Choroba Mareka (MD) jest chorob¹ nowotworow¹ kur, której czynnikiem etiologicznym jest herpes-wirus zwany herpes-wirusem choroby Mareka (MDV). Cho-roba wystêpuje na ca³ym wiecie i stanowi powa¿ny problem, jest przyczyn¹ zwiêkszonej miertelnoci, wzrostu brakowañ tuszek, spadku produkcji nienej oraz znacznie wy¿szych kosztów produkcji.
Patogeneza choroby jest cile zwi¹zana z odpowie-dzi¹ immunologiczn¹. Schematyczny przebieg pato-genezy przedstawiono na ryc. 1. Wirus zaka¿a komór-ki uk³adu odpornociowego, które wczeniej uleg³y aktywacji w celu jego zniszczenia. Wystêpuj¹ cztery etapy infekcji: wczesna infekcja cytolityczna z przej-ciow¹ immunosupresj¹, infekcja latentna, póna in-fekcja cytolityczna z trwa³¹ immunosupresj¹ i laten-cja z towarzysz¹c¹ jej transformacj¹ nowotworow¹ (8). Genom wirusowy po wnikniêciu do j¹dra komórko-wego tworzy formê kolist¹ i na drodze mechanizmu tocz¹cego siê ko³a dochodzi do integracji wiruso-wego DNA. Nowo zsyntetyzowane wirusowe DNA jest nastêpnie pakowane do niedojrza³ych kapsydów znajduj¹cych siê w obrêbie j¹dra komórkowego. Utwo-rzony nukleokapsyd przemieszcza siê przez wewnêtrz-n¹ b³onê j¹drow¹ do j¹drowej przestrzeni miêdzyb³o-nowej. Powstaj¹ce formy otoczkowe na drodze egzo-cytozy s¹ nastêpnie transportowane do powierzchni zaka¿onej komórki. Jednak¿e w momencie przenika-nia przez zewnêtrzn¹ b³onê j¹drow¹ mog¹ zostaæ po-zbawione otoczki (3).
Do zaka¿enia MDV dochodzi drog¹ aerogenn¹ na skutek aspiracji cz¹steczek wirusowych znajduj¹cych siê wraz z obumar³ymi komórkami naskórka chorych ptaków w kurzu i w pyle kurnika. Prawdopodobnie replikacja wirusa zachodzi ju¿ w obrêbie tchawicy, w p³ucach i w workach powietrznych, nastêpnie wi-rus transportowany jest do ledziony, grasicy i torby Fabrycjusza (1, 8). W transporcie tym bior¹ udzia³ ma-krofagi pêcherzyków p³ucnych, lecz mo¿liwy jest tak-¿e transport bierny. W narz¹dach limfatycznych wirus jest wykrywany ju¿ 36 h po zaka¿eniu. W 3. dniu po zaka¿eniu rozpoczyna siê faza pó³produktywna, któ-rej wynikiem jest atrofia grasicy i torby Fabrycjusza. Pomiêdzy 4. a 5. dniem po zaka¿eniu osi¹ga swój szczyt wczesna infekcja cytolityczna, której intensyw-noæ maleje pomiêdzy 6. a 7. dniem. W tym okresie wykrywalnych jest kilka wirusowych antygenów i wy-stêpuje immunosupresja bêd¹ca wynikiem atrofii bur-sy i grasicy. Obserwowana jest dodatkowo apoptoza niedojrza³ych tymocytów T CD4+ i CD8+ (20, 21). Dochodzi do zahamowania replikacji wirusa. Nastêp-nie w ledzioNastêp-nie i krwi obwodowej pojawiaj¹ siê du¿e iloci latentnie zaka¿onych limfocytów T, u których nie obserwuje siê ekspresji antygenów wirusowych. Mog¹ one ulegaæ transformacji (2-4, 9, 21, 29).
Wytworzeniu latencji towarzyszy odpowied humo-ralna i komórkowa. Zapocz¹tkowanie i utrzymanie latencji mo¿e zale¿eæ tak¿e od cytokin, takich jak tzw. czynnik utrzymuj¹cy latencjê, oraz interferonu ã
Choroba Mareka wybrane zagadnienia
EL¯BIETA SAMOREK-SALAMONOWICZZak³ad Chorób Wirusowych Drobiu Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Samorek-Salamonowicz E. Mareks disease: selected aspects
Summary
Mareks disease (MD) is a lymphoproliferative disease of poultry caused by a cell-associated herpesvirus called Mareks disease virus (MDV). The disease has a significant economic impact on the poultry industry. MD is the first oncogenic disease controlled by vaccination. Live vaccines are administered either to one-day old chicks or to 18-day old embryos. However, although MD vaccines target MDV replication in the cytolic phase and prevent lymphoma development, they do not prevent infection and replication of pathogenic strains of MDV. One of the important problems is an evolution toward greater virulence and the emergence of vvMDV and vv+MDV strains. The development of novel vaccines is necessary. DNA vaccines based on entire viral genomes cloned as bacterial artificial chromosomes (BAC) are considered. The genetic incorporation into recombinant vaccines of genes for immunomodulatory stimuli or vaccines from deletion mutants prepared from virulent MDV strains lacking vIL8 and gene meq are also under consideration.
(IFN-ã). Interferon ã zaczyna byæ wytwarzany oko³o 3. dnia po zaka¿eniu. Pobudza on ekspresjê recepto-rów na powierzchni limfocytów T oraz aktywuje in-dukcjê syntazy tlenku azotu, enzymu odpowiedzial-nego za produkcjê tlenku azotu. Tlenek azotu ograni-cza replikacjê wirusa MD i proliferacjê aktywowanych limfocytów T. Mo¿e dzia³aæ równolegle z supresoro-wymi makrofagami wystêpuj¹cymi u zaka¿onych pta-ków (6, 7, 32, 33, 38). Pomiêdzy 14. a 21. dniem po zaka¿eniu obserwuje siê w tkankach nab³onkowych i limfatycznych wyst¹pienie kolejnej fazy cytolitycz-nej, której towarzyszy trwa³a immunosupresja zarów-no odpowiedzi humoralnej, jak i komórkowej. Wyni-kiem jej jest niezdolnoæ wytwarzania przeciwcia³ przeciwko ró¿norakim antygenom, utrata wra¿liwoci na mitogeny, opóniona reakcja odrzucania alloprzesz-czepów, brak tzw. reakcji nadwra¿liwoci typu póne-go, brak zdolnoci do regresji miêsaków Rousa oraz zwiêkszona wra¿liwoæ na inne patogeny (19, 28).
W czasie tego etapu do nab³onka brodawek piór przedostaj¹ siê limfocyty zaka¿one wirusem MD. Za-chodzi w pe³ni produktywna faza infekcji, komórki brodawek piór staj¹ siê obfitym ród³em zakanych
cz¹stek wirusowych, z czym wi¹¿e siê wystêpowanie stanu zapalnego oraz martwicy komórek nab³onko-wych (22). Kompletne cz¹stki wirusa MD w z³usz-czonych komórkach nab³onka mog¹ utrzymywaæ swoj¹ zakanoæ przez kilka miesiêcy w temperaturze 20--25°C, a w temperaturze 4°C przez kilka lat w kurzu kurnika (27).
Mechanizm transformacji nowotworowej nie zosta³ dok³adnie poznany. Wiadomo, ¿e wirus MD z komór-k¹ gospodarza ³¹czy siê przede wszystkim w obrêbie telomerów. Prawdopodobnie wirus MD zwi¹zany z DNA gospodarza mo¿e powodowaæ aktywacjê s¹-siaduj¹cych genów na poziomie transkrypcyjnym zmieniaj¹c prawid³ow¹ ekspresjê genów komórki, co sprzyja nowotworowym transformacjom. Poza tym sam wirus MD posiada gen koduj¹cy bia³ko Meq bê-d¹ce jego g³ówn¹ onkoprotein¹. Do innych genów zwi¹zanych z latencj¹ i transformacj¹ nowotworow¹ nale¿¹ ICP4, rodzina jego antysensownych transkyp-tów (SAR/MSR), meq, pp38, L1, rodzina genów Bam-HI-H oraz antysensowny transkrypt meq (5, 16, 26).
Dotychczas nie wyjaniono, w jaki sposób strans-formowanym komórkom udaje siê uciec spod nad-Ryc. 1. Schematyczny przebieg zaka¿enia kurcz¹t wirusem choroby Mareka stadia patogenezy
Transformacja nowotworowa limfocytów T B T T T Faza w pe³ni produktywnego zaka¿enia Tworzenie kompletnych cz¹stek MDV Komórki nowotworowe Latentnie zaka¿one limfocyty T Aktywowany limfocyt T Limfocyt B Œmieræ komórki
Œmieræ komórki
Œrodowisko Zaka¿enie Fagocytoza cz¹stek
wirusa przez makrofagi pêcherzyków p³uc Faza lityczna zaka¿enia Faza latencji w limfocytach T Siewstwo cz¹stek wirusa do otoczenia wraz z komórkami epitelialnymi brodawek piór (FFE)
nieje ju¿ wtedy tak du¿a immunosupresja, ¿e skutecz-na obroskutecz-na organizmu jest niemo¿liwa. Infekcja trwa przez ca³e ¿ycie ptaka (27).
Choroba Mareka jest pierwsz¹ chorob¹ nowotwo-row¹ zwalczan¹ za pomoc¹ szczepionek. Obecnie sto-sowane szczepionki mo¿na podzieliæ na trzy g³ówne grupy. Pierwszy typ szczepionek reprezentuj¹ szcze-pionki heterologiczne, oparte na herpeswirusie indy-czym HVT, zawieraj¹ce liofilizowany wirus wolny od komórki (cell-free), przechowywane w temp. 4°C oraz zawieraj¹ce wirus zwi¹zany z komórk¹ (cell--associated), wymagaj¹ce do przechowywania ciek³e-go azotu (temp. 196°C). Drugim typem s¹ szczepionki oparte na szczepach atenuowanych nale¿¹cych do se-rotypu 1, wymagaj¹ce przechowywania w p³ynnym azocie. Zawieraj¹ one szczep CVI988 (Rispens) w po-staci zwi¹zanej z komórk¹. Ostatni typ reprezentuje grupa szczepionek oparta na naturalnie apatogennych szczepach wirusa choroby Mareka, nale¿¹cych do se-rotypu 2. Do produkcji najczêciej stosuje siê szczep SB1. S¹ to szczepionki zawieraj¹ce wirus zwi¹zany z komórk¹, w zwi¹zku z czym wymagaj¹ do przecho-wywania p³ynnego azotu. Oprócz tych trzech grup szczepionek na rynku dostêpne s¹ szczepionki biwa-lentne, zawieraj¹ce dwa szczepy np.: HVT i Rispens lub SB1 i Rispens (8, 27, 31).
Wirus szczepionkowy, namna¿aj¹c siê u kurcz¹t, jest przyczyn¹ sta³ej infekcji. Szczepienie ogranicza na-mna¿anie siê terenowego wirusa MD w organizmach ptaków. Wirusy szczepionkowe chroni¹ przed wczes-n¹ faz¹ replikacji wirusa terenowego w narz¹dach lim-fatycznych i obni¿aj¹ poziom latentnej infekcji (31). Trzy dni po szczepieniu aktywowane s¹ komórki NK, prawdopodobnie wytwarzaj¹ce interferon IFN-ã i za-bijaj¹ce zaka¿one przez wirus zjadliwy komórki B. We wczesnych stadiach IFN-ã jest wytwarzany tak¿e przez inne komórki np. makrofagi. IFN-ã ogranicza namna-¿anie wirusa terenowego, zjadliwego, a ponadto po-miêdzy 3. a 7. dniem po szczepieniu stymuluje makro-fagi do wytwarzania NO, który równie¿ hamuje na-mna¿anie wirusa terenowego. Antygenowo specyficz-ne limfocyty cytotoksyczspecyficz-ne (CTL) pojawiaj¹ siê 7 dni po szczepieniu i dodatkowo eliminuj¹ komórki zaka-¿one wirusem terenowym, prawdopodobnie wspó³-dzia³aj¹c w tym z cytotoksycznoci¹ komórkow¹ za-le¿n¹ od przeciwcia³ (ADCC). Kombinacja tych me-chanizmów mo¿e doprowadziæ wirus zjadliwy do la-tencji. Jednak¿e komórki pamiêci CTL szybko elimi-nuj¹ reaktywuj¹ce siê komórki zaka¿one wirusem (25, 28). Wiele czynników mo¿e interferowaæ z powstaj¹c¹ po szczepieniu odpornoci¹. Infekcje innymi immu-nosupresyjnymi wirusami lub stres mog¹ obni¿aæ in-dukowan¹ przez szczepienie odpowied komórkow¹. Bursektomia i pozbawienie odpowiedzi humoralnej nie ma wp³ywu na ochronê poszczepienn¹ ptaków (27).
Szczepienie zmniejsza namna¿anie szczepów tere-nowych i rozprzestrzenianie wród kurcz¹t,
zapobie-¿a poziom wiremii terenowego szczepu, hamuj¹c jego replikacjê w foliku³ach piór i siewstwo, zapobiega zmianom w nerwach i narz¹dach wewnêtrznych, chroni przed immunosupresj¹, hamuje powstawanie zmian nowotworowych. Szczepione ptaki mog¹ byæ nosicie-lami wirusa terenowego, a sta³a obecnoæ wirusa w ro-dowisku mo¿e prowadziæ do powstawania populacji wirusa o podwy¿szonej zjadliwoci.
Ptaki szczepi siê w pierwszym dniu ¿ycia domiê-niowo, mo¿na te¿ wykonywaæ szczepienie podskór-nie. Inne drogi podawania szczepionki: do oka, do nosa, do tchawicy s¹ nieskuteczne. Liczba cz¹stek wprowa-dzonego wirusa szczepionkowego w 1 dawce nie mo¿e byæ mniejsza od 2000 PFU. Prowadzi siê tak¿e szcze-pienia in ovo zarodków w 18. dniu inkubacji, w mo-mencie przek³adania jaj do klujnika. Szczepienia ta-kie s¹ stosowane w automatycznej technologii, s³u¿¹c do szczepieñ brojlerów (15, 34).
Pojawienie siê na przestrzeni ostatnich lat nowych patotypów wirusa MD oraz ich epidemiologiczny wzór mog¹ wskazywaæ na mo¿liwoæ rekombinacji pomiêdzy trzema serotypami MDV. W badaniach nad genomem szczepów nale¿¹cych do serotypu 1 i sero-typu 2 wykryto obecnoæ fragmentu sk³adaj¹cego siê z DNA obydwu analizowanych szczepów, który po-wsta³ w wyniku genetycznej rekombinacji szczepu serotypu 2 z DNA latentnego szczepu zjadliwego se-rotypu 1. Jest to niebezpieczne ze wzglêdu na wyko-rzystywanie szczepów serotypu 2 do produkcji szcze-pionek. Powy¿szych oddzia³ywañ nie stwierdzono w przypadku serotypu 1 i 3 (HVT), pomimo ¿e wirusy te wspó³zaka¿aj¹ te same komórki (10, 11, 13).
Istnieje wiele prac mówi¹cych o interakcjach po-miêdzy retro- i herpeswirusami. Integracja wirusa re-tikuloendoteliozy (REV) do genomu wirusa choroby Mareka zosta³a potwierdzona zarówno w warunkach in vitro, jak i in vivo. Kompletne, zintegrowane z ge-nomem cz¹steczki prowirusów REV stwierdzono w przypadku kilku szczepów MDV. Po zaka¿eniu kur takimi formami wirusowymi s¹ obserwowane niety-powe objawy chorobowe, brak jest formy nerwowej choroby czy nowotworzenia, wystêpuje natomiast sil-na atrofia grasicy (14, 17). Nie stwierdzono wystêpo-wania mutacji retrowirusowej w przypadku szczepów nale¿¹cych do serotypu 2 i 3 MDV. Wydaje siê jed-nak, ¿e odgrywa ona pewn¹ rolê w zmianach zacho-dz¹cych w szczepach serotypu 1 (14, 17).
Istniej¹ tak¿e doniesienia o wykryciu obecnoci frag-mentu genomu wirusa bia³aczki ptasiej (ALV) w ge-nomie szczepu MDV oraz o integracji fragmentu wi-rusa erytroblastozy (AEV) z genomem szczepu MDV (14).
Powa¿ny problem stanowi pojawienie siê szczepów wirusa choroby Mareka o podwy¿szonej zjadliwoci, nazywanych patotypami vvMDV (very virulent MDV) i vv+MDV (very virulent plus MDV), które s¹ w sta-nie prze³amaæ odpornoæ poszczepienn¹. Szczepy te
pojawi³y siê na ca³ym wiecie (37). Czynniki sprzyja-j¹ce ewolucji szczepów MDV w kierunku ich uzjadli-wienia nie s¹ w pe³ni wyjanione. Przypuszcza siê, ¿e formy bardziej zjadliwe powsta³y w wyniku ekspozy-cji szczepów wyjciowych na coraz to skuteczniejsze szczepionki, co spowodowa³o zmiany w tempie repli-kacji oraz ekspresjê i selekcjê genów odpowiedzial-nych za wirulencjê i onkogennoæ szczepów (10, 37). W zwi¹zku z horyzontaln¹ drog¹ przenoszenia MDV ewolucja dokonuje siê coraz szybciej, szczególnie w obrêbie skupionych populacji (36).
Podjêto próby zlokalizowania w obrêbie genomu szczepów MDV charakterystycznych zmian wykazu-j¹cych zwi¹zek z ró¿n¹ ich patogennoci¹. Wykaza-no, ¿e wielkoæ genomu szczepów nale¿¹cych do pa-totypu vvMDV jest wiêksza ni¿ genomu szczepów zaliczanych do vMDV, mimo ¿e szczepy te wykazuj¹ podobieñstwo w oko³o 99%. Stwierdzono, ¿e w geno-mie szczepu vMDV brakuje pewnego fragmentu,
któ-ry tworzy³¹cznik miêdzy sekwencjami w linearnej
formie DNA (18). Inni autorzy przypuszczaj¹, ¿e loci determinuj¹ce zjadliwoæ mo¿e byæ unikalne dla po-szczególnych szczepów MDV (24).
Zachodz¹ca obecnie mutacja dzikich szczepów te-renowych wirusa MD w kierunku zwiêkszania pato-gennoci i sta³e pojawianie siê coraz bardziej wiru-lentnych szczepów zmusza do pracy nad nowymi szczepionkami, lecz by uzyskaæ odpowied protekcyj-n¹, nale¿y wyjaniæ i zrozumieæ mechanizmy odpor-nociowe. Do tej pory jest nie wyjaniony mechanizm siewstwa wirusa i jego namna¿anie w brodawkach piór. Nale¿y wyjaniæ równie¿ formowanie monoklonalnych guzów nowotworowych. Nie jest znany tak¿e mecha-nizm protekcji, nie wiadomo, czy komórki zainfeko-wane wirusem szczepionkowym blokuj¹ zaka¿enie wi-rusem terenowym na zasadzie interferencji, czy te¿ niszcz¹ komórkê podczas fazy litycznej, czy te¿ blo-kuj¹ któr¹ z faz zaka¿enia (23, 35, 36).
Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ szczepionki wek-torowe. Do ich wytworzenia u¿ywa siê tzw. wekto-rów, którymi s¹ plazmidy bakteryjne lub wirusy nie-patogenne dla szczepionych osobników. Do wiruso-wych wektorów, takich jak wirus ospy, HVT czy ate-nuowany MDV, s¹ wprowadzane geny wirusa MD koduj¹ce glikoproteinê B (gB) lub inne glikoproteiny. Takie wektorowe szczepionki indukuj¹ protekcjê prze-ciwko MD, lecz s¹ jeszcze w fazie prób. Alternatyw-n¹ strategiê reprezentuj¹ szczepionki zawieraj¹ce de-lecyjne mutanty. Du¿¹ nadziejê budz¹ mutanty z dele-cj¹ genu meq, koduj¹cego g³ówn¹ onkoproteinê wiru-sow¹, jednak¿e z wirulencj¹ s¹ zwi¹zane jeszcze inne, nie poznane w pe³ni geny. Poza tym namna¿anie ta-kiego delecyjnego mutanta w hodowlach komórko-wych jest ubogie (12).
Rozwój technologii BAC DNA (Bacterial Artificial Chromosomes) pozwala na konstruowanie wielu wa-riantów szczepów vv+ MDV pozbawionych genów odpowiedzialnych za wirulencjê i onkogennoæ, które
mog¹ byæ potencjalnymi kandydatami do sporz¹dze-nia szczepionki. Otrzymane w ten sposób szczepionki DNA wymagaj¹ dalszych badañ i opracowania tech-niki oceniaj¹cej je zarówno in vitro, jak i in vivo (23, 30).
Inn¹ koncepcj¹ jest uzyskanie proprotekcji przez genetyczn¹ inkorporacjê do rekombinowanej szcze-pionki genów stymuluj¹cych immunomodulacjê, ta-kich jak MIP I (chicken inflammatory protein), dziêki czemu zostaje wzmocniona powstaj¹ca odpowied protekcyjna (30, 38). Rozwa¿ana jest tak¿e koncepcja nowej generacji szczepionek, które zapobiega³yby siewstwu i rozprzestrzenianiu siê wirusów terenowych. W tym celu za pomoc¹ technologii interferencyjnej wy-konuje siê inkorporacjê shRNA (short-hairpin RNA) do wektora, którym jest wirus MD. Klony takie maj¹ cechy typu dzikiego szczepu. Namna¿aj¹ siê w tym samych narz¹dach, podobnie jak szczepy wyjciowe i mo¿na je reizolowaæ ze splenocytów. Szczepionki te s¹ w fazie badañ laboratoryjnych (12, 23).
Reasumuj¹c, obecna sytuacja zmusza do zastano-wienia siê i odpowiedzenia na piêæ nastêpuj¹cych py-tañ, które stanowi¹ g³ówne tezy VIII Miêdzynarodo-wego Sympozjum Choroby Mareka (23). Po pierw-sze, czy rzeczywicie istnieje zale¿noæ pomiêdzy szczepieniem a zwiêkszaniem wirulencji przez szcze-py terenowe? Po drugie, czy mo¿na, maj¹c do dyspo-zycji ró¿ne techniki molekularne, wykreowaæ nowy, skuteczny wirus szczepionkowy, który zast¹pi³by obec-nie stosowane? Po trzecie, czy u¿ycie szczepionek biwalentnych, zawieraj¹cych dwa ró¿ne szczepy jest lepsze od u¿ycia szczepionek monowalentnych? Po czwarte, czy u¿ycie do produkcji szczepionek wiru-sów, które rozprzestrzenia³yby siê poziomo od szcze-pionych do nie szczeszcze-pionych ptaków, bêdzie korzyst-ne, czyli innymi s³owy czy tempo mutacji zostanie opónione przez rywalizacjê wirusa szczepionkowe-go ze szczepem terenowym czy te¿ przyspieszone? Po pi¹te, czy mo¿na zaplanowaæ wprowadzenie skutecz-nych i bezpieczskutecz-nych szczepionek przeciwko MD, nie wymagaj¹cych u¿ycia ¿ywego wirusa? Ta ostatnia kwestia zawiera te¿ pytanie, czy tradycyjne szczepie-nia przetrwaj¹, czy te¿ nale¿y skupiæ siê na nowych technologiach, takich jak interferencyjny RNA sam lub w po³¹czeniu z konwencjonaln¹ szczepionk¹. Sprawa jest pilna i na podjêcie decyzji oraz dzia³añ czeka ca³y wiatowy sektor drobiarski.
Pimiennictwo
1.Adldinger H. K., Calnek B. W.: Pathogenesis of Mareks disease: early distri-bution of virus and viral antigens in infected chickens. J. Natl. Cancer Inst. 1973, 50, 1287-1298.
2.Aly M., Witter R. L., Fadly A. M.: Enhancement of reticuloendotheliosis virus-induced bursal lymphomas by serotype 2 MDV. Avian Pathology 1996, 25, 81-94.
3.Baigent S. J., Davison F.: Mareks disease virus: biology and life cycle, [w:] Mareks disease: An Evolving Problem. Elsevier Academic Press, London 2004, 62-76.
4.Baigent S. J., Rennie M., Ross N., Bumstead N., Davison T. F.: Age- and strain-related differences in the quantity of MD in different populations of lymphocytes. Avian Pathol. 1996, 25, 23-28.
2004, 112-123.
6.Calnek B. W.: Lymphomagenesis in Mareks disease. Avian Pathol. 1998, 27, 554-564.
7.Calnek B. W.: Maintenance of Mareks disease herpesvirus latency in vitro by a factor found in conditioned medium. J. Gen. Virol. 1988, 69, 2808--2818.
8.Calnek B.: Pathogenesis of Mareks disease virus infection. Curr. Top. Microbiol. Immunol. 2001, 255, 25-55.
9.Calnek B. W., Schat K. A., Ross L. J., Chen C. L.: Further characterization of Mareks disease virus-infected lymphocytes. II. In vitro infection. Int. J. Cancer 1984, 33, 399-406.
10.Davison F., Nair V. K.: Use of Mareks disease vaccines: could they be driving the virus to increasing virulence? Expert Rev. Vaccine. 2005, 4, 1-12.
11.Delecluse H. J., Hammerschmidt W.: Status of Mareks disease virus in esta-blished lymphoma cell lines: Herpesvirus integration is common. J. Virol. 1993, 67, 82-92.
12.Hinton T., Mitter N., Doran T., Mahony T.: Development of new generation
Mareks disease virus vaccines. Procc. 8th International Mareks disease
Sym-posium, Townsville, Australia 2008, s. 21.
13.Hirai K., Yamada M., Arao Y., Kato S., Nii S.: Replicating Mareks disease virus (MDV) serotype 2 DNA with inserted MDV serotype 1 DNA sequen-ces in a Mareks disease lymphoblastoid cell line MSB1-41C. Arch. Virol. 1990, 114, 153-165.
14.Isfort R. J., Qian Z., Jones D., Silva R. F., Witter R., Kung H. J.: Integration of multiple chicken retroviruses into multiple chicken herpesviruses: herpes-viral gD as a common target of integration. Virology 1994, 203, 125-133. 15.Johnston P. A., Liu H., OConell T., Phelps P., Bland M.: Applications in
in ovo technology. Poultry Sci. 1997, 76, 165-178.
16.Jones D., Lee L., Liu J. L., Kung H. J., Tillotson J. K.: Mareks disease virus encodes a basic leucine zipper gene resmbling the fos/jun oncogenes that is highly expressed in lymphoblastoid tumors. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1992, 89, 4042-4046.
17.Jones D. P., Brunovskis P., Witter R., Kung H. J.: Retroviral insertional acti-vation in herpesvirus transcriptional actiacti-vation of uS genes by an integrated long terminal repeat in Mareks disease virus clone. Journal of Virology 1996, 70, 2460-2467.
18.Lee L. F., Wu P., Sui D., Ren D., Kung H. J., Witter R. L.: The complete unique long sequence and the overall genomic organization of the GA strain of Mareks disease virus. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 2000, 97, 6091-6096. 19.MacMicking J., Xie Q. W., Nathan C.: Nitric oxide and macrophage
func-tion. Annu. Rev. Immunol. 1997, 15, 323-350.
20.Morimura T., Hattori M., Ohashi K., Sugimoto C., Onuma M.: Immuno-modulation of peripheral T cells in chickens infected with Mareks disease virus: involvement in immunosuppression. J. Gen. Virol. 1995, 76, 2979--2985.
21.Morimura T., Ohashi K., Kon Y., Hattori M., Sugimoto C., Onuma M.: Apop-tosis and CD8-down-regulation in the thymus of chickens infected with Mareks disease virus. Arch. Virol. 1996, 141, 2243-2259.
kens. Acta Virol. 1999, 43, 159-163.
23.Osrterrider K.: Mareks disease vaccines- excellent beginnings, problematic
past, jolty present, uncertain future. Procc. 8th International Mareks disease
Symposium, Townsville, Australia 2008, s. 18.
24.Osterrieder K., Vautherot J. F.: Genome content of Mereks disease-like viruses, [w:] Mareks disease: An Evolving Problem. Elsevier Academic Press, London 2004, 17-31.
25.Powell P. C., Rowell J. G.: Dissotiation of antiviral and antitumor immunity in resistance to Mareks disease. Journal Nat. Cancer Inst. 1997, 59, 919-924. 26.Qiane Z., Brunovskis P., Rauscher F., Lee L., Kung H. J.: Transactivation activity of Meq, a Mareks disease herpesvirus bZIP protein persistently expressed in latently infected transformed T cells. J. Virol. 1995, 69, 4073--4044.
27.Schat K. A., Nair V.: Mareks disease. Disease of Poultry. Wyd. XII. Black-well Publishing, 2008, 452-514.
28.Schat K. A., Xing Z.: Specific and non-specific immune responses to Mareks disease virus. Dev. Comp. Immunol. 2000, 24, 201-221.
29.Shek W. R., Calnek B. W., Schat K. A., Chen C. H.: Characterization of Mareks disease virus-infected lymphocytes: discrimination between cyto-litycally and latently infected cells. J. Natl. Cancer Inst. 1083, 70, 485-491. 30.Tarpey J., Davis P. J., Sondermeijer P., Cavanagh D., Hein R.: Recombinant
turkey herpesviruses expressing chicken cytokines. Procc. 8th International
Mareks disease Symposium, Townsville, Australia 2008, s. 19.
31.Vielitz E., Landgraf H.: Protection against Mareks disease with different vaccines, determination of PD50 and duration ofvaccinal immunity. Deutche Tierärztliche Wochenschrift 1986, 93, 53-55.
32.Volpini L. M., Calnek B. W., Sekellick M. J., Marcus P. I.: Stages of Mareks disease virus latency defined by variable sensitivity to interferon modulation of viral antigen expression. Vet. Microbiol. 1995, 47, 99-109.
33.Volpini L. M., Calnek B. W., Sneath B., Sekellick M. J., Marcus P. I.: Inter-feron modulation of Mareks disease virus genome expression in chicken cell lines. Avian Dis. 1996, 40, 78-87.
34.Wakenell P. S., Bryan J., Schaeffer A., Avaklan C. W., Whitfill C.: Effect of in ovo vaccine delivery route on herpesvirus of turkey/SB1 efficacy and viremia Avian Diseases 2002, 46, 274-280.
35.Walkden-Brown S. W., Growes P. J.: Epidemiology of Mareks disease:
cur-rent understanding and challenge. Procc. 8th International Mareks disease
Symposium, Townsville, Australia 2008, s. 24.
36.Witter R. L.: Protective efficacy of Mareks disease vaccines. Curr. Top. Microbiol. Immunol. 2001, 255, 57-90.
37.Witter R. L., Calnek B. W., Buscaglia C., Gimeno I. M., Schat K. A.: Classi-fication of Mareks disease viruses according to pathotype: philosophy and methodology. Avian Pathol. 2005, 34, 75-90.
38.Xing Z., Schat K. A.: Expression of cytokine genes in Mareks disease virus--infected chickens and chicken embryo fibroblast cultures. Immunology 2000, 100, 70-76.
Adres autora: prof. dr hab. El¿bieta Samorek-Salamonowicz, Al. Party-zantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: elsam@piwet.pulawy.pl
