Med. Weter. 2016, 72 (4), 269-272 269
KRONIKA
Zygmunt Oswald Ewy, lekarz weterynarii, wybitny polski uczony, którego badania naukowe stanowiły po-ważny wkład w rozwój światowej fizjologii zwierząt, jest znany w kręgach specjalistycznych jako twórca polskiej szkoły endokrynologii zwierząt oraz zasłu-żony kynolog polski.
Urodził się 27 kwietnia 1913 r. we Lwowie w rodzi-nie ziemiańskiej o rodzi-niezwykle interesującym pochodze-niu. Rodzice byli właścicielami niewielkiego folwarku pod Lwowem. Ojciec Ewiego, Oswald pochodził ze spolszczonej rodziny o szwajcarskich korzeniach. Jego przodkowie osiedlili się tutaj pod koniec XVIII wieku, uciekając przed prześladowaniami religijnymi we własnej ojczyźnie. Jako protestanci (mennonici) zostali uznani przez kościół katolicki za heretyków, a katolickie władze szwajcarskiego kantonu groziły im ciężkimi sankcjami. Na terenie Galicji znaleźli spokojne schronienie. Oswald ożenił się z Polką, Marią Loteczką, która była katoliczką. Zygmunt Ewy należał do piątego pokolenia urodzonego w Polsce, od dziecka był katolikiem (2). Rodzice przykładali szczególną wagę do wykształcenia swoich dzieci. Zygmunt Ewy uczył się najpierw w prywatnej szkole Mieczysława Kistryna, potem w XI Gimnazjum im. Jędrzeja Śniadeckiego we Lwowie, następnie
rozpo-czął studia w Akademii Medycyny Weterynaryjnej w tym mieście, gdzie w 1938 r. uzyskał dyplom lekarza weterynarii (3). Na wybór zawodu miały z pewnością wpływ lata młodzieńcze spędzone w tradycyjnej, ciepłej rodzinie ziemiańskiej. Z towarzyszących mu zwierząt szczególnie upodobał sobie psy i konie. Jeden z braci Zygmunta, Roman, również wybrał ten sam zawód, a drugi, Artur, został prawnikiem (3, 10, 26). We wrześniu 1938 r. rozpoczął czynną służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim, którą ukończył w marcu 1939 r. w stopniu kaprala podchorążego. Następnie został przydzielony do V Pułku Artylerii Lekkiej do Lwowa, gdzie służył w ambulansie weterynaryjnym majora Kazimierza Szostakiewicza, awansując do stop-nia plutonowego. Wybuch wojny zastał go w pułku, gdzie zajmował się organizacją oddziałów frontowych w związku z ogłoszoną pod koniec sierpnia mobiliza-cją. Brał czynny udział w wojnie obronnej, dowodząc plutonem prowadzącym walki na odcinku obejmują-cym Cmentarz Janowski, Cmentarz Żydowski, ulicę Kleparowską oraz okoliczne wzgórza i organizując wypady w kierunku Hołowska. 22 IX 1939 r. został odwołany do koszar, gdzie odczytano mu rozkaz kapitulacji Lwowa. Do rezerwy przeszedł w stopniu
Zygmunt Ewy – lekarz weterynarii,
twórca polskiej szkoły fizjologii zwierząt
MONIKA NOWAKOWSKA-ZAMACHOWSKA, MAGDALENA PIESZKA*, MAREK PIESZKA**, TADEUSZ BAROWICZ**
Katedra Historii Medycyny, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, ul. Kopernika 7, 31-034 Kraków
*Instytut Nauk o Zwierzętach, Zakład Hodowli Koni, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków **Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa, Instytut Zootechniki PIB w Balicach, ul. Krakowska 1, 32-083 Balice
DOI: 10.21521/mw.5645
Nowakowska-Zamachowska M., Pieszka M., Pieszka M., Borowicz T. Zygmunt Ewy – a veterinarian, creator of Polish animal physiology
Summary
The present article is an attempt to summarize the biography and scientific achievements of outstanding Polish scientist, a veterinarian and cynologist, Professor Zygmunt Ewy (1913-1994). Professor Ewy was born and raised in Galicia, in a landowning family. From the beginning of his scientific work, the areas of his interests included the subject related the role of the nervous and endocrine systems in the lactation, the impact of endocrine system on reproductive functions in animals, as well as the study of hypothalamic-pituitary axis in birds. Professor showed the correlation between the iodine content in the water and its content in milk, and proved the existence of similar mechanism of iodine uptake in humans and animals. Professor Ewy was the author of over 150 scientific publications, several books and a member of numerous scientific societies. Thanks to its remarkable achievements. Professor Ewy became known as ‘the creator of the Polish school of animal endocrinology’.
Med. Weter. 2016, 72 (4), 269-272 270
podporucznika (6). Za udział w obronie Lwowa otrzy-mał z Londynu Krzyż Kampanii Wrześniowej (26). W czasie okupacji pozostał we Lwowie.
Pracę naukową Zygmunt Ewy rozpoczął jeszcze w czasie studiów, w 1935 r., w Zakładzie Chemii Fizjologicznej Akademii Medycyny Weterynaryjnej, gdzie pracował pod kierunkiem wybitnego uczonego, humanisty i wielkiego patrioty Wacława Moraczew-skiego. Najpierw w latach 1936-1938 pełnił funkcję zastępcy asystenta, a następnie do 1941 r. starszego asystenta tego zakładu, w nowo powstałym Lwowskim Instytucie Weterynaryjnym. Po zajęciu Lwowa przez Niemców i degradacji uczelni do poziomu szkoły zawodowej, był zatrudniony w latach 1941-1944 jako asystent w Katedrze Chemii Fizjologicznej w Tierärz-tliche Fachkurse, gdzie nadal intensywnie pracował naukowo. W 1943 r., za namową Wacława Mora-czewskiego zainteresował się zupełnie nową gałęzią medycyny, jaką była endokrynologia. Moraczewski umożliwił mu pracę w fabryce organo-preparatów „Laokoon”, w której rozpoczęto produkcję insuliny (otrzymywanej z ekstraktów alkoholowych trzustek wieprzowych zakwaszanych kwasem solnym), oksy-tocyny (z przysadek bydlęcych) i żeńskich hormonów płciowych (z moczu ogierów). W tym samym roku został wydelegowany na kurs oznaczania hormonów, który odbywał się w Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie (10).
Badania naukowe prowadzone w tym Zakładzie daleko przekraczały oczekiwania okupanta. Efektem była praca doktorska pt. „Wstrząsy wywołane węglo-wodanami i ich zależność od diety”, którą obronił tuż po odzyskaniu niepodległości w 1945 r. na Wydziale Weterynaryjnym Uniwersytetu Wrocławskiego. W la-tach 1945-1950 pracował na stanowisku starszego asystenta Katedry Chemii Farmaceutycznej UJ, gdzie nadal największym jego zainteresowaniem była en-dokrynologia. Wraz z przyjacielem, specjalistą od rozrodu zwierząt, Władysławem Bielańskim, prowa-dził badania na kastrowanych myszach, polegające na oznaczeniu hormonów żeńskich pochodzących z moczu ogierów (10, 12).
Badania z zakresu endokrynologii nie były mile wi-dziane przez ówczesne władze naszego kraju. Nie tylko pseudonaukowe teorie Trofima Łysenki hamowały roz-wój nauki, ale też epokowe odkrycia Iwana Pawłowa zdeformowane do poprawnie politycznych dogmatów, nie zostawiały możliwości rozwoju endokrynologii, kładąc jedyny nacisk na regulację neuronalną. Pomimo wynikających z tych faktów trudności Zygmunt Ewy prowadził liczne badania z tego zakresu, jako adiunkt w Katedrze Fizjologii Zwierząt Wydziału Rolniczego UJ, gdzie pracował w latach 1950-1954 pod kierun-kiem prof. Teodora Marchlewskiego, oraz w Zakładzie Fizjologii Zwierząt Instytutu Zootechniki, którym kierował w latach 1950-1983. W tym czasie, w 1952 r., habilitował się na podstawie pracy pt. „Rola układu nerwowego i hormonalnego w procesie laktacji”.
Badaniami objął populację krów rasy czarno-białej nizinnej oraz polskiej czerwonej. Wykazał, że stosując odpowiednie preparaty, jak stilbestrol, prolaktynę czy białko jodowane zawierające 3% tyroksyny, można wywołać istotne zmiany w laktacji u tych zwierząt. Po uzyskaniu tytułu profesora nadzwyczajnego ob-jął w 1954 r. funkcję kierownika Katedry Fizjologii Zwierząt Wyższej Szkoły Rolniczej (później Akademii Rolniczej) w Krakowie. Tytuł profesora zwyczajnego uzyskał w 1962 r. (3, 10).
Główny kierunek badań naukowych profesora Ewy’ego stanowiły zagadnienia wydzielania we-wnętrznego u zwierząt użytkowych, w szczególności fizjologia laktacji, wpływ środowiska na niektóre me-chanizmy warunkujące procesy życiowe, wpływ ukła-du endokrynnego na rozród zwierząt, badania ukłaukła-du podwzgórzowo-przysadkowego u ptaków. Jeszcze w trakcie przygotowywania pracy habilitacyjnej od-krył, że zwierzęta hodowane na terenach podgórskich naszego kraju charakteryzują się obniżoną przemianą materii, związaną z dysfunkcją hormonalną tarczycy. W kolejnych swoich pracach określał zmiany morfo-logiczne tarczycy tych zwierząt i poziom jodu hor-monalnego w ich tkankach (4, 21). Uzyskane wyniki porównywał do zawartości jodu w powietrzu, roślinach i glebie na terenie Polski południowej. Wysnuł słuszną hipotezę o korelacji zawartości jodu w wodzie z jego zawartością w mleku oraz o podobnym mechanizmie przyswajania jodu u ludzi i zwierząt (18). Rozpoczął dalsze prace nad zawartością jodu w wodzie i w mle-ku krów oraz goitrogenami w roślinach krzyżowych. Wyniki korelował z badaniami histopatologicznymi tarczycy zwierząt i poziomem białka jodowanego (15, 16).
Efektem tych badań były liczne publikacje nauko-we oraz pierwsza w Polsce mapa niedoboru jodu na terenie Polski południowej, opracowana w odniesieniu do zwierzęcego zapotrzebowania na jod (17, 19, 22, 23). Mapa umożliwiła wprowadzenie suplementacji paszowej tego pierwiastka. Badania są obecnie co parę lat powtarzane w celu monitoringu niedoboru tego pierwiastka w mleku i innych produktach pochodze-nia zwierzęcego. Późniejsze badapochodze-nia nad problemem obniżonej funkcji tarczycy u zwierząt prowadził prof. S. Bobek ze swoim zespołem z Akademii Rolniczej w Krakowie. Kontynuacja tych badań prowadzona jest przez prof. Franciszkę Brzóskę w Instytucie Zoo-techniki w Balicach, przy współpracy z zespołem prof. Zbigniewa Szybińskiego z Katedry Endokrynologii UJCM (1).
Innym ważnym zagadnieniem, którym zajmował się Zygmunt Ewy, było uzyskanie superowulacji w ho-dowli zwierząt. Badania doprowadziły do opracowania metody pozyskiwania gonadotropiny z krwi źrebnych klaczy. Stosowano przy tym próbę biologiczną, jaką była reakcja samca żaby na obecność hormonu (14). W wyniku badań udało się opracować metodę oczysz-czania gonadotropin i ich standaryzację. Badania te
Med. Weter. 2016, 72 (4), 269-272 271 nie tylko wniosły wkład w poznanie źródła produkcji
gonadotropin i mechanizmów regulujących wczesny rozwój ciąży, ale też przyczyniły się do opracowania metod międzygatunkowych transplantacji zarodków u koniowatych. W tym czasie opracował także techni-kę kateteryzacji nasieniowodu (9, 13). Badał również enzymy unieczynniające oksytocynę, zajmował się mechanizmem przesuwania się nasienia w męskich narządach rozrodczych oraz rolą hormonów tylnego płata przysadki mózgowej w mechanizmie oddawania mleka u krów i owiec (5, 20).
Badania nad układem podwzgórzowo-przysadko-wym u ptaków doprowadziły do określenia wpływu wazopresyny i oksytocyny na narządy rozrodcze kury i wyjaśnienia roli aminopeptydaz w inaktywacji hor-monów części nerwowej przysadki (24). Wiele prac poświęcił prof. Ewy reakcjom hormonalnym wystę-pującym w sytuacjach stresowych u zwierząt (11). W ostatnich latach życia badał opioidy jako czynniki łagodzące stres.
Był autorem ponad 150 publikacji naukowych. Jego prace doświadczalne były przedstawiane na 10 światowych kongresach dotyczących fizjologii ogólnej i porównawczej oraz na licznych sympozjach i zjaz-dach w kraju i za granicą. Był autorem podręcznika „Zarys fizjologii zwierząt”, który doczekał się 6 wy-dań, a także współautorem podręcznika „Fizjologia zwierząt” oraz wydawnictwa „Biologia XX wieku”.
Prof. Ewy jako życzliwy opiekun i doradca młodej kadry naukowej wychował liczne grono pracowników nauki. Wypromował 31 doktorów, spośród których 12 uzyskało tytuł profesora, 7 zostało powołanych na stanowisko docenta. Brał czynny udział w życiu naukowym, będąc członkiem licznych towarzystw naukowych krajowych (Biochemicznego, Endokry-nologicznego, Fizjologicznego, Przyrodników oraz Nauk Weterynaryjnych), jak również zagranicznych (European Society for Comparative Endocrinology, European Society of Nuclear Methods in Agriculture, World Association of Veterinary Physiologists and Biochemists). Był ponadto członkiem rzeczywistym PAN, członkiem Komitetu Zoologicznego przy VI Wydziale PAN oraz Zootechnicznego i Weterynaryjne-go przy V Wydziale PAN, a także zastępcą sekretarza Oddziału Krakowskiego Polskiej Akademii Nauk. Jako członek założyciel Polskiego Towarzystwa Nauk Weterynaryjnych prof. Zygmunt Ewy został wyróżnio-ny godnością członka honorowego oraz odznaczowyróżnio-ny medalem „Pro Scientia Veterinaria Polona”. Był rów-nież członkiem honorowym Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego. Rektor i Senat Akademii Rolniczo--Technicznej w Olsztynie 14 października 1988 r. nadał prof. Ewy’emu tytuł doktora honoris causa tej uczelni. Za zasługi na polu naukowym i dydaktycznym prof. Ewy został wyróżniony licznymi odznaczenia-mi, nagrodami i medalami: nagrodą Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki, trzykrotnie I stopnia oraz raz II stopnia, nagrodą Polskiego Towarzystwa
Fizjologicznego, Srebrnym i Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim, Oficerskim i Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, tytułem Zasłużonego Na-uczyciela PRL, medalem Zasłużonego Pracownika Nauki oraz wieloma odznaczeniami resortowymi i regionalnymi (3, 7, 10, 25, 26).
Wielką pasją Profesora były weterynaria i kynolo-gia. Pomimo że wybrał drogę naukową, nie zaniedby-wał praktycznej strony swojego zawodu. W małym gabinecie we własnym mieszkaniu popołudniami konsultował swoich pacjentów. Pobierał symboliczne opłaty za wizyty, pracę traktując z wielkim zamiło-waniem, choć faktycznie nie była głównym źródłem utrzymania, a jedynie odskocznią po pracy na uczel-ni. Był wieloletnim konsultantem ZOO w Krakowie (25, 27). Bardzo mocno zaangażował się w prace Związku Opieki nad Zwierzętami, który w latach 50. został przemianowany na Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami. Ta druga organizacja, podtrzymując tradycje, działała jednak innymi metodami, które uważał za mniej skuteczne. Zygmunt Ewy bardzo mocno popierał i osobiście angażował się w działania wychowawcze i edukacyjne prowadzone przez ZOZ. Był orędownikiem myśli, że postawa etyczna czło-wieka wobec zwierząt kształtuje się bardzo wcześnie, dlatego kładł nacisk na edukację dzieci i młodzieży szkolnej. W konsekwencji Towarzystwo zainicjowa-ło powstawanie Kół Mzainicjowa-łodzieży Przyjaciół Zwierząt w szkołach podstawowych regionu krakowskiego, które skupiały około 3000 członków. Przedstawiciele związku często wygłaszali pogadanki w szkołach na temat zachowania zwierząt, ich zwyczajów i właściwe-go utrzymania. Członkowie ZOZ dokonywali inspekcji warunków życia zwierząt gospodarskich, transportu i uboju zwierząt. Kontrolowano również warunki, w jakich prowadzono doświadczenia na zwierzętach doświadczalnych. Tradycją było, że przedstawiciele tej organizacji składali wizytę w Kurii Metropolitarnej przed dniem św. Franciszka, prosząc o poruszenie te-matów dotyczących zwierząt w kazaniach na terenie diecezji. Prof. Ewy był przeciwny badaniom na zwie-rzętach, jeśli nie były one absolutną koniecznością. Uważał, że doświadczenia wiążące się z cierpieniem fizycznym lub psychicznym są całkowicie niedopusz-czalne. Bardzo mocno potępił głośny incydent podpa-lenia owiec w czasie kręcenia sceny filmowej pożaru zabudowań gospodarskich (7, 8). Był współtwórcą pierwszego w Krakowie azylu dla zwierząt (25).
Kolejną pasją Profesora była praca w zarządzie kra-kowskiego oddziału Związku Kynologicznego, które-go był współzałożycielem. Wystawianiu psów bardzo chętnie poświęcał czas. Był współtwórcą powojenne-go wzorca owczarka podhalańskiepowojenne-go. Uczestniczył w wielu spotkaniach hodowców, wystawach i słynnych „Posiadach Góralskich” na terenie dolin tatrzańskich (25). W życiu Profesorowi zawsze towarzyszył pies, którego nie wahał się nazywać przyjacielem. Najpierw elegancki seter irlandzki, potem uroczy jamnik, a na
Med. Weter. 2016, 72 (4), 269-272 272
koniec pudel z charakterem. Profesor chętnie zabierał swoich pupili do pracy, gdzie zajmowały stałe miejsce w jego gabinecie (27).
Żył i pracował naukowo według zasad, które przedstawił w jednym z wywiadów dla prasy: „Każdy naukowiec, a przełożony szczególnie, powinien mieć nie tylko autorytet zawodowy i pozycję w świecie na-ukowym, ale winien być także autorytetem pod wzglę-dem moralnym i społecznym. Bowiem podobnie jak w życiu społecznym, w stosunkach międzyludzkich, tak w nauce obowiązują określone zasady i prawa. Nie można nauki i środowiska wyodrębniać ze społeczne-go kontekstu” (7). Taka postawa budziła powszechny szacunek. Profesor był człowiekiem niezwykle skrom-nym. W życiu rodzinnym był serdecznym, dobrym, kochającym ojcem i mężem. Ożeniony z Krystyną Chruściel, chemikiem z wykształcenia, mieli dwoje dzieci, z których córka Anna Ewy-Skalska jest leka-rzem radiologiem, a syn Jacek Ewy architektem (27). Zygmunt Ewy zmarł nagle 22 czerwca 1994 r. w Krakowie i został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim. Był postacią nietuzinkową, nie tylko wybitnym naukowcem, zdolnym organizatorem, wy-trwałym dydaktykiem i wyrozumiałym pedagogiem, ale przede wszystkim patriotą, szlachetnym człowie-kiem, pełnym optymizmu i niezwykłej życzliwości dla ludzi.
Piśmiennictwo
1. Brzóska F., Szybiński Z., Śliwiński B.: Zawartość jodu w mleku spożywczym w Polsce – wyniki monitoringu w latach 2007-2008. Endokrynol. Pol. 2009, 60, 449-454.
2. Ewy K.: Pochodzenie i drzewo genealogiczne rodu Ewy. Rękopis. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej.
3. Ewy Z.: Curriculum Vitae. Maszynopis. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej. 4. Ewy Z.: Hormony tarczycy i ich zastosowanie w hodowli zwierząt. Przegl.
Hod. 1951, 7, 42-46.
5. Ewy Z.: Oksytocyna i jej działanie na mięśnie macicy i gruczoł mleczny. Acta Physol. Pol. 1971, 22, supl. 3, 71-82.
6. Ewy Z.: Przebieg służby wojskowej. Kraków 1 VIII 1970. Maszynopis. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej.
7. Ewy Z.: Rozmowa z redaktorem „Dziennika Polskiego”. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej.
8. Ewy Z.: Wywiad dla prasy. Maszynopis. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej. 9. Ewy Z.: Z historii weterynarii. Początki endokrynologii zwierząt w środowisku
krakowskim. Med. Weter. 1994, 50, 42-43.
10. Ewy Z.: Życiorys. Maszynopis. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej. 11. Ewy Z., Barowicz T.: Aminy katecholowe w krwi zwierząt gospodarskich.
Med. Weter. 1978, 34, 711-717.
12. Ewy Z., Bielański W.: Badania nad związkiem między zawartością hormonów estrogennych w moczu, a wartością reprodukcyjną ogierów. Endokrynol. Pol. 1952, 13, 157-164.
13. Ewy Z., Bielański W.: Wstępne badania nad różnicami w wydzielaniu dokrew-nym klaczy w ciążach z koniem i osłem. Folia Biol. 1955, 13, 19-30. 14. Ewy Z., Bielański W., Pigoń H.: Ilościowe oznaczanie hormonów
gonadotro-powych surowicy źrebnych klaczy przy użyciu Rana esculenta. Folia Biol. 1953, 11, 72-80.
15. Ewy Z., Bobek S.: Współczesne poglądy na fizjologię i patologię tarczycy u zwierząt. I. Fizjologia gruczołu tarczycowego. Med. Weter. 1969, 25, 321-325. 16. Ewy Z., Bobek S.: Współczesne poglądy na fizjologię i patologię tarczycy
u zwierząt. II. Patologia tarczycy. Med. Weter. 1969, 25, 393-399. 17. Ewy Z., Bobek S., Kamiński J.: Badania nad wpływem niedoboru jodu u
zwie-rząt w woj. krakowskim. Rocz. Nauk Rol. 1962, 79, 311-334.
18. Ewy Z., Bobek S., Kamiński J.: Poziom jodu w wodzie i mleku, a częstość występowania wola u ludzi. Post. Hig. Med. Doświad. 1962, 16, 335-342. 19. Ewy Z., Bobek S., Kamiński J.: Poziom jodu w wodzie i w mleku w
woje-wództwie katowickim. Roczn. Nauk Roln. 1966, 88, 131-136.
20. Ewy Z., Gołębska M., Epler P.: Uwalnianie oxytocyny w trakcie ssania u owiec. X. Zjazd Pol. Tow. Fizjol. Lublin 13-17 IX 1966.
21. Ewy Z., Kołczak T.: Ciężar tarczycy, jej obraz histologiczny oraz poziom jodu związanego z białkiem w surowicy krwi oraz ciężar nadnerczy świń o mięśniach normalnych i z wodnistym obrazem. Roczn. Nauk Roln. 1969, 91, 1-8.
22. Ewy Z., Pyska H., Styczyński H.: Poziom jodu w mleku i wodzie w wojewódz-twie opolskim. Roczn. Nauk Roln. 1968, 90, 399-406.
23. Ewy Z., Pyska H., Styczyński H.: Poziom jodu w wodzie oraz mleku w woje-wództwie wrocławskim. Roczn. Nauk Roln. 1969, 91, 335-346.
24. Ewy Z., Rząsa J.: The effect of vasotocin and oxytocin on oviposition in the hen. J. Reprod. Fert. 1970, 21, 549-550.
25. List żony, Krystyny Ewy, do redakcji Słownika Biograficznego z 15.06.2005. Maszynopis. Archiwum rodzinne A. Ewy-Skalskiej.
26. Śródka A.: Uczeni polscy XIX-XX stulecia. t. 5 (supl.), Agencja Wydawnicza Aries, Warszawa 2002, 13-14.
27. Ze wspomnień córki A. Ewy-Skalskiej.
Adres autora: Monika Nowakowska-Zamachowska, ul. Kopernika 7, 31-034 Kraków
