• Nie Znaleziono Wyników

Kontinuität und Wandel der religiösen Tradition in der polnischen Gesellschaft

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Kontinuität und Wandel der religiösen Tradition in der polnischen Gesellschaft"

Copied!
19
0
0

Pełen tekst

(1)

Janusz Mariański

Kontinuität und Wandel der

religiösen Tradition in der

polnischen Gesellschaft

Collectanea Theologica 55/Fasciculus specialis, 89-106

(2)

C ollectanea T heologica 55 (1985) fase, sp ecialis

'JANUSZ MARIANSKI, PtOCK-LUBLIN

K O N TIN U ITÄ T UND W ANDEL DER RELIGIÖSEN TRADITION IN DER POLNISCHEN GESELLSCHAFT

D er M ensch kom m t n ich t m it einem festen B estand a n Be­ griffen, W e rte n , Sym bolen, N o rm en usw . auf die W elt, s o n d e rn e r ­ la n g t u n d e n tw ic k e lt d iese in v ie lse itig e n g e sellsc h a ftlic h e n P ro ­ zessen, in d e n en die k u ltu re lle n In h a lte vom M o tiv a tio n sc h a ra k te r fü r die P e rso n ü b e rm itte lt w erd en . D iese Ü berm ittlung, ein sp ezifi­ sch er L ern p ro zess g e n a n n t „S ozialisation", v o llzieh t sich z u e rst u nd v o r allem in d e r Fam ilie, die g leich sam die g esellsch aftlich e „U m ­ rah m u n g ” für die P erso n ist, u n d w ird d a n n in a n d eren , w e n ig e r p e rs o n a le n In stitu tio n e n fo rtg esetzt. Sie fü h rt zum sog. „H in ein­ w a c h se n in die K u ltu r”, zum E rle rn en d e r kü n ftig zu e rfü lle n d e n

g

esellsc h a ftlic h e n Rollen, zur A n eig n u n g v o n K ultursy m b olen , zur Übermittlung des k u ltu re lle n E rbes u n d d e r S prache, zur Ü b e r­ tra g u n g d e r in d er b e tre ffe n d en G esellsch aft g e lte n d e n in n ere n u n d ä u s se re n V e rh a lten sm u ste r.

D ie Ü b erm ittlu n g d er R eligion (des C hristentum s) v o llzieh t sich eb en falls im R ahm en v o n Sozialisations- u n d E rziehu ng sprozessen. Diese fü h re n d en e in z e ln e n zur E rfüllung b estim m ter g e sellsc h a ftli­ c h e r R ollen in d e r R eligionsgem einschaft, z u r Ü b ern ahm e des k u l­ tu re ll-re lig iö se n Erbes, zur V e rin n e rlic h u n g d e r k irc h lic h e n (religiö­ sen) Ziele, W e rte, N o rm en u n d P ra k tik e n u n d dazu, d ass e r ein „F u n k tio n selem en t" der K irche w ird. Das „H in einw achsen " in die K irch e ist n ich t n u r die G ru n d lag e ih re r p h y sisc h e n Existenz, so n ­ d e rn a u c h ih re r g e istig e n E ntw icklung. D iese E ntw icklung h ä n g t d a v o n ab, in w elchem M asse im m er n e u e In d iv id u e n die für die k irc h lic h e n G em einschaften ty p isc h e n W e rte , N o rm en u n d V e r­ h a lte n s stile als ih re eig en en an n e h m e n u n d den n ä c h ste n G e n e ra ­ tio n e n ü b erm itteln . In diesem S inne g a ra n tie rt die S ozialisation die K o n tin u ität d er re lig iö se n T ra d itio n in d e r G esellschaft.

In d e n h in sich tlich U rb a n isie ru n g u n d In d u stria lisie ru n g fo rt­ g e s c h ritte n e n G e se llsc h afte n 'm a ch t sich n eb en d en S ä k u la risie ru n g s­ v o rg ä n g e n e in R ü ckgang d e r E inflüsse d e r tra d itio n e lle n k irch lich en S o z ialisa tio n strä g e r b em erk b ar. Die Zahl d e r v o n d e r k irc h lic h e n Sozialisatio n e rfa sste n M en sch en v e rrin g e rt sich, u n d d e r Ü b e r­ m ittlu n g sp ro zess der k irc h lic h e n W e rte u n d N orm en in d e r Fam ilie n im m t infolge d e r K o n k u rren z a n d e re r g e sellsc h a ftlic h e r W e rte u n d N o rm en se lb st häufig se le k tiv e n C h a ra k te r an. A ber a u c h in d iesen G e sellsch aften h a n d e lt d e r ein z e ln e n ich t isoliert, als se lb stän d ig e

(3)

90 J A N U S Z M A R IA Ń S K I

„M onade", so n d ern im R ahm en d er sich in d e r F am ilie v o llz ie h e n ­ d e n Sozialisation, die in ein e spezifische k irc h lic h e S chicht v ö llig er o d e r teilw e ise r Id e n tifik atio n (h ö h erer o der n ie d rig e re r K irch lich ­ k e itssta tu s) e in fü h rt1. Die F am ilie ist n u r ein es d er E lem ente im g a n z en Sozialisations- u n d E rziehu n g ssy stem , a b e r e in se h r w ic h ti­ g e s un d festes, u n d v o n d er re lig iö se n „M ik ro k u ltu r" in d e r Fam ilie h ä n g t in hohem G rad e die A u frec h te rh a ltu n g d e r re lig iö se n T ra d i­ tio n e n in d e r G esellsch aft ab.

G estü tzt auf ein e S e k u n d ä ra n a ly se a u sg e w ä h lte r soziologischer U n te rsu c h u n g e n in Polen w o llen w ir u n s bem ühen, a u sg ew ä h lte A sp e k te d er K o n tin u ität u n d des W a n d els d e r re lig iö se n T ra d itio n in d er p o ln isch en G esellschaft d arzu stellen , w ob ei u n s v o r allem d as P roblem d e r re lig iö se n Ü berm ittlu n g in d er F am ilie in te ressiert. W ir frag en : H a t sich im V e rla u f d er g e w a ltig en g esellsc h a ftlic h -k u l­ tu re lle n W a n d lu n g e n in d en Fam ilien die Ü bereinstim m u ng d er M ein u n g en zur R eligion erh a lte n ? K ön n ten w ir, w e n n w ir die M ein u n g en der E lte rn zum T hem a d e r R eligion k e n n e n , m it g rö sse r W a h rsc h e in lic h k e it auf die A n sic h te n ih re r K in der schliessen? Sind die g lo balen re lig iö se n E in stellu n g en v o n E ltern u n d K in d ern id en ­ tisch, äh n lich oder u n tersch ied lich ? E rfüllt die F am ilie in P olen die F u n k tio n d e r relig iö se n S ozialisation — w e n n ja, in w elch em U m ­ fang — u n d g a ra n tie rt sie d am it — tro tz ih re r V e rä n d e rlic h k e it ■— die B eständigkeit d e r relig iö se n E in stellu ng en in d e r G esellschaft? W ie sind die T h esen ein es n a iv e n Em pirism us u n d Soziologism us einzuschätzen, in d e n e n v e rs u c h t w ird, aus d en sich v o llz ie h e n d e n W a n d lu n g e n solche S chlüsse zu ziehen, die fü r die n a h e Z ukunft ein e N u llre lig io sität im m a k ro stru k tu re lle n A usm ass ankündigen?

Um die ä u sse rst um fassen d e u n d ko m p lizierte F ra g e der K on­ tin u itä t d er relig iö se n T ra d itio n in d er p o ln isch en G esellsch aft in a llg em ein en Z ügen d a rs te lle n zu kö n nen , m uss zu n ä ch st ein e g e ­ w isse O rd n u n g d e r P rä se n tie ru n g d es zu sam m en g e tra g e n e n M a­ te ria ls festg e le g t w erd en . A m b e re c h tig ste n w ird w oh l die U n te r­ teilu n g d e r im v o rlie g e n d e n A rtik e l b e sp ro c h e n e n U n te rsu c h u n g e n in fünf H a u p tg ru p p e n sein: a) die F am ilie als ein die E in stellu ng des K indes zu r R eligion fo rm e n d er F aktor, b) die re lig iö se n E in stellu n ­ g e n d er Ju g e n d lic h e n v o r dem H in terg ru n d d e r E in stellu n g en ih rer E ltern, c) K o n tin u ität u n d W a n d el der relig iö sen E in stellu n g en in d en S tadtfam ilien, d) K o n tin u ität der relig iö se n T ra d itio n in den L andfam ilien, e) B em erk u n g en zu den U n tersu ch u n g serg eb n issen .

1 W ö s s n e r , Kirche — Familie — Sozialisation, in: Die Familie als So-

(4)

D IE R E L IG IO S E T R A D IT IO N IN P O L E N 91

1. Die Familie als ein die Einstellung des Kindes zur Religion formender Faktor

D ie relig iö se Sozialisation, die die Ü berm ittlun g u n d V e rin n e r­ lichu ng d e r relig iö sen W e rte, M o tiv a tio n e n sow ie V e rh a lte n sm u ste r zum Ziel hat, b eg in n t in d e r p o ln isch en Fam ilie re c h t früh. In W irk ­ lic h k e it w irk e n d ie E ltern m ehr d u rc h ih r tägliches Leben u n d ihr V e rh ä ltn is z u e in a n d e r auf das K ind ein („fun k tionale E rziehung") als d u rc h b e w u sste E rziehung, d ire k te Ü berm ittlu ng d e r G la u b e n s­ w a h rh e ite n u n d c h ristlic h e n V e rh a lte n sw e ise n an d as K ind („in ten ­ tio n a le Erziehung"). D ie G ew öhnung d e r K inder an die e rs te n r e ­ lig iö sen A k tiv itä te n w ie das Sich-B ekreuzigen, das A u fsag en k u rz e r G eb ete zu b estim m ten T ag eszeiten , das W e ck e n der e rste n re lig iö ­ sen E rfah ru n g en usw . b e g in n t in d e n m eisten F am ilien schon dann, w en n das K ind n o ch k lein ist u n d n o ch n ich t zur Schule g e h t (2— 4 Ja h re ), in Stad tfam ilien etw as sp äter.

Die relig iö se E rziehung, b e so n d ers die T eilnah m e am R elig ion s­ u n te rric h t, w ird als T re u e zu d e n a u s dem eig en en E ltern h au s m it­ g e b ra c h te n tra d itio n e lle n E rzieh u n g sm u stern b eh an d elt. In m an chen K reisen — b e so n d ers stä d tisc h e n —■ m achen sich A b w eich u n g en v o n diesem G ru n d satz b em erk b ar. Die relig iö se E rziehung w ird in d ie se n F am ilien lib e rale r, u n d d en K ind ern w e rd e n h in sic h tlic h d er T eiln ah m e am R e lig io n su n te rric h t g ro sse F re ih e ite n g e la sse n 2. In s tä d tisc h e n K reisen leb en im m er w e n ig e r F am ilien im ch ristlic h e n G eist, u n d im m er m eh r b rec h e n so g ar ganz m it den relig iö se n P ra k ­ tiken, w a s sich auf die A u sü bu n g u n d B estärk u ng der re lig iö s-e r­ zie h e risc h en M assn ah m en n e g a tiv au sw irkt. H in g ew iesen sei noch darauf, dass die ä lte re E lte rn g e n e ra tio n die relig iö se E rziehung d e r K in der im V orsch u l- u n d S ch u lalter in te n siv e r b e tre ib t als d ie G e­ n e ra tio n der jü n g e re n Eltern.

Die in d e r Zeit v on 1968— 1975 vom In stitu t für R eligionssozio­ logie d e r K ath o lisch en U n iv e rsitä t Lublin w ie d e rh o lt d u rch g e fü h rte n em p irisch en U n te rsu c h u n g e n v o n k a te c h is ie rte n K in d ern d e r K la s­ sen 5— 8 erm ö g lich ten ein e P rüfung d e r H ypo th ese, d ass d er Z u stan d der R elig io sität d e r K inder v o n dem ih re r E ltern ab h än gig ist, dass also die K inder d esto relig iö se r sind, je relig iö se r die E ltern es sind, u n d u m g ek eh rt. Die R elig io sität d er u n te rsu c h te n K inder w ies eine R eihe v o n Ä h n lich k eiten m it d er R eligiosität d e r E ltern auf (z.B. die ritu a listisc h e A u srich tun g ), ab e r global g e seh e n w a r sie h ö h e r als d ie R elig io sität d e r E ltern. Die K ind er e rfü llten die relig iö se n P ra k ­ tik e n b e sse r als ih re Eltern, u nd ein v ö llig er B ruch m it den relig iö se n

* F. A d a m s k i , Rodzina n o w e g o miasta. Kierunki prz emia n w struktu rze

spoieczno-m oraln ej ro d z in y n ow o h u c k ie j (Familie in einer neuentstandenen Stadt.

Ü m w andlungstendenzen in der soziom oralischen Struktur der Fam ilie von N ow a Huta), W arszaw a 1970, 167.

(5)

92 JA N U S Z M A R IA Ń S K I

P ra k tik e n w a r bei den K in d ern selten zu b eo b ach ten , so g ar bei r e ­ lig iö ser G leich g ü ltig k eit d e r E lte rn 3.

In d er e ra rb e ite te n R elig io sitätsty po lo g ie, g e stü tz t auf 17 d e ­ ta illie rte U n te rsu c h u n g e n im T errito riu m , w u rd e n 36% d er u n te r ­ su c h te n E ltern zum relig iö s a k tiv e n Typ, 41% zum p a ssiv e n u nd 23 % zum relig iö s v e rn a c h lä ssig te n T y p gezählt. Die fü r d ie K inder an a lo g e n Z ahlen la g e n bei 48% , 39% u n d 13%. In den Fam ilien des a k tiv e n T y p s w a re n 82% d e r K in der ebenfalls relig iö s ak tiv, d a g e ­ g e n gab es in d en relig iö s v e rn a c h lä ssig te n F am ilien w e n ig e r als 19% relig iös a k tiv e K inder. N a c h K. Belch „zeug t die im V erg leich zu ih re n F am ilien h ö h e re R elig io sität d e r K inder v o n d er W irk sa m ­ k e it d er e rz ieh e risc h e n E in w irk u ng d er E ltern, d ie die E ingew öhnung ih re r K inder ins relig iö se Leben a n s tre b e n " 4.

Die b ish e rig e n soziologischen U n te rsu c h u n g e n zur R elig iosität d e r K inder u n d ih re r E ltern w eisen eine re c h t w e itg e h e n d e Ü b er­ einstim m u n g d e r E in stellu n g en zur R eligion auf. Es e x is tie rt eine re c h t s ta rk e T en d enz zu r K o n tin u ieru n g d er re lig iö se n T rad itio n en , zu m indest in d en Fam ilien, d ie ih re K in der zum R e lig io n su n te rric h t schicken. G en erell n eh m en d ie K inder reg e lm ä ssig e r als ih re E ltern a n d er hl. M esse teil. U n te r d en K indern, d e re n E ltern reg elm ässig zur hl. M esse gehen, w ird d as g leich e V e rh a lte n sm u ste r a k z e p tie rt („fam iliäre K irch lich k eit”), w ä h re n d sich die s e lte n zur K irche g e ­ h e n d e n o d er in d iese r H in sic h t ü b e rh a u p t v e rn a c h lä s s ig te n K inder in der R egel ein Beispiel an ih re n E ltern nehm en. D er K onform ism us in bezug au f das relig iö se V e rh a lte n d e r E ltern u nd K inder, d e r v o n e in e r F a m ilie n k o n tin u itä t in n e rh a lb d er G e n e ratio n e n zeugt, k a n n n u r so e rk lä rt w erd en , d ass die K inder im k o m p lizierten u n d ko m ­ p lex e n S o zialisatio nspro zess die W e rte u nd N o rm en ih re r E ltern ve rin n e rlic h e n .

D ie T atsach e, d ass die R elig io sität d er K inder die ih re r E ltern n ic h t n u r im g lo b alen A u sm ass d e r R eligiosität, so n d e rn a u c h in ih re n e in zeln en A sp e k ten ü b ertrifft, v e rw e ist auf S o zialisatio n sein ­ w irk u n g e n in R ichtung e in e r A u fre c h te rh a ltu n g d e r re lig iö se n T ra ­ ditio n en in den Fam ilien. In d e r e rs te n P hase d e r relig iö se n Sozia­ lisa tio n v o llzieh t sich die „R ep ro d u k tio n ” d er R elig io sität im ü b e r- m ass. B edenken e n tste h e n e rs t bei d e r B etrach tung des C h a ra k te rs u n d d e r M echan ism en d e r re lig iö se n Sozialisation. K. Belch schreibt: „N achdem die E ltern das K ind b e te n g e le h rt h a b e n u n d es d a n n zum R e lig io n su n te rric h t an m eld en u n d es so n n tag s zu r hl. M esse schicken, b e sc h rä n k e n sie ih re E rzieh u ng sm assnah m en in den m eisten F ä lle n auf die K o n tro lle u n d notfalls au f d ie A nw end u ng e n tsp re c h e n d e r D ru ck m ittel”5. W e n n also die E ltern all das, w as die

8 K. B e ł c h , Śro d o w is k o rodzin ne a re lig ijn ość d zieci (Fam ilienm ilieu und R eligiosität der Kinder), C hrześcijanin w Ś w iecie 10 (1978) Nr. 3— 4, 134— 150.

* Ebd., 145.

‘ K. B e l c h , Rodzina kato lick a a p r a k t y k i religijne d zieci (K atholische Fa­ m ilie und religiöse Praktiken der Kinder), Znak 30 (1978) 949.

(6)

01H R E L IG IÖ SE T R A D IT IO N IN P O L EN 93

R eligion b etrifft, au f die K irche u n d ih re V e rtre te r ab w älzen u n d ih re E rzieh u n g sau fg ab en d a ra u f red u z iere n , d ass sie die K inder zum R e lig io n su n te rric h t u n d zur K irche schicken, o h n e zu sehen, in w ie ­

w e it d ie H e ra u sb ild u n g relig iö se r V e rh a lte n sw e ise n d u rch B eispiel­ g ab e (M odellierung) u n d täg lic h e n U m gang m it d e n K in d ern für die sp ä te re ch ristlic h e E instellung d e r K inder v o n B edeutung ist, d a n n w e rd e n d ie C h a n c e n d er relig iö se n S o zialisation u n d c h ristlich en Ü b erm ittlun g g erin g er.

D er relig iö se S o zialisatio nspro zess e n d e t n ich t auf sein er A n ­ fangsstufe, so n d e rn b e d a rf e in e r stä n d ig e n K o n tin u ieru n g zur S ta ­ b ilisieru n g d e r relig iö se n E in stellu n g en u n d zum Schutz v o r d e r V ersch w o m m en h eit fü h re n d e r O rien tieru n g e n , b e so n d ers in d e r Z eit des sc h rittw e ise n S elb stä n d ig w e rd e n s d e r ju n g e n G eneration.

2. Die relig iö se n E in stellu n g en d e r Ju g e n d lic h en v o r dem H in terg ru n d d e r E in stellun g en ih re r E ltern

O bw ohl die p rim ä re Sozialisatio n in d e r Fam ilie fü r die H e ra u s ­ b ildung d e r relig iö se n G ru n d h a ltu n g v o n e n tsc h e id e n d e r B edeutung ist, k a n n sie sich in einem sp ä te re n Z eitrau m als u n z u re ich e n d e r ­ w eisen, w e n n die in d er Fam ilie p ra k tiz ie rte n N o rm en v o n d en in d e r g esellsc h a ftlic h e n U m w elt a n g e tro ffe n en N o rm en u n d W e rte n ab w eich en , w e n n sich d e r D ruck d e r au sse rfa m iliä re n S o zialisatio n s­ trä g e r v e rs tä rk t. D er P rozess d e r re lig iö se n Sozialisation k o n v e r­ g ie rt in d e r Ju g e n d z e it m it dem P häno m en in n erfam iliäre r K onflikte zw isch en d e r G e n e ratio n d e r E ltern u n d d e r d er K inder, m it dem P h än o m en d er F estig u n g des S elb stb ew u sstsein s, d es V e ra n tw o r­ tu n g sg efü h ls u n d d er A uto affirm atio n , m it dem zun eh m en d en U n ab h än g ig k eitsg efü h l u n d dem V e rla sse n w o lle n je d e r A rt v o n Be­ din g th e ite n , die d e r ein zeln e in d e r Fam ilie erfäh rt, m it d e r E n t­ w ic k lu n g u n d P e rso n a lisie ru n g d e r relig iö se n E rfahru ng en, m it einem im m er b re ite re n u n d tie fe re n E in w irken a u sse rfa m iliä re r In stitu tio n e n , m it einem k ritisc h e n u n d sch ö p ferischen ü b e rd e n k e n zu v o r a k z e p tie rte r V erh a lten sp rin z ip ie n .

A uf das P roblem d er B estän d ig k eit d e r relig iö se n T ra d itio n in d er G esellschaft w erfen die U n te rsu c h u n g e n zur D ynam ik d e r V e r­ ä n d e ru n g e n in d er W e ltan sc h a u u n g v o n E ltern u n d J u g e n d lic h e n ein d e u tlic h e s Licht. D ie allg em ein e T endenz, die sich au s d en v e r ­ h ä ltn ism ä ssig z a h lreic h e n soziologischen U n te rsu c h u n g e n ergib t, v e rw e is t auf ein e g ew isse D ifferen zierth eit in d e r S tru k tu r der E in stellu n g en v o n E ltern u n d J u g e n d lic h e n in R ichtung e in e r u n ­ b e trä c h tlic h e n V e rk le in e ru n g d e r R eich w eite d e r re lig iö se n E in­ ste llu n g e n u n d e in e r V e rg rö sse ru n g d e r u n e n tsc h ied e n e n , indiffe­ re n te n u n d a th e istisc h e n E in stellu n g en bei d en Ju g en d lich en .

Die b ish e r d u rch g e fü h rte n so zio lo g isch en U n te rsu c h u n g e n m a­ c h en d eu tlich , d a ss die jü n g e re n G e n e ra tio n e n w e n ig e r relig iö s sind

(7)

94 J A N U S Z M A R IA Ń S K I

als ih re E lte rn und d ass in d en F am ilien — b e so n d ers d en stä d ti­ sc h en — k e in G ru p p en k o n sen s auf dem G ebiet d e r relig iö s-k irch li­ c h en W e rte e rre ic h t w ird. Die p rim ä re S ozialisation in d e r F am ilie g e n ü g t n ich t zur A u fre c h te rh a ltu n g der re lig iö se n E in stellu n g en u n d V e rh a lten sw e ise n im J u g e n d a lte r, in einem Z eitrau m d e r K on­ tak ta u fn a h m e m it v e rsc h ie d e n e n n o rm ativ en u n d m itein a n d e r v e r ­ g leic h b are n B ezugsgruppen. Es b ra u c h t n ich t h in zu g efü g t zu w erd en , d a ss diese teilw eise D isk rep an z der E in stellu n gen u n d V e rh a lte n s ­ w e isen v o n E ltern u n d Ju g e n d lic h e n n ich t n u r d e n relig iö se n Be­ re ic h betrifft. Die E rsc h ü tte ru n g oder das F eh len d e r S o zialisation s­ k o n tin u itä t („D iskontinuität d e r Sozialisation") b e trifft m oralische, erzieh erisch e, politisch e, b eruflich e, Ehe-, Fam ilien- u n d F re iz e it­ problem e.

Die an d e r W e n d e d e r fünfziger u n d sech ziger J a h re d u rch g e ­ fü h rte n U n te rsu c h u n g e n zu d e n w e lta n sc h au lich e n E in stellu n g en in p äd ag o g isch en S chulen a u sg e w ä h lte r sch lesisch er S täd te erg aben , d a ss sich 97,5% d e r Ju g e n d lic h e n d e r e rste n K lassen u n d 81,0% d e r fünften K lassen zu E in stellu n g en für den G lau ben b e k an n ten , 0,8% der e rs te n G ru p p e u n d 2,2% d e r zw eiten v e rtr a te n a th e istisc h e E instellu ng en , u n d 1,7% d e r jü n g e re n Ju g e n d lic h en u n d 16,8% d e r ä lte re n n e ig te n zu u n e n tsc h ie d e n e n o d er in d ifferen ten E in stellu n ­ g e n 8. A us dem V e rg le ich d e r E in stellu n g en v o n K in d ern u n d E ltern

zu r R eligion e rh e llt, d a ss ,,die A n sc h au u n g en d e r E ltern g ru n d sä tz ­ lic h e n Einfluss auf d ie Ju g e n d lic h e n ausüben. D ort, w o b eid e E ltern u n gläu big sind, kom m t es fast n ie vor, d ass das K ind zu e in e r A k zep ­ tie ru n g des Fideism us neigt. Im u m g ek e h rte n F all (wo d ie E ltern g läu b ig sind u n d p rak tizie re n ) v e rh a lte n sich die K inder im a llg e ­ m ein en analog, obw ohl es n a tü rlic h v orkom m t, d ass d e r ju n g e M ensch u n te r dem Einfluss v o n Schule, U m w elt u n d L e k tü re m it d e r tra d itio n e lle n W e lta n sc h a u u n g d e r F am ilie b ric h t" 7.

Die U n te rsu c h u n g e n zum W e rtsy ste m d e r J u g e n d lic h e n aus A b itu rk la sse n e in e s T echnik u m s u nd dem d e r E lte rn d ieser Ju g e n d ­ lic h e n zeig ten k e in e allzu s ta rk e D ifferen zierth eit d e r relig iö se n E in stellu n g en d er b eid e n u n te rs u c h te n G e n e ratio n e n (1973). V on d en Ju g e n d lic h en w a re n 22,0% gläu b ig u n d reg e lm ä ssig p ra k tiz ie ­ ren d , 36,0% gläubig, a b e r n ic h t sy stem atisch p rak tizie re n d , 14,0% g läu big o h n e zu p rak tizie re n , 5,0% ungläub ig , a b e r p rak tizie re n d , u n d 16,0% u n gläu b ig u n d n ic h t p ra k tiz ie re n d (7,0% u n e n tsc h lo s­ sen). Die an alo g en A n g a b e n für die E lte rn g e n e ra tio n g e s ta lte te n sich w ie folgt: 37,3%, 28,4%, 17,9%, 1,0% u n d 15,4%. Ein b estim m ­ te r T eil d e r Ju g e n d lic h e n n e ig te zu u n e n tsc h ied e n e n H a ltu n g e n g e ­ g e n ü b e r d er Religion, w ä h re n d d e r B ereich des e rk lä rte n U n glau ben s in b eid en G e n e ratio n e n ziem lich g leich g ro ss w ar. Eine sic h tb a re

• A. K o r z o n , P o s t a w y św ia t o p o g lą d o w e m ł o d z i e ż y (W eltanschauliche

H altungen der Jugend), C howanna 4 (1960) 532— 533. ’ Ebd., 532

(8)

D IE R E L IG IÖ S E T R A D IT IO N IN PO LEN 95

D ifferen zierth eit erg a b sich e rs t d u rc h die B erücksichtigung des G esch lech tsfak to rs als u n a b h ä n g ig e r V a ria b ler; die E in stellu n g en d e r S chü ler u n d ih re r V ä te r sow ie die d e r M ü tte r u n d ih re r T ö ch ter w ie d e ru m w a re n e rsta u n lic h k o h ä re n t. In d e r K o n fro n tatio n m it a n d e re n W e rtty p e n (K onsum tions-, F reizeit-, A ffiliations-, A ner- k en n ungs-, A rb eits-, W issen s- u n d ä sth e tisc h e W erte) b efan d en sich die re lig iö se n W e rte e rs t a n sie b e n te r Stelle, sow ohl in d er G e n e ­ ra tio n d e r E ltern als a u ch in d e r d er K in d er8.

Ein b e trä c h tlic h e r G rad der Ü b erein stim m u n g der E in stellu n g en zur R eligion w u rd e u n te r J u g e n d lic h e n d e r v ie rte n K lassen (von G ym nasien u n d T echnika) in iK elce u n d W a rsc h a u sow ie u n te r ih re n E lte rn fe stg e ste llt (1973)9. D er V e rg le ic h der relig iö se n u n d a th e istisc h e n E in stellu n g en stü tz te sich nich t au f v o n Ju g e n d lic h e n fo rm u lierte E inschätzungen, so n d e rn auf g e tre n n te D ek la ra tio n e n d e r S ch ü ler u n d S ch ü lerin n en sow ie ih re r Eltern. In K ielce be- z e ic h n e te n sich 61% d e r S chü ler als gläu b ig (71% d e r E ltern), in W a rsc h a u 48% (63% d er Eltern). U n e n tsch ie d en b lieb en in K ielce u n d W a rs c h a u je 19% d e r Ju g e n d lic h e n (10% d e r E ltern), u n d ih re a th e istisc h e E instellu n g d e k la rie rte n in K ielce 20% d e r Ju g e n d lic h e n (18% d e r E ltern) u n d in W a rsc h a u 31% der J u g e n d lic h e n (25% der E ltern). D er P ro zen tsatz d er U n g läu b ig en w a r in b eiden u n te rs u c h te n G e n e ra tio n e n ziem lich gleich, w as v o n einem spezifischen g e se ll­ sch aftlich en „ V e rerb u n g sp ro z e ss'' des U ng lau b en s zeugt.

Eine w e itre ic h e n d e Ü bereinstim m ung zw ischen d en b eid en G e­ n e ra tio n e n — b e trä c h tlic h d e u tlic h e r als bei d e n g lo b alen G lau b en s­ e in ste llu n g e n — e rg a b sich auf dem G ebiet d e r relig iö se n P rak tik en . In d e r K a te g o rie d er ü b e rh a u p t n ic h t relig iö s p ra k tiz ie re n d e n P e r­ son en w a re n die P ro z en tsä tz e d e r Ju g e n d lic h e n u n d d e r E ltern fast g leich u n d in d e n e in zeln en K a te g o rien d e r relig iö s P ra k tiz ie re n d e n seh r ähnlich. Es zeigt sich, dass e in T eil d e r u n g läu b ig e n J u g e n d ­ lich en m eh r o d er w e n ig e r reg elm ässig in die K irche geht, u n d zw ar d e r E ltern w egen, die in d e r Rolle e in e r die relig iö se n V e rh a lte n s ­ w e isen d e r Ju g e n d lic h e n k o n tro llie re n d e n In stan z a u ftre te n (sog. b e h a v io ra le r K onform ism us). Die Ü berein stim m u ng d es relig iö se n E n g agem en ts d e r Ju g e n d lic h e n m it dem d e r M u tte r ist h ä u fig e r als m it dem des V a te rs. Das h ä n g t w a h rsch e in lic h m it dem s tä rk e re n Einfluss d er M u tte r auf die re lig iö se n E in stellu ng en u n d V e rh a lte n s ­ w e ise n d er K inder zusam m en. W e n n w ir es im Fall d er Ju g e n d lic h e n a u ch m it e in e r w e ite r fo rtg e sc h ritte n e n E rsch ü tteru n g d e r O rd n u n g des G lau b en s u n d d er relig iö se n P ra k tik e n als bei d en E ltern zu tu n

8 S. J a ł o w i e c k i , Struktura s y s te m u wartości. Studium zr óżnic ow ań m i ę ­

d z y g e n e r a c y j n y c h (Struktur des W ertsystem s. Eine Studie zu G enerationsdifferen­

zierungen), W arszaw a-W roclaw 1978, 55 u. 109— 110.

9 T. S z a w i e l , P o s ta w y w o b e c religii i ich k o r e i a ty (Einstellungen zur Re­ ligion und ihre Korrelate), in: Cią głość i zm ia na tr a d y c ji k u lt u r o w e j (Kontinuität und W andel der Kulturtradition), hrsg. von S. N o w a k , W arszaw a 1976, 439— 469.

(9)

96 JA N U S Z M A R IA Ń S K I

hab en, so „bilden jed o c h die m it d e r R eligion v e rb u n d e n e n W e rte ein se h r sta rk e s E lem ent d e r spezifisch en F am ilien k u ltu r, u n d dem n ach sind die A n sich ten d e r J u g e n d lic h e n zur R eligion in Polen fast v ö llig fam ilien d eterm in iert. H ie rin ist die F am ilie die G ru n d e in ­ heit, die die K o n tin u ität zw isch en d e n G e n e ratio n e n g e w ä h r­ le is te t" 10.

In e in e r U m frage in d e n A b itu rk la sse n d e r allg em ein b ild en d en G ym nasien d e r W o jew o d sch aft K oszalin im J a h re 1973 k a m e n die D iskrepanzen zw ischen d en G lau b e n sh a ltu n g e n d e r G y m n asiasten u n d ih re r E ltern w ie fo lg t zum A u sd ru c k : 61,7°/o d er G y m n a sia ste n u nd 78,7% ih re r E ltern e rk lä rte n sich als tief g läu big u n d gläubig, relig iö s g leich g ü ltig w a re n 13,9% d e r G y m n asiasten u n d 7,3% ih re r E ltern. U ngläubig w a re n 21,2% d e r e rs te n u n d 11,3% d e r zw eiten G ruppe. E tw as u n te rsc h ie d sich die R eichw eite d e r G la u b e n s­ h a ltu n g e n in b eid en G en eratio n en , u n d b e so n d ers au ffällige U n te r­ sch ied e tra te n zw ischen d e n G y m n a sia ste n u n d ih re n M ü tte rn auf. Die E rgebn isse d ieser U n te rsu c h u n g e n zeig en m itte lb ar die s tä rk e re g e g e n se itig e A b h än g ig k eit d er re lig iö se n E in stellu n g en in d e r Be­

ziehu ng M u tte r—T o ch ter als in d e r v o n M u tte r u n d Sohn sow ie s tä rk e re relig iö se B ande in d e r B eziehung E ltern—T o c h ter als in der zw ischen E lte rn u n d Sohn11.

E ine allm äh lich e W a n d lu n g z eich n et sich in d e n im R ahm en d e r se k u n d ä re n S o zialisatio n sp h ase ü b e rm itte lte n In h a lte n ab. F ü r die J u g e n d lic h e n d er W a rs c h a u e r G y m n asien u n d T e c h n ik a d e r J a h re 1973— 1974 w ar in d e r R eligion die v on d ie s e r v e rk ü n d e te F o rd e ru n g d er N äch sten lieb e, a ls o a llo zen trisch e W e rte (52,7% d e r U n tersu ch ten ) am w ich tig sten , w e n ig e r w ich tig w a r das v o n der R eligion v o rg esc h lag e n e M odell des sittlich e n Lebens, also per- fek tio n istisch e W e rte (41,7%), u n d b e d e u te n d u n w ic h tig e r w a r die Erm öglichung des K o n tak tes m it G o tt d u rch die Religion, also sen su stricto relig iö se W e rte (16,4%). D as Ü b ergew icht d er die R eligion d u rch das Prism a a llo z e n trisc h e r W e rte se h en d en P e rso n e n v e r ­ w e ist auf den sich in d e r M e n ta litä t d e r S ta d tju g en d v o llz ie h e n d e n P rozess d e r U m w ertu n g d e r R eligion. „Die v o rig e n G e n e ratio n e n ", sc h re ib en die A u to ren d iese r U n tersu ch u n g en , „ e x p o n ie rte n in der R eligion das, w a s in ih r m it d e n p e rfe k tio n istisc b e n W e rte n v e r ­ b u n d e n w ar, w ä h re n d die h e u tig e n Ju g e n d lic h e n in d e r R eligion v o r allem die Pflicht d e r N ä c h ste n lie b e sehen... M an k a n n also die — v ie lle ic h t risk a n te — H y p o th e se au fstellen , dass die R eligion in d en A u g e n d er Ju g e n d d u rch die V e rk ü n d ig u n g v o n F o rd e ru n g e n a llo ­ ze n trisc h e n C h a ra k te rs g e re c h tfe rtig t ist. D as ist n u n ein e re c h t w eltlich e B ehandlung d e r R eligion, die d a d u rc h a u c h d e n u n g lä u b i­

Ebd., 446.

11 J. O l c z a k , P o s t a w y u c z n i ó w k la s m aturalnych w o b e c religii i p r a k t y k

re lig ijn ych (Einstellungen der Schüler der A biturklassen zu R eligion und relig iö ­

(10)

D IE R E L IG IO SE T R A D IT IO N IN P O L E N 97

gen J u g e n d lic h e n n ah ek o m m t"12. D ieser Prozess, aus d e r relig iö sen Ü b erm ittlu n g ein e „Ethik" zu m achen, w ü rd e ein A b g eh en v o n den M u ste rn des tra d itio n e lle n K atholizism us b edeu ten, in dem der N a c h d ru c k m eh r auf dem Z erem oniell u n d R itual lag als auf der re lig iö se n Em pfindung u nd E rfah ru ng , oder ab e r a u f d er a k tiv e n Be- zeigun g d e r N äch stenlieb e.

D er V e rg le ich d e r relig iö se n E in stellu n g en d er O b e rsch u lju g en d m it d e n e n tsp re c h e n d e n E in stellu n g en ih re r E ltern ergab , dass die R eligio sität b e id e r G ru pp en n ich t die gleiche ist. Infolge des G e­ g e n satz es zw isch en der d en K in d e rn in d er Fam ilie v o n k le in auf e in g e p rä g te n relig iö se n W e lta n sc h a u u n g u n d d er v o n d e r Schule u n d a n d e re n au sse rfa m iliä re n e rz ieh e risc h e n E in w irk u n g sfrak to ren g e s ta lte te n n ich trelig iö se n W e lta n sc h a u u n g kom m t es zu S p an n u n ­ gen u n d K onflikten. Die v o n den Ju g e n d lic h e n d e k la rie rte n E in stel­ lu n g en zu r R eligion w e isen ein e g ro sse Ä h n lich k eit m it d e n Ein­ ste llu n g e n d e r V ä te r auf u n d e in e n gew issen U n te rsc h ied zu d e n en d e r M ü tte r (U nterschied zw ischen ein ig en u n d einem g u te n D utzend P ro zen tp u n k ten ). Die Fam ilie ü b t w e ite rh in einen sta rk e n Einfluss auf die w e lta n sc h au lich e n E in stellu n g en d er Ju g e n d lic h e n aus, jed o c h e in e n g e rin g e re n als auf G ru n d sch u lk in d er. T rotz der b e ­ ste h e n d e n U n te rsc h ied e ist d er „K o n v erg en zb ereich " d e r G lau b en s­ h a ltu n g e n b e trä ch tlic h . Die E in stellu n g en zu r R eligion sind bei d er O b ersch u lju g en d n och n ich t voll au sg ep rä g t, so n d e rn befinden sich noch in d e r „ K ristallisatio n sp h ase''. Die E in stellun g en der v o n S. N o ­ w a k u n te rs u c h te n Ju g e n d lic h en z.B. g lich en sich n ach A blauf kau m ein es J a h re s n ach dem A b itu r m erk lich d en en ih re r E ltern a n 13.

D ie a n g e fü h rte n E rgebnisse d e r soziologischen U n te rsu c h u n g e n zeigen, dass die u n te r dem G esich tsp u n k t d er A u to id en tifik atio n b e tra c h te te R eligio sität d e r Ju g e n d lic h e n d e r ih re r E ltern nich t gleichkom m t, obw ohl die U n tersch ied e g e rin g e r sind als m an h ä tte an n eh m en kö n n en. Die A bsch w äch u n g d e r au s dem E lte rn h au s m it­ g e b ra c h te n relig iö se n O rie n tie ru n g g e sc h ie h t im M ittelsch u lz e it­ raum , in sb e so n d e re bei den 17— 18jährigen Ju g en d lich en . In der zw eiten P h ase d e r Sozialisation in d e r F am ilie m achen sich b estim m ­ te „A bg än ge" aus d er G em ein sch aft d e r G läubigen b em erk b ar. Das zeugt v o n d e r s ta rk e n E in w irk u n g a u sse rfa m iliä re r S o zialisatio n s­ trä g e r, o d er v o n der w e lta n sc h a u lic h e n „K onterso zialisation ". Die u n v o llstän d ig e „R eproduktion" d er R elig iosität der E ltern in den E in stellu n g en d e r Ju g e n d lic h e n v e rw e is t auf die N o tw en d ig k eit e in e r p e rm a n e n te n re lig iö se n S ozialisatio n in der Fam ilie.

12 M. B a r a n i e c k a - W i t k o w s k a , W a r to śc i all ocen tryczn e (A llozen­ trische W erte), in: M łodzie ż a w artoś ci (Jugend und W erte), hrsg. von H. S w i - da , W arszaw a 1979, 185.

18 S. N o w a k , Podsum owanie w a ż n ie j s z y c h rez u lta tó w op ra cowania (Zu­ sam m enfassung der w ichtigeren Bearbeitungsergebnisse), in: C iągł ość i zmiana (Kontinuität und W andel), a.a.O., 610— 611.

(11)

98 J A N U S Z M A R IA Ń S K I

3. Kontinuität und Wandel der religiösen Einstellungen in den Stadtfamilien

Bei d e r A n a ly se d e r P ro zesse d e r B estän d ig keit u n d V e rä n d e r­ lic h k e it d e r relig iö se n E in stellu n g en m üssen v o r allem zw ei soziale B ereiche u n te rsc h ie d e n w e rd e n : der stä d tisc h e u n d d e r ländliche. D as Stadtm ilieu z eich n et sich d u rch flü ssen d ere N orm en, M u ster u n d W e rtsy ste m e au s. Die V ie lh e it d er m itu n ter g e g e n e in a n d e r e in ­ g e s te llte n V e rh a lte n sm u ste r u n d L eben sstile ist fü r die W irk sa m k e it d e r Sozialisations- u n d E rzieh u n g sp ro zesse n ich t gleich gü ltig.

Das Problem d e r K o n tin u ität u n d des W a n d els d e r relig iö sen T ra d itio n in der p o ln isch en G esellsch aft k a n n im Lichte des V e r­ gleich s d e r E in stellu ng en d e r E rw ach sen en m it d e n e n ih re r E ltern b e tra c h te t w erd en. D ie an d e r W e n d e d er J a h re 1967— 1968 u n te r ­ su c h te n F am ilien v o n N ow a H u ta — fast zu zw ei D ritteln län d lic h e r H e rk u n ft — w iesen g e g e n ü b e r den H erk u n ftsfam ilien U n te rsc h ied e auf dem G ebiet des re lig iö se n E ngag em en ts auf. J e d e zw eite Fam ilie w a r der M einung, d ass d er G rad ih res relig iö sen E ngagem en ts dem ih re r E ltern g leich t (50,6°/o), je d e v ie rte u n te rs tric h — obw ohl sie sich zum G lau ben b e k a n n te — ih re n g e rin g e re n Eifer u n d ih re im V e rg le ich zu den E ltern k ritis c h e re Beziehung zu d e n G la u b e n sa n g e ­ le g e n h e ite n (25,7%). N u r w e n ig e d e r U n te rsu c h ten (5,6%) r e g is trie r­ te n bei sich ein en to ta le n W a n d el vom G lau ben d e r E ltern zum eig en en U n g lau b en u n d 0,2% u m g ek e h rt vom U n g lau b en der E ltern zum eig en en G lauben. 0,9% sch liesslich k o n tin u ie rte n d e n U n glau ben ih re r E ltern (16% m ac h ten k e in e A ngaben). Im V e rg le ich zu den re lig iö se n P ra k tik e n d e r E lte rn sch w äch te sich d a s relig iö s-k u ltisch e V e rh a lte n deutlich ab. F a st die H älfte d er U n te rsu c h te n w a r ih re n E lte rn in d ieser H in sich t n ic h t eb en b ü rtig , w en n a u ch die h ie r au fg e­ tre te n e n V e rä n d e ru n g e n im P rinzip die u n reg e lm ä ssig e T eilnahm e an d e r S on n tagsm esse b e tra fe n (etw a 80% d e r B efragten e rfü llten ih re S o nntagspflicht noch)14.

M it d e r F ra g e d e r K oh äsio n d er z eitg en ö ssisch en Stadtfam ilie bezü glich d er A k z e p tatio n d e r w e lta n sc h au lich e n O rie n tie ru n g u n d d am it m it d e r F rage, in w e lc h em M asse die S tad tfam ilie die F u n ktio n e in es Ü b erm ittlers d e r relig iö se n o d e r d er a th e istisc h e n w e lta n ­ sc h au lich en O rie n tie ru n g erfü llt, b esch äftig te sich L. D yczew ski. Es w u rd e n die D reig en eratio n en fam ilien in P u law y u n te rs u c h t (1971). F a st 90% der B efrag ten e rk lä rte n ih re n G lauben, w e n n a u ch der P ro zen tsatz d e r U ngläubigen, Z w eifelnden u n d relig iö s G leichg ü l­ tig e n um so h ö h e r lag, je jü n g e r die G e n e ratio n w ar, u n d d er P ro ­ ze n tsa tz d er sich als tief relig iö s e rk lä re n d e n P e rso n e n um so n ie ­ driger. Die rec h t w e itg e h e n d e Ü bereinstim m ung d e r w e lta n sc h a u li­ c h e n O rie n tie ru n g e n im G lo b a lq u e rsch n itt d ifferen zierte sich auf der k o n k re te n Ebene. D ie F am ilien in P u law y ü b e rm itteln w e ite rh in die

(12)

D IE R E L IG IO S E T R A D IT IO N IN P O L EN 99

relig iö se w e lta n sc h au lich e O rien tieru n g , a b e r diese F u n k tio n e r ­ fü llte die ä lte re G e n eratio n g e g e n ü b er d e r m ittle re n w irk sa m e r u n d k o m p e te n te r als die m ittle re g e g e n ü b er d er jü n g sten .

In 41, l°/o a lle r Fam ilien w a r ein e E inheit d er relig iö se n w e lta n ­ sc h au lich en O rie n tie ru n g e n in den d re i G e n e ra tio n e n an zu treffen (sehr s ta rk e F am ilien b an d e im w e lta n sc h au lich e n Bereich), in 43,0% der F am ilien a k z e p tie rte n zw ei G e n e ra tio n e n die g leich e relig iö se W e ltan sc h a u u n g (starke F am ilienbande), u n d in 4,8% der F ä lle r e ­ p rä s e n tie rte je d e G e n e ratio n a n d e re w e lta n sc h au lich e O rie n tie ­ ru n g e n (schw ach e oder g a r k e in e F am ilienbande). Es w u rd e k e in e einzige D reig en eratio n en fam ilie an g etro ffen , in d e r ein e Ü b e re in ­ stim m ung a lle r d re i die a th e istisc h e E instellung ak z ep tie re n d en G e­ n e ra tio n e n a u fg e tre te n w äre, u n d n u r in 0,8% a lle r F älle a k z e p tie r­ te n zw ei G e n e ra tio n e n ein e n ich trelig iö se W e lta n sc h a u u n g (in 4,0% der F am ilien tra te n w e lta n sc h au lich e E in stellu n g en v o n gem ischtem C h a ra k te r auf). U rsach e u n d U rsp ru n g d er D ivergenz d e r relig iö se n w e lta n sc h a u lic h e n O rie n tie ru n g e n w a r m eisten s die jü n g ste , s e lte ­ n e r die m ittle re u n d n u r sp o rad isch die ä lte ste G en eratio n . Es zeigt sich, d ass die S tadtfam ilie im V e rla u f d er k u ltu re lle n U m w an dlu ng en eine in sich n o ch re c h t g esch lo ssen e w elta n sc h au lich e G em einschaft ist u n d die B ereitsch aft zur Ü b erm ittlu n g des G laubens an die jü n g ste G e n e ratio n aufw eist. Es m ach en sich jed o c h Sym ptom e d er D esin ­ te g ra tio n d e r w e lta n sc h au lich e n F am ilien g em ein sch aft bem erk b ar, w obei die au g e n fä llig ste n U n te rsc h ied e zw ischen d e r G e n e ratio n der G ro sseltern u n d d er d er E nkel auf tre ten . T ro tz d er v o rh a n d e n e n b e trä c h tlic h e n K ohäsion d er w e lta n sc h a u lic h e n O rie n tie ru n g e n zeich n et sich in v ie le n F am ilien ein P lu ra lisieru n g sp ro ze ss d er w e lta n sc h a u lic h e n O rie n tie ru n g e n a b 15.

E inen b e so n d ers la n g w ie rig e n w e lta n sc h au lich e n U m g estal­ tu n g sp ro zess e rle b te n d ie v on M. K ozakiew icz 1969— 1970 u n te r ­ su c h te n L eh rer in bezug auf die R elig io sität ih res E ltern hauses. N ach den A u ssa g e n d er B efragten w a re n 86,3% ih re r V ä te r u n d 95,4% ih re r M ü tte r glaübig, w ä h re n d sich v o n d en u n te rs u c h te n L e h rern 68,7% d eu tlich zum G lau b en b e k a n n te n . In n erh a lb ein es G e n e ra ­ tio n sw e c h se ls vollzog sich ein e b e trä c h tlic h e V e rsch ie b u n g in R ichtung des re lig iö se n In d ifferen tism u s u n d A theism u s in se in e n v e rsc h ie d e n e n V a ria n ten . A u sg e h e n d v o n dem d u rc h ih re M ü tte r re p rä s e n tie rte n relig iö s-fam iliären M ilieu m ach te je d e r v ie rte d er b e fra g te n L eh rer ein e w e itg e h e n d e w e lta n sc h au lich e E volution d u rch u n d k e h rte sich v o n dem relig iö se n K lim a ab, in dem e r auf- w u chs u n d erzo g en w urde. Etw a 90% d er L eh rer e rk lä rte n , dass die R eligion in ihrem Leben ein e g e rin g e re Rolle sp ielt a ls im Leben

15 L. D y c z e w s k i , O rientacja św ia t o p o g lą d o w a jako cz y n n i k spójności

w ro dzin ie t r z y p o k o le n i o w e j (W eltanschauliche O rientierung als Bindungsfaktor

in einer D reigenerationenfam ilie), Roczniki N auk Społecznych 1976, Bd. 4, 151— 170.

(13)

1 0 0 J A N U S Z M A R IA Ń S K I

ih re r Eltern. Die L eh rer sind d er s ta rk e n E inw irkung laizistisch er M u ste r u n d d er a th e istisc h e n W e ltan sc h a u u n g b e so n d e rs ausg esetzt. D ie „K luft" zw ischen ih re r R elig io sität u nd d e r ih re r E lte rn w a r also ziem lich g ro ss16.

Das S tadtm ilieu „sch w äch te" die w e lta n sc h au lich e E inheit d er F am ilie zw ar, z e rstö rte sie a b e r nicht. Die S tadtfam ilie bleib t w e ite r­ hin das „g esellsch aftlich e F ilte r” d er relig iö sen E rziehung u n d das p riv ile g ie rte M ilieu, in dem sich die Ü berm ittlu ng d es G laubens u n d d e r re lig iö se n P ra k tik e n vollzieht. D er re la tiv oft d e k la rie rte W a n d el in den relig iö se n E in stellu n g en, v erg lich e n m it d e n e n d e r E lte rn g e ­ n e ra tio n , b etrifft n ich t so se h r die p rin zip iellen w elta n sc h au lich e n O rie n tie ru n g e n (G lauben — U nglauben), so n d ern e h e r die In te n sitä t d e r V erb u n d e n h eit m it d er Religion. D as b ed eu tet, d a ss die h e u tig e n Ju g e n d lic h e n eine g e rin g e re C h an ce haben, in ih re n F am ilien die R eligiosität in te n siv e r zu e rle b e n als die G e n e ratio n ih re r E ltern. D as b leib t fü r die relig iö se S ozialisation in d e r Z uk unft sich er nich t oh n e W iderh all.

Die p rin zip ielle w e lta n sc h au lich e O rie n tie ru n g ist die „ V e re r­ bung" v om G lauben in d en g läu b ig en F am ilien u n d a th e istisc h e r E in stellu n g en in den u n g läu b ig en . Die m eisten d e r a th e istisc h e Ein­ ste llu n g e n b ezeig en d en S tad tb ew o h n er stam m en a u s n u r lo ck er m it d e r K irche v e rb u n d e n e n Fam ilien, in d en en die K inder v o n klein auf in e in e r w enig re lig iö se n A tm o sp h äre erz o g e n w u rd en . T rotz d e r sich ab zeich n en d en relig iö se n H e te ro g e n itä t in d e n Stad tfam ilien b leib t die F am ilie eine w ic h tig e „S tütze" d e r relig iö s-k irch lich en B ande u n d des B esitzstandes d e r K irche.

Im S tadtm ilieu tre te n n ic h t n u r F am ilien auf, in d e n e n die r e ­ ligiösen F u n k tio n en v o m G esich tsp u n k t d e r k irc h lic h e n G rundziele au s auf u n z u re ich e n d e u n d p ro b lem atisch e W e ise erfü llt w erden, so n d e rn a u c h solche, d ie die F u n k tio n d e r k irc h lic h -re lig iö se n „Re­ p ro d u k tio n " ü b e rh a u p t n ich t erfüllen. Das w e ist auf e in e n gew issen R ückgang d er relig iö s-erz ie h e risc h en B edingungen in d en S tad tfa­ m ilien hin, e rs c h ü tte rt jed o c h U. B oos-N ünnings u n d E. Golom bs T h ese v om „Fam ilienkonform ism us der K irch lich k eit u n d R eligio­ s itä t" 17 n ich t g ru n d sätzlich , die auf die prin zip ielle Ü bereinstim m ung d e r relig iö se n E in stellu n g en v o n E ltern u n d K in d ern sow ie auf die B estän digk eit der in d e r F am ilie g ew o n n en en u n d h e ra u sg e b ild e te n re lig iö se n W e rte u n d O rie n tie ru n g e n sch liessen lässt. D er Z usam ­ m en h an g zw ischen d e n relig iö se n E in stellu n g en v o n E ltern u nd K in d ern ist n ich t v o n d e te rm in istisc h e r A rt u n d lä s s t d e sh alb A u s­

18 M. K o z a k i e w i c z , N o w o c z e s n o ś ć nauczycieli polskich. Próba dia gno­

z y (Die M odernität der p oln isch en Lehrer. V ersuch einer D iagnose), W arszaw a

1974, 94— 99.

17 U. B o o s - N ü n n i n g , E. G o l o m b, Religiöses Verh alten im W andel.

(14)

D IE R E L IG IÖ S E T R A D IT IO N IN PO L EN 1 0 1

nah m en u n d A b w eich u n g en v o n d e r allg em ein en G esetzm ässig keit zu.

4. Kontinuität der religiösen Tradition in den Landfamilien

Die g a n z e S p h äre d er z iv ilisato risch en u n d g e sellsch aftlich -k u l­ tu re lle n W a n d lu n g e n e rre ic h t m it e in e r g ew issen V e rsp ätu n g a u ch das län d lic h e M ilieu. Im Z usam m enh ang dam it h a t die Landfam ilie e in e n h ö h e re n G rad des in n e re n Z usam m enhalts als die S ta d t­ fam ilie b e w a h rt. D er in diesem F am ilien ty p e x is tie re n d e K o­ h ä sio n sg rad g e w ä h rle is te t eine g rö ss e re E ffek tiv ität d e r Soziali- satio ns- u n d E rziehungsm assnahm en. D abei w ird d av o n a u sg e g a n ­ gen, d ass die F am ilie um so w e n ig e r ih re relig iö se F u n k tio n erfüllt, je w e ite r die län d lic h e G em einschaft in d en In d u stria lisie ru n g s- u n d U rb a n isie ru n g sp ro ze sse n fo rtg e sc h ritte n ist. N e u e D enk- u n d V e r­ h a lte n sm u ste r, n eu e „im p o rtierte" u n d im län d lic h e n M ilieu e n ts te ­ h ende, m it den tra d itio n e lle n nich t im m er ü b erein stim m en d e W e r ­ tu n g sk rite rie n e rsc h w e re n ziem lich oft die Erfüllung d e r relig iö se n F u n k tio n in ih re n frü h e re n Form en. Die K u ltu r des D orfes ist n ich t m ehr w ie frü h e r v o n relig iö s-k irch lich en E lem enten du rch d ru n g en .

Die H y p o th e se vom Z usam m enh ang zw ischen d e r In te n siv ie ru n g d er U rb a n is ie ru n g sv e rä n d e ru n g e n u n d d er E rfüllung d er relig iö sen F u n k tio n d u rch die Fam ilie b e k rä ftig te J. S ty rn a am Beispiel zw eier D örfer in d e r G egend v o n T a rn ó w 18. Im V e rg le ich zu r V o rk rie g sz eit v e rrin g e rte n sich d e r U m fang d e r h ä u slic h en P ra k tik e n sow ie die H äu fig k eit ih re r A u sü b u n g (die m it d e r L an d w irtschaft v e rb u n d e n e n G eb räu ch e v ersch w in d en ). Die sp o n ta n e relig iö s-sittlich e E inw irkung des F am ilienm ilieus v e rlie rt ih re K raft. In dem M asse w ie d ie U rb a ­ n isie ru n g fo rtsch re ite t, zeich n et sich jed o c h ein e E ntfaltung des „fam iliären " E rlebens solch er F e ierlic h k e ite n w ie K indtaufe, E rst­ kom m union, Firm ung, k irc h lic h e T ra u u n g usw . d u rch die T eilnah m e an d e r re lig iö se n Z erem o n ie u n d hl. K om m union ab. In einig en F ra g en in te n s iv ie rt sich die b e w u sst u n tern o m m en e re lig iö s-sitt­ liche E inw irkung, z.B. in bezug auf die frü h e re u n d h ä u fig ere M it­ nah m e d e r k le in e n K inder zur K irche, die Z u sam m en arb eit d er E ltern m it d e n K a te ch e ten u n d die G e sp räch e m it den K in dern ü b e r relig iö se T h em en (h au p tsäch lich d e r M ü tter). D as k a n n ein Sym ptom der a llg em ein en T en d en z sein, sich zum W o h le des K indes a u f die E rziehung in d er Fam ilie zu k o n z e n trie ren . J. S ty rn a zufolge „ v e r­ e n g t sich n ach u n d n ach d e r B ereich d er relig iö sen F unktion der F am ilie bei g leich zeitig er In te n siv ie ru n g ein ig er ih re r E lem en te"19. 18 J. S t y r n a , P rzem ia ny ro d z in y w śr odow isku w ie jsk im . Funkcja relig ij­

na (U m w andlungen in der Fam ilie im ländlichen M ilieu. R eligiöse Funktion), Stu­

dia T eologiczne 1979, Bd 2, 149— 159, » Ebd., 158— 159.

(15)

102 JA N U S Z M A R IA Ń S K I

W e rtv o ll sind die B eobach tun g en v o n E. N ow akow ska-B utrym hin sic h tlic h des Lubliner Dorfes. G estü tzt auf die A n a ly se d e r A n t­ w o rte n auf die F ra g e n a c h d er G la u b e n sstä rk e des B efragten u nd se in e r E ltern sow ie n a c h d e r diesb ezü g lich en G e n eratio n sd ifferen zie­ ru n g w u rd e festg estellt, dass sich die V e rä n d e ru n g e n im V e rh ä ltn is zum G lau b en au f dem D orfe n ich t e rs t in d en le tz te n J a h re n , so n ­ d e rn in fe rn e r V e rg a n g e n h e it v o llzo g en haben, u n d zw ar zw ischen d er ä lte re n G e n e ratio n u n d d e n E ltern d ieser G en eratio n . Die g e ­ g e n w ä rtig e G la u b e n sstä rk e b e id e r G e n e ratio n e n d e r L ubliner D orf­ b e w o h n e r lie g t au f äh n lich em N iv e a u u n d w e ist S ta b ilitä tsm erk ­ m ale auf. F ast 95% d e r B efrag ten in b e id e n G e n e ratio n sg ru p p e n b e k a n n te n sich zum relig iö se n G lauben. Die V e rla g e ru n g e n zw ischen den G e n e ratio n e n d er E ltern d er B efragten u n d d er B efragten selb st vo llz o g e n sich im B ereich zw e ier G rade d e r G la u b e n ssk a la (tief g läu b ig u n d gläubig) u n d w a re n in d e r ä lte re n G e n e ratio n sg ru p p e v iel d e u tlic h e r. V e rä n d e ru n g e n e x tre m e r A rt, w ie z.B. d e r Ü bergang vo m tiefen G lauben d e r E ltern zum U n g lau b en des B efragten, tra te n in b e id e n G e n e ratio n e n n u r sp o ra d isch auf.

Die Ü bereinstim m ung in d e r p rin zip iellen w elta n sc h au lich e n O rie n tie ru n g b eid er D o rfb ew o h n e rg e n e ra tio n e n su g g e rie rt eine Ä h n lich k e it auf dem G eb iet d e r K o n tin u ität d e r e rz ie h e ris c h e n T ra ­ d itio n en in d e r Fam ilie. Es zeigte sich, d a ss die E ltern d e r B efragten aus b eid e n G e n e ratio n sg ru p p e n die relig iö se n W e rte an die e rste S telle d er den K in d ern e in g e p rä g te n W e rte setzten. Die B efragten se lb st ü b e rm itteln ih re n K in d ern d ag eg en v o r allem W e rte , d ie dem sittlich en B ereich an g eh ö ren . Es g ib t e in e n U n te rsc h ied im C h a ra k ­ te r d e r ü b e rm ittelten W e rte a u s dem B ereich d e r Religion. W en n die E ltern d e r B efragten die E in h altu n g d e r ritu e ll-k u ltisc h en N o r­ m en b eto n ten , so ü b e rm itteln ih re K inder allg e m e in ere A u fträg e u n d u n te rs tre ic h e n oft dabei die B edeutung d e r E in h altu n g d e r sittli­ c h e n N orm en, d e re n U rsp ru n g d ie R eligion ist. In d e r h e u te re a lis ie r­ ten re lig iö se n S ozialisation v o llz ie h t sich eine V e rsch ie b u n g der A k zen te in R ichtung d e r e th isc h e n In h alte des K atho lizism u s20.

D ie R eligio sität zw eier D o rfg en eratio n en am Beispiel der L and pfarrei F a ry n y (Diözese O lsztyn) w a r G eg en stan d d e r A n a ly sen v o n J. Suw ała. Die ju n g e G e n e ra tio n e rw ies sich als w e n ig e r r e ­ ligiös als die ältere, u n d das u n te r fast a lle n a n a ly s ie rte n A sp e k ten des relig iö se n Lebens. F ü r tief gläub ig h ie lte n sich 47,8% d e r ä lte re n B efragten u n d n u r 11,5% d e r jü n g ere n . Die ü b rig e n P ro z en te fielen auf die G läubigen. Die K en n tn is d e r G la u b e n sw a h rh e ite n w a r in b e id e n G e n e ratio n e n ziem lich gleich, w ä h re n d auf dem G ebiet der A k z e p tatio n d e r D ogm en die Ä lte re n die J ü n g e re n ü b e rra g te n . Auf der E bene d e r A n e rk e n n u n g d e r k a th o lisc h e n M o raln o rm en w a r die

20 E. N o w a k o w s k a - B u t r y m , M ię d z y p o k o le n i o w a e w o lu c ja p o g lą d ó w

na w y c h o w a n i e (Z w ischengenerationelle Evolution der A nsich ten über die Er­

(16)

D IE R E L IG IO S E T R A D IT IO N IN P O L EN 103

S itu atio n ähnlich. Die jü n g e re G e n e ratio n z e ich n ete sich jed o c h d u rc h ih re T re u e g e g e n ü b er d en re lig iö se n P flic h tp ra k tik e n aus. A n einem d u rch sc h n ittlic h en S onntag n ah m en 52,9% d er B efragten aus d er jü n g e re n G e n e ratio n u n d n u r 27,9% au s d e r ä lte re n a n d er hl. M össe teil. A llg em ein genom m en, re a lis ie rte die jü n g e re G e n eratio n das M odell des K ath o lik en in g e rin g e re m M asse als die ä lte re 21.

Das län d lic h e M ilieu — b e tra c h te t u n te r dem A sp e k t d er r e li­ giö sen S elb std e k la ratio n en d er D orfb ew oh ner — zeich n et sich d u rch eine g ew isse S tatik u n d B eh arrlich k eit sow ie H o m og enität der r e ­ lig iösen H a ltu n g e n aus. Die e n tsc h ied e n e M eh rh eit d e r D o rfkatho­ lik en ste llte k e in e V e rä n d e ru n g e n in ih re n relig iö se n G lo b a lh a ltu n ­ gen fest, v ie le au ch k e in e U n te rsc h ied e im V e rg le ich zur R eligiosität ih re r E ltern. T ro tz d er p rin zp iellen B estän d ig k eit d e r relig iö se n T ra ­ dition in den D orffam ilien v e rrin g e rt sich die In te n s itä t d e r re lig iö ­ sen E in w irk u n g d e r E ltern auf die K inder, zum indest in ein ig en F ra g e n d e r relig iö sen E rziehung. Es tre te n F am ilien auf, die zu e in e r relig iö se n E rziehung ih re r K inder u n fäh ig sind, zudem v e rä n d e rn sich die im R ahm en der S ozialisation in d e r F am ilie ü b e rm itte lte n relig iö s-sittlic h e n In h alte etw as.

Die L andfam ilie h a t aufgeh ö rt, das einzige g esellsch aftlich e u n d n o rm a tiv e M ilieu zu sein, in das d e r ein zeln e „ e in g esch rieb en " ist. A u ch sie b e sitz t v ie le in k o h ä re n te u n d g em isch te Züge. Es ist n ich t m öglich, v o n ihrem u n a n fe c h tb a re n relig iö se n C h a ra k te r als v o n e in e r g e g e b e n e n T a tsa c h e zu sp rech en . Die relig iö se E rziehung d er K inder in d e n Landfam ilien ist je d o c h w e ite rh in etw as S e lb stv e r­ stä n d lic h e s („k u ltu relle S elb stv e rstä n d lich k e it"), u n d die F am ilie b leib t d e r H a u p tfa k to r d er K o n tin u ität u n d B estän d ig k eit d e r re lig iö ­ sen K ultur. In ih re n B em ühungen z u r Ü b erm ittlung d e r relig iö sen W e rte u n d V e rh a lte n sm u ste r an die n ä c h ste n G e n e ratio n e n ist sie e n g e r m it d er K irche v e rb u n d e n a ls die Stadtfam ilie.

5. B em erk u ngen zu d en U n te rsu c h u n g se rg e b n isse n

Infolge des G egen satzes z w isch en d e r relig iö se n W e lta n ­ schau un g , die d en K in d ern in d er F am ilie v o n k le in auf e in g e p rä g t w ird, u n d d e r v o n d er Schule u n d a n d e re n a u sse rfa m iliä re n e r ­ z ie h e risc h en E in w irk u n g sfak to ren g e s ta lte te n n ich trelig iö se n W e lt­ san sc h a u u n g kom m t es zu S p an n u n g en u n d K onflikten. Die K onfron­ ta tio n d iese r E inflüsse — u n d a u ch d e r W id e rh all d er Z iv ilisatio n s­ u n d U rb a n isa tio n se in w irk u n g e n — fü h rt m an chm al zu r A b sc h w ä ­ chung d e r K o h äsio n d e r re lig iö se n O rie n tie ru n g e n in d e r Fam ilie, zu e in e r u n v o llstä n d ig e n V e re in ig u n g u n d H arm o n isieru n g d er in ­ d iv id u ellen u n d k o lle k tiv e n W e rte , Ziele u n d A ufgaben. Die sich 21 J. S u w a ł a , R eligijność d w ó c h p o k o le ń na p r z y k ła d z i e Faryn (Reli­ giosität zw eier G enerationen am Beispiel Faryny), Studia W arm ińskie 1975, Bd. 12, 195—221.

(17)

104 JA N U S Z M A R IA Ń S K I

v o llz ie h e n d e n V e rä n d e ru n g e n b e d e u te n nich t den V e rlu st d e r die relig iö se E ntw icklung in d er F am ilie g e sta lte n d e n u n d stim u liere n ­ den Einflüsse, so n d e rn b e d e u te n im V erlau f d e r A k k o m o d atio n die E inführung v o n nich t im m er m itein an d er überein stim m end en, m anchm al w id e rsp rü c h lich e n In h a lte n in den eig en en W e rtb e re ic h sow ie das A u ftre ten v o n Fam ilien, die die F u n k tio n d e r Ü berm ittlu ng d er W e rte u n d N o rm en sow ie d e r ch ristlich en V e rh a lten sm u ste r n u r teilw e ise o d er ü b e rh a u p t n ich t erfüllen.

D er zu lan g sam e P rozess d e r A b sch w äch u n g d e r E inflüsse des C h risten tu m s u n d der R eligion ü b e rh a u p t in der p o ln isch en G esell­ sch aft ist G eg en stan d d e r A n a ly se n u n d des K um m ers d e r m a rx isti­ schen Soziologen, die sich b em ü h en herau szu bek om m en, w a ru m die Ü berw ind u n g d es relig iö sen G laub en s in d er G esellschaft so la n g ­ sam v o r sich geht. Die b e o b a c h te te „K rise” des re lig iö se n Lebens in te rp re tie re n sie als g lo b ale K rise u n d g e h en v o n d e r p h ilo so p h i­ schen V o rau ssetzu n g aus, dass sich „das allgem ein e N iv e a u d er r e ­ lig iö sen A k tiv itä t d er zeitg en ö ssisch e n In d u strie g e sellsc h a fte n der N ull n ä h e rn w ird. J e d e G e n e ratio n w ird religiö s w e n ig e r a k tiv sein als die v o rh e rig e " 22. Es lo h n t sich, a n d ieser Stelle die A n sich t v o n L. K ołakow ski an zuführen, n ach d er es k e in e re a le n G rü n d e gibt, die für eine ein d im ension ale R ü ck g an gslin ie des relig iö sen G laubens sp rech en. „A us den g eg e n w ä rtig festg e ste llte n relig iö se n V e rä n d e ­ ru n g en , die die v e rsc h ie d e n e n g esellsch aftlich en U m w andlung en b e g le ite n ", sch reib t L. K ołakow ski, „darf k einesfalls auf das W irk e n irg e n d e in e r e in d eu tig en u n d e in lin e a re n A b h än g ig k eit gesch lo ssen w erd en , die in b elieb ig en h isto risc h e n Z eiträu m en stän d ig G ü ltigk eit h ä tte " 23.

D er k u rz e Ü berblick ü b e r die soziologischen U n te rsu c h u n g e n b e stä tig te n u r d e n e rs te n T eil d er H yp o th ese, n ach d e r „das N iv eau d e r R elig io sität des ju n g e n Polen v o n h e u te in den m eisten F ällen eine F olge d e r R elig io sität d er E ltern ist, diese A b h ä n g ig k e it aber sch n ell z u rü c k g e h t''24. D ie F am ilie b leib t selbst u n te r d e n B edin­ gu n g en e in e r sich schnell en tw ic k e ln d e n G esellschaft w ie in Polen ein In stru m e n t der relig iö se n Sozialisation. Die Rolle d e r Fam ilie bei d e r In sp iratio n u n d F estig u n g der relig iö sen E in stellu n g en ist in d e r e rste n Etappe d e r relig iö se n S ozialisation seh r intensiv, also im Z eitrau m d e r V o rschul- u n d e rs te n G ru n d sch u ljah re. A u ch sp ä te r v e rlie rt die Fam ilie d ie M ö g lich k eit d er e rz ie h e risc h e n E inw irkung

22 B. L e ś , Religijność sp o ł e c z e ń s t w p r z e m y s ł o w y c h . Studium p o r ó w n a w c z e

Francji i W i e l k i e j Brytanii (R eligiosität der Industriegesellschaftcn. Eine Studie

zum V ergleich von Frankreich und Grossbritannien), W arszaw a 1977, 175. 23 L. K o ł a k o w s k i , Kultura i fe ty s z e . Zbiór roz praw (Kultur und Fe­ tische. A bhandlungssam m lung), W arszaw a 1967, 247—248.

24 A. Ś w i ę c i c k i , Społeczn e uw aru n kow an ia p o ls k ie j relig ijn ości (Die gesellsch aftlich en B edingungen der polnischen R eligiosität), W ięź 20 (1977) Nr.

(18)

DIE R E L IG IO SE T R A D IT IO N IN PO L EN 105

nicht, w obei a b e r die E ffektivität d e r die H erau sb ild u n g e in e r V o r­ lieb e für die Erfüllung der relig iö sen P flichten u n d die F estig u n g des G laubens a n stre b e n d e n E inw irkung g e rin g e r ist, in sb eso n d ere w ä h re n d d e r Z eit d e r w e lta n sc h a u lic h e n R eifung u n d d er E rlang ung "von L eb en serfah ru n g d u rch die Ju g en d lich en . Einen sc h arfen N o n ­

konform ism us d e r relig iö se n E in stellu n g en in bezug auf die E ltern gibt es n u r bei e in e r a u sg esp ro c h en e n M in d e rh e it v o n Ju g en d lich en , u n d d ie A n zahl d e r Fam ilien, die ü b e rh a u p t k ein e relig iö sen F u n k tio ­ n en e rfü lle n o der sich d u rch ein e „ k o n te rre lig iö se" F u n k tio n a u s ­ zeichnen, ist w e ite rh in re la tiv g erin g , m it leic h te r Z unahm etendenz. N u r in ein ig en K reisen d e r ju n g e n G e n e ratio n u nd in ein ig en so ­ zialen S chichten (z.B. u n te r den L ehrern) zeich n et sich ein a u s ­ d rü ck lich es F e h len d e r w elta n sc h au lich e n Id en tifik atio n zw ischen E lte rn u n d K in d ern ab. M an k a n n also au s d e n e n tsp re c h e n d e n E in stellu n g en der K inder zur R eligion au f die E in stellu n g en ih re r E ltern schliessen. Es g ib t k e in e re a le n G ründe, d ie fü r e in e e in d im e n ­ sio n ale R ück g an g slinie des relig iö se n G laubens in der G esellschaft sp re c h e n w ürden.

G estü tzt auf die b ish er d u rc h g e fü h rte n soziologischen Lhitersu- ch u n g en w ä re es schw er, die H y p o th e se v o n der Existenz e in e r Lücke od er so g ar e in e r K luft zw isch en den G e n e ratio n e n in d e r p o l­ n isch en G esellsch aft h in sich tlich d e r relig iö sen E in stellu n g en a u f­ zustellen. Die zuw eilen a u ftre te n d e n K o n flik tsitu atio n en zw ischen den G e n e ratio n e n in d e r Fam ilie sin d Einzelfälle u n d ste lle n k e in e n sich d e u tlic h ab zeich n en d en T ren d v o n allg em ein g esellsch aftlich em C h a ra k te r dar, d e r d en p rin zip iellen w e lta n sc h au lich e n Z usam m en­ h a lt der F am ilie b ed ro h e n w ürde. W e n n a u ch die ju n g e G e n e ratio n eine g rö ss e re D istanz zu R eligion u n d K irche aufw eist als die G e­ n e ra tio n ih re r E ltern, lasse n die b ish e r gesam m elten A n g ab en n ich t v e rm u ten , d ass sich in re la tiv n a h e r Z ukunft die P ro p o rtio n zw i­ sch en den G laü b ig en e in e rseits u n d den religiö s G leich gü ltigen a n d e re rse its a u sg leich en w erde. M an m uss dem m arx istisch en So-, ziologen J. J. W ia tr re c h t geben, d er schreibt, dass „ein U n te rsc h ied zw ischen d e r R elig io sität d er J u g e n d lic h e n u n d d e r d e r Ä lte re n zw ar ex istiert, jed o c h so g erin g ist, d ass m an die A u frec h te rh a ltu n g dieses Z ustan d s in d er Z ukunft p ro g n o stizie re n m u ss"25. Die A b h ä n ­ gig k eit d e r relig iö se n V e rh a lte n sm u ste r d er ju n g en G e n e ratio n v o n d e r R elig io sität ih re r E ltern, w elch e v o n d en E rfo rsch ern des r e li­ giö sen Lebens in u n se re m Land festg e ste llt w u rd e, ist so sinnfällig, dass sie n ich t d u rch d e n Zufall e rk lä rt w e rd e n kann.

Die E inflüsse der b e a b sic h tig te n u n d d e r sp o n tan en Laizisie- rung, die E inw irkung d er Schule, d er K reise d e r G leich altrig en u n d der M assenm ed ien, die laizistisch e L ebensm odelle fo rcieren, w e rd e n

85 J. J. W i a t r , Przem ia ny sp o łeczn e w P. Isce (Soziale W andlungen in Pu­ len), W arszaw a 1976, 105.

(19)

106 JA N U S Z M A R IA Ń S K I

v o n d e n k u ltu re ll-re lig iö se n S chem ata in d er F am ilie k o n tro llie rt u n d b e w e rte t, w elche für die v o n den a u sse rfa m iliä re n S o zialisation s­ u n d E rzieh u n g sk reisen la n c ie rte n W e rte, N o rm en u n d V e rh a lte n s ­ m u ste r ein spezifisches se le k tiv e s „F ilter” d a rste llt. Die F am ilie ist die e le m en ta re soziale G ruppe, in d e r sich die u n te r dem Einfluss d e r In d u stria lisie ru n g u n d U rb a n isie ru n g v o llzieh en d en W a n d lu n g e n d e r w e ite re n g esellsch aftlich en U m w elt k o n z e n trie re n u n d d u rc h ­ setzen. Die d a n k d e r Fam ilie in K ind h eit u n d Ju g e n d e rla n g te n r e ­ lig iö sen G ru n d o rie n tie ru n g e n w e ise n ein e b e trä c h tlic h e S tab ilität auf. Die F am ilie e rw e ist sich als ein sta b ile r W irk fa k to r für die E inflüsse d er K irche au f d e n einzelnen. F am ilie u n d K irche sind w e ite rh in g en ü g en d s ta rk u n d sub til m itein an d er v e rb u n d e n . In der F am ilie b e h a u p te t sich de ia cto die Ü berm ittlu n g d e r relig iö s b e ­ g rü n d e te n W erte, N o rm en u n d V e rh a lten sm u ste r sow ie d e r p rin ­ zipielle K onsens d e r relig iö se n E in stellu n g en zw ischen den G en e­ ratio n en .

Cytaty

Powiązane dokumenty

2amieszczone teksty prezentują poglądy Świętochowskiego na pracę organiczną i pro­ blem niepodległości Polski, ideologię pozytywizmu, kwestię chłopską i ruch

Członkowie pracowni biorę też udział w Międzynarodowych Kongresach Oświecenia (Bruksela 1984, Budapeszt 1987), oraz - w miarę możliwości - w mniejszych spotkaniach

Szósty etap to system szkolnictwa wyższego i badań zdominowany przez sek- tor finansowy, który mógłby się wyłonić wraz z podporządkowaniem gospodarki wiedzy

Nous focalisons, d’une part, sur quelques démons féminins respon- sables du handicap et sur les enfants qui en sont victimes, consi- dérés eux-mêmes comme des

Celem niniejszych rozważań jest próba odpowiedzi na pytania, co składa się na bogactwo rowerowych odgłosów, jaka jest ich specyfika, czy mają one znaczenie dla

W pierw szej grupie źródeł możliwość in ­ form acji nieścisłej lu b fałszyw ej (tzn... Sy­ tuacje odw rotne,

The modelling aimed: to determine the groundwater circulation system, to compare the water balances of the Koprzywianka River catchment basin with its selected fragments, to

Opinie ekspertów będą zgodne co do wartości logicznych zdań atomowych: dla wartości bliższych 0 zdania te będą oceniane jako prawdziwe, natomiast zdania takie będą oceniane