takim kątem dokonano też oceny czynności podejmowanych w postępowaniu przed sądem polubow-nym i złożenia wniosku o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego. W dalszej części Rozdziału VII zajęto się problematyką przerwania biegu przedawnie-nia przez uznanie roszczeprzedawnie-nia przez osobę, przeciwko której ono przysługuje, wraz z za-jęciem stanowiska co do zgłaszanych w tej materii wniosków de lege ferenda. Podjęto się także interpretacji przepisów celem określenia momentu, w którym zasadne byłoby przyjmować, że dochodzi do przerwania biegu przedawnienia roszczeń w przypadku ostatnio wprowadzonej przyczyny przerwania biegu przedawnienia w postaci wszczę-cia mediacji.

W Rozdziale VIII zajęto się problematyką skutków upływu terminu przedawnie-nia. W pierwszym rzędzie przeanalizowano sposób kwalifikacji prawnej roszczenia po upływie terminu przedawnienia przez samego ustawodawcę, tak w warstwie terminolo-gicznej, jak i na tle wybranych rozwiązań prawnych. W zakresie tych ostatnich dobrano te, w których przypadku status roszczenia po upływie terminu przedawnienia jawić się może jako szczególnie problematyczny, to jest przepisy dotyczące nienależnego świad-czenia, zarachowania świadczenia dłużnika, potrącenia, odnowienia oraz zwolnienia z długu. Następnie uwagę poświęcono sposobom uwzględniania upływu terminu przedawnienia, wychodząc od krótkich spostrzeżeń co do rozwiązań przewidywanych w tej kwestii w uprzednio obowiązujących przepisach prawnych, a następnie przedsta-wiając rozbudowany katalog argumentów powoływanych w literaturze przedmiotu za-równo na rzecz uwzględniania przedawnienia na zarzut, jak i z urzędu, szeroko się do nich następnie odnosząc. Na tym tle przedstawiono później obecnie obowiązującą regu-lację prawną dotyczącą sytuacji prawnej kształtującej się po upływie terminu przedaw-nienia roszczenia, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki zrzeczenia się korzy-stania z zarzutu przedawnienia, a także możliwości uchylenia się od zaspokojenia

roszczenia poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia. Tej ostatniej kwestii poświęco-no szczególnie dużo uwagi, zwłaszcza dokładnie przestudiowując praktykę orzeczniczą ukształtowaną w odniesieniu do przypadków, w których za zasadne uznawano kwalifi-kowanie podniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia jako nadużycia prawa w ujęciu art. 5 k.c., zwłaszcza że niektóre z nich mogą budzić kontrowersje (które zresz-tą podniesiono).

Rozważane problemy analizowane były nie tylko w oparciu o materiał normatyw-ny i dorobek doktrynormatyw-ny, ale też przy bardzo szerokim uwzględnieniu orzecznictwa sądo-wego dotyczącego problematyki przedawnienia, tak aby z jednej strony książka ta – oprócz uwag teoretycznych – zawierała także konstatacje o znaczeniu dla praktyki obrotu prawnego, a z drugiej strony - by czynić spostrzeżenia w odniesieniu do realnej praktyki stosowania przepisów dotyczących przedawnienia.

Większość wniosków szczegółowych poczyniona została w obrębie poszczegól-nych rozdziałów, dotyczących określonego analizowanego zagadnienia, niemniej na końcu niniejszej książki w Rozdziale IX podkreślono kilka istotnych z nich, dodając do nich kolejne uwagi, a także podniesiono parę dodatkowych aspektów wiążących się z poczynionymi spostrzeżeniami, w tym w powiązaniu z unormowaniami konstytucyj-nymi oraz szerszym kontekstem teoretycznym i filozoficznoprawnym.

Przedawnienie z punktu widzenia podstawowych

koncepcji pojmowania prawa

Rozdziały wprowadzające w monografiach prawniczych pisane są zwykle z per-spektywy historycznej bądź też teoretycznej, czy szerzej filozoficzno-prawnej. Niniejszy rozdział wpisze się w tę konwencję w dość specyficzny sposób – łącząc rozważania hi-storyczne oraz teoretyczno-prawne. Wydaje się to uzasadnione z uwagi na to, że przedaw-nienie jest wprawdzie elementem praktyki prawniczej, mającej jak wszystko swoją histo-rię, którą można próbować zrekonstruować, jednakże za historią tą kryją się spory filozoficzno-prawne, które niewątpliwie wpływają na tę praktykę. Pojęcie przedawnienia jest zawsze elementem szerszej konstrukcji, jaką jest koncepcja prawa. Prawoznawstwo współczesne, spoglądając na prawo diachronicznie, czyli szukając ponadczasowych schematów w pojmowaniu prawa, wyróżnia trzy dominujące i przeplatające się przez stulecia w dyskursach prawniczych sposoby postrzegania i definiowania prawa. Zostały one wprawdzie zdefiniowane i opisane, zyskując „zdyscyplinowaną” formę dopiero w nowoczesności pod wpływem oświeceniowego scjentyzmu, ale nie sposób zaprze-czyć, że były obecne od dawna w myśleniu o prawie w szeroko pojętym zachodnim krę-gu kulturowym. Te sposoby postrzegania prawa można upraszczająco określić jako:

ju-snaturalizm7_{, pozytywizm prawny oraz realizm prawniczy. Każdy z tych nurtów}

epistemologicznych skupia się na innych ważnych kwestiach związanych z prawem – jusnaturalizm na związkach prawa z zewnętrzną wobec niego naturą człowieka bądź świata, a także na problematyce autonomii prawniczej słuszności i sprawiedliwości względem procesów woluntarystycznego stanowienia prawa przez władzę (vide symbo-liczny dla podejścia prawnonaturalnego konflikt Antygony i Kreona w Sofoklejskim dra-macie). Pozytywizm z kolei podkreśla związki prawa z władzą, z wolą polityczną, jak również ze społecznymi konwencjami, czyniąc przedmiotem swojego oglądu i kluczem do definiowania prawa język, a zwłaszcza teksty prawne będące przede wszystkim efek-tem stanowienia. Realizm natomiast szuka definicji prawa w empirycznie pojmowanych

7 _{Mianem jusnaturalizmu w ramach ogólnej refleksji nad prawem określa się różne teorie prawa}

natu-ralnego (A. Kozak [w:] A. Bator, W. Gromski, A. Kozak, S. Kaźmierczyk, Z. Pulka, Wprowadzenie do nauk

prawnych. Leksykon tematyczny, Warszawa 2006, s. 39-40) i taka też konwencja terminologiczna będzie

faktach, stroniąc od poszukiwania prawa w książkach, czy w ideologicznych deduk-cjach, usiłuje znaleźć je w poznawalnej praktyce − w działaniu jednostek i grup społecz-nych. Z perspektywy każdego z wymienionych typów zapatrywań na prawo status i sens przedawnienia rysują się odmiennie, przy czym każdy z teoretycznych punktów widze-nia zwraca uwagę na to, co w badaniu przedawniewidze-nia jest, bądź może okazać się ważne. Wypada zatem poświęcić nieco miejsca problematyce przedawnienia z punktu widzenia wyodrębnionych nurtów teoretyczno -prawnych, wplatając w te rozważania uproszczoną rekonstrukcję dziejów przedawnienia w kręgu zachodniej, a zwłaszcza europejskiej, kontynentalnej kultury prawnej.

Koncepcje prawnonaturalne a przedawnienie

1.1.

Przegląd koncepcji teoretycznych należy rozpocząć od jusnaturalizmu. Mimo iż pod rządami nowoczesności trafił on, jak się wydaje słusznie, do lamusa, to przez więk-szość dziejów zachodniego prawoznawstwa stanowił ewidentnie główny nurt prawni-czych rozważań. Najogólniej rzecz ujmując, koncepcje prawnonaturalne zakładają, że prawo to częściowo przynajmniej autonomiczny wobec stanowienia zespół powinności wynikających z natury człowieka, społeczeństwa bądź też natury samego prawa. Zwykle natura ta nie jest pojmowana w sensie biologicznym, lecz ma autonomiczny, humani-styczny wymiar (naturę człowieka postrzega się zwykle w opozycji do natury zwierzę-cia, czyli niejako w oderwaniu od przyrody i „praw dżungli”). Według większości kon-cepcji prawnonaturalnych, prawo jest związane z moralnością i racjonalnością, a przez to zasadniczo uniwersalne, czyli akulturowe (nie zależy od uwikłań lokalnych i świado-mości) i oczywiście niezależne od procesu stanowienia. Tradycja prawnonaturalna naka-zuje rozpatrywać prawo także w pewnej autonomii wobec czasu. Wprawdzie formuło-wano teorie prawa natury zakładające jego tzw. zmienną treść (o czym w dalszych rozważaniach), to jednak rdzeń teorii prawnonaturalnych stanowią te, które przyjmują trwały, a nawet wieczny charakter wszystkich, bądź zdecydowanej większości,

upraw-nień naturalnych8_{. Koncepcje prawa natury lokują to prawo w sferze powinności}

rozu-mianej jako sfera wprawdzie (według większości jusnaturalistów) w jakiś sposób zo-biektywizowana, ale autonomiczna wobec bytu − obejmująca nie to, co jest, ale to, co być powinno. Ma to dwie ważne konsekwencje. Pierwsza z nich dotyczy epistemologii czyli poznawania prawa. Skoro prawo lokuje się po stronie powinności, to jego badanie wymaga metod innych niż metody empiryczne, które powstały i rozwinęły się jako słu-żące do badania sfery bytu. Teorie prawa natury proponują zwykle metody oparte na

dedukcji, czyli wyciąganiu konsekwencji z twierdzeń uznawanych za aksjomatyczne przy użyciu określonych, uznawanych za mniej lub bardziej pewne reguł inferencyjnych – przede wszystkim reguł logiki. Chrześcijańskie koncepcje teologiczne zwykle propo-nują alternatywnie jakąś formę introspekcji (gdyż prawo natury zapisane jest w ludzkiej

duszy9_{) bądź egzegezę świętych pism.}

Druga wspomniana konsekwencja wiąże się z tezą, że obowiązywanie prawa na-tury nie zależy od jego faktycznej realizacji. To znaczy, że uprawnienia naturalne stano-wią wyraz mniej lub bardziej zobiektywizowanej powinności określonego zachowania się, a ich status nie zależy od tego, czy są realizowane czy też nie, a tym bardziej od tego, czy są czy też nie są sankcjonowane i gwarantowane przez aparat sądowniczy. Innymi słowy uprawnienie o charakterze prawnonaturalnym obowiązuje (jest traktowane jako w pewnym sensie realnie istniejące) bez względu na to, czy dostrzega je i sankcjonuje władza państwowa, a także niezależnie od tego, czy strony stosunku prawnego, którego treść wyznacza prawo naturalne, w ogóle zdają sobie sprawę z tego, że są stronami ta-kiego stosunku. Nie pozostaje to oczywiście bez wpływu na postrzeganie przedawnienia przez jusnaturalizm, o czym będzie jeszcze mowa.

Uzasadnienia dla obowiązywania prawa naturalnego są różne. Od tradycyjnych teologiczno-sakralnych upatrujących źródła prawa w mniej lub bardziej spersonalizo-wanym bóstwie, przez ontologiczne (czyli zakładające, że prawa natury wynikają po-dobnie jak prawa przyrody z istoty i charakteru rzeczywistości) czy racjonalistyczne, lokujące źródła prawa w ludzkim rozumie o transcendentalnym charakterze, aż po uza-sadnienia aksjologiczne, uznające za źródło praw pewne zobiektywizowane wartości oraz uzasadnienia pragmatyczne, w myśl których prawa naturalne są po prostu lepsze niż jakiekolwiek inne. Jusnaturalizm, najogólniej rzecz ujmując, odrzuca woluntaryzm

9 _{„Prawo naturalne jest zapisane i wyryte w duszy każdego człowieka, ponieważ jest ono rozumem}

ludzkim nakazującym czynić dobro, a zakazującym grzechu... Jednakże ten przepis rozumu ludzkiego nie mógłby mieć mocy prawnej, gdyby nie był głosem i wykładnią wyższego rozumu, któremu nasz rozum i nasza wolność powinny być poddane (Leon XIII, enc. Libertas praestantissimum). KKK 1955 Prawo «Boże i naturalne» (Sobór Watykański II, konst. Gaudium et spes, 89). Wyznacza człowiekowi drogę prak-tykowania dobra i osiągania jego celu. Prawo naturalne wyraża pierwsze i istotne zasady kierujące życiem moralnym. Jego punktem odniesienia jest zarówno dążenie do Boga, który jest źródłem i sędzią wszelkiego dobra, oraz poddanie się Mu, jak również uznanie drugiego człowieka za równego sobie. Główne przepisy prawa naturalnego zostały wyłożone w Dekalogu. Prawo to jest nazywane prawem naturalnym nie dlatego, że odnosi się do natury istot nierozumnych, lecz dlatego, że rozum, który je ogłasza, należy do natury czło-wieka. Gdzie są więc zapisane (te zasady), jeśli nie w księdze światłości, która zwie się Prawdą? W niej jest zapisane wszelkie sprawiedliwe prawo. Z niej przenika do serca człowieka postępującego sprawiedliwie. Nie tylko w sposób przejściowy, ale jakby wyciska się na niej, jak na wosku wyciska się obraz sygnetu, który przechodzi na wosk, pozostając na pierścieniu (Św. Augustyn, De Trinitate, 14, 15, 21). (…) KKK 1956 Prawo naturalne, obecne w sercu każdego człowieka i ustanowione przez rozum, jest uniwersalne w swoich przepisach i jego władza rozciąga się na wszystkich ludzi. Wyraża ono godność osoby i określa podstawę jej fundamentalnych praw i obowiązków”. Cyt. [za:] www.teologia.pl/m_k/kkk1p14.htm#2 (do-stęp z dnia 2 lipca 2014 r.).

prawa, czyli jego zależność od woli − nie tylko od woli władzy prawodawczej (z wyjąt-kiem koncepcji teologicznych, w których bóstwo ma woluntarystyczny wpływ na formę i treść prawa), lecz także od woli stron stosunków prawnych – praw tych nie można

nadać, nie można też ich znieść, ani też pozbyć się wynikających z nich uprawnień10_.

W świetle powyższego, w kontekście tematyki prowadzonych rozważań, szcze-gólnie istotna wydaje się jednak konstatacja, że w istocie w myśl większości koncepcji prawa natury pojęcie przedawnienia roszczenia jest pozbawione sensu. Prawo jest prze-cież zespołem zwykle ahistorycznych powinności niezależnych od człowieka (w niektó-rych koncepcjach powinności te nie wygasają nawet wraz ze śmiercią człowieka, lecz przechodzą na następne pokolenia – vide zemsta rodowa czy inne formy odpowiedzial-ności potomków za grzechy przodków, jak choćby grzech pierworodny). Naruszenie prawa nie wymazuje się z upływem czasu. W ten sposób uzasadniano nie tylko wiecz-ność grzechu, lecz także w czasach nam współczesnych argumentuje się m.in. nie-przedawnialność zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni wojennych, czyli aktów, które naruszały fundamentalne i naturalne prawa jednostek czy całych grup społecznych (od-powiedzialność za te czyny nie wygasa nawet wraz ze śmiercią winnych, lecz obciąża

ich następców prawnych, vide odpowiedzialność za Holokaust11_{, czy wciąż żywe}

kwe-stie restytucji mienia, związane z dawnymi zbrodniami wojennymi). Z prawnonaturalne-go punktu widzenia nie jest możliwe określenie jakieprawnonaturalne-goś terminu, wraz z upływem któ-rego kończy się byt prawny danej normy prawa natury. Nie jest ona przecież efektem działalności woluntarystycznej, czyli aktem czyjejś woli. Można sobie jedynie wyobra-żać „przedawnienie” jako wybaczenie, zrzeczenie się prawa w sytuacji, kiedy takie zrze-czenie jest w ogóle możliwe (większość jusnaturalistów, zwłaszcza nowożytnych, zna pojęcie praw niezbywalnych, vide słynne droits inaliénables związane z Deklaracją Praw

Człowieka i Obywatela12_{). Strona będąca „wierzycielem” określonego roszczenia,}

„od-puszcza” je drugiej stronie, jeżeli natura roszczenia na to zezwala. W ten sposób roszcze-nie przestaje być koroszcze-nieczne do spełroszcze-nienia, jednakże, jak się wydaje, w dalszym ciągu w jakiś sposób trwa, trwa bowiem norma prawa natury determinująca to roszczenie.

Ilustracją takiego podejścia może być przykład podawany przez M. Kulika, któ-ry wskazuje, że już w starożytnym prawie żydowskim funkcjonowała instytucja z ob-szaru prawa rzeczowego, dotycząca podejścia do niewolnika, będącego Izraelitą, który oddał się w niewolę za długi. Taki niewolnik, zgodnie z Księgą Wyjścia, mógł służyć

10 _{J. Oniszczuk, Filozofia…, s. 52-53.}

11 _{Zob. też: G. Skąpska, Prawo i pamięć o zbrodniach [w:] Prawo-władza-społeczeństwo-polityka.}

Księga jubileuszowa profesora Krzysztofa Pałeckiego, Toruń 2006, s. 287-299.

12 _{Szerzej na temat tej koncepcji, rozwiniętej w oświeceniu, ale wywodzącej się od Platona pisze:}

M. Piechowiak, Do Platona po naukę o prawach człowieka [w:] Księga jubileuszowa profesora Tadeusza