INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 10/2011, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 71–84
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Eleonora Gonda-SoroczyĔska, Katarzyna Przybyáa
UZDROWISKO A ĝRODOWISKO PRZYRODNICZE
NA PRZYKàADZIE SZCZAWNICY
____________
SPA AND NATURAL ENVIRONMENT
ON THE EXAMPLE OF SZCZAWNICA
Streszczenie
W opracowaniu zwrócono uwagĊ na SzczawnicĊ, miasto województwa maáopolskiego, powiatu nowotarskiego, poáoĪone w jednym z najpiĊkniejszych zakątków poáudniowej Polski, na styku Pienin i Beskidu Sądeckiego, w dolinie potoku Grajcarka, dopáywu Dunajca. Od poáowy XIX wieku jest ono znanym uzdrowiskiem, funkcjonującym juĪ prawie dwieĞcie lat. W 2005 roku postano-wieniem sądu uzdrowisko powróciáo do przedwojennych wáaĞcicieli rodziny hr. Stadnickich. Przeprowadzone analizy, wizje lokalne, inwentaryzacje, wywiady Ğrodowiskowe pozwoliáy lepiej poznaü tĊ miejscowoĞü, przybliĪyü jej ogólny potencjaá, pozwoliáy na wyciągniĊcie stosownych wniosków, zwáaszcza w kontek-Ğcie moĪliwoĞci turystycznych, w tym uzdrowiskowych tego szczególnego miej-sca, uwzglĊdniając przede wszystkim niepowtarzalne Ğrodowisko przyrodnicze.
Sáowa kluczowe: turystyka, uzdrowisko, Ğrodowisko przyrodnicze, potencjaá
turystyczny
Summary
In the elaboration attention has been paid to Szczawnica, a town in Maáo-polskie province, Nowy Targ poviat, located in one of the most beautiful spots in the South Poland, where Pieniny Mountains meet Beskid Sądecki, in the valley of Grajcarka stream, tributary of Dunajec.Since the half of 19th century it has been a famous spa, functioning for almost 200 years. In 2005 by court’s ruling the spa returned to its prewar owners – the family of Stadniccy counts. Carried out analy-ses, on-site visits, stocktaking, local surveys enabled learning more about the place, bringing closer its general potential, enabled drawing proper conclusions,
especially in the context of tourist potential including spa potential of this special place, taking into consideration first of all unique natural environment.
Key words:tourism, spa, natural environment, tourist potential WPROWADZENIE
Szczawnica to maáe miasto, liczące 6032 staáych mieszkaĔców (2009 r.), poáoĪone w Polsce, w województwie maáopolskim, powiecie nowotarskim. Usytuowane jest ono w jednym z najpiĊkniejszych zakątków poáudniowej Pol-ski, w dolinie potoku Grajcarek (prawy dopáyw Dunajca), który stanowi granicĊ miĊdzy Maáymi Pieninami, a Beskidem Sądeckim, na wysokoĞci 430-560 m n.p.m., w polsko-sáowackiej strefie przygranicznej. Na zachód od uzdrowiska znajduje siĊ PieniĔski Park Narodowy (pow.2346 ha), natomiast na wschód Po-pradzki Park Krajobrazowy (pow. 54 400 ha) [Kondracki 2000]. Nazwa miej-scowoĞci pochodzi od leczniczych kwaĞnych wód mineralnych, zwanych przez górali „szczawami”, które juĪ od 1810 r. butelkowano i wysyáano na caáy teren byáego cesarstwa austro-wĊgierskiego, do którego przynaleĪaáa Szczawnica
[Rajchel i inni 2003]. To warunkom geologicznym miejscowoĞü zawdziĊcza
swoje wody lecznicze, bowiem leĪy ona na granicy dwóch jednostek geologicz-nych: beskidzkiego fliszu, zbudowanego przede wszystkim z piaskowców i áup-ków, oraz PieniĔskiego Pasa Skaákowego, zbudowanego z wapieni [Kleczkow-ski 1990]. Administracyjnie Szczawnica podzielona jest na SzczawnicĊ WyĪną i SzczawnicĊ NiĪną. Od poáowy XIX wieku jest znanym uzdrowiskiem, funk-cjonującym juĪ prawie dwieĞcie lat. Po II wojnie Ğwiatowej byáa uzdrowiskiem paĔstwowym. Od 2005 roku powróciáa w rĊce prywatne. Leczy siĊ tu choroby ukáadu oddechowego i przewodu pokarmowego. W uzdrowisku wystĊpują szczawy alkaliczne sáone, bardzo pozytywnie wpáywające na zdrowie czáowieka. Szczawnica leĪy u stóp góry Bryjarki, w bezpoĞrednim sąsiedztwie PieniĔskiego Parku Narodowego. Wokóá roztaczają siĊ przepiĊkne krajobrazy, podziwiane przez kuracjuszy i turystów. ZieleĔ leĞna zajmująca 2/3 powierzchni miejscowo-Ğci korzystnie wpáywa na jej mikroklimat. Ze wszystkich stron wznoszą siĊ gór-skie zbocza, pokryte iglastymi lasami. Chronią one uzdrowisko przed wiatrami i zapewniają czyste powietrze. Nie sposób nie wspomnieü o duĪym usáonecznie-niu miejscowoĞci i maáej iloĞci opadów. Mocną stroną uzdrowiska jest usytu-owanie wszystkich obiektów sanatoryjnych, domów wczasowych, pensjonatów na zboczach górskich, w parkach, wĞród zieleni, w znaczącej odlegáoĞci od gáównych dróg komunikacyjnych. Taka lokalizacja tworzy wyjątkowo dogodne
warunki do wypoczynku, regeneracji siá, poprawy samopoczucia. DziĊki
specy-ficznemu mikroklimatowi, dobrze utrzymanej infrastrukturze turystycznej, w tym sanatoryjnej, miejscowoĞü naleĪy do najbardziej znanych i licznie
odwie-dzanych w Polsce.ZróĪnicowana oferta turystyczna pozwala na wybór
standar-du miejsca, a tym samym na wybór ceny pobytu [Kurek 2008]. Szczawnica sta-nowi takĪe doskonaáy punkt wypadowy do pieszych wĊdrówek po Pieninach.
UJĉCIE PROBLEMU
Celem opracowania jest próba rozpoznania i oceny stanu dziaáalnoĞci tego znanego w kraju i Europie uzdrowiska [àazarkowie 2007]. Poprzez przeprowa-dzone analizy, wizje lokalne, inwentaryzacje, wywiady Ğrodowiskowe, wywiady w gminie udaáo siĊ dokáadniej poznaü tĊ miejscowoĞü, zachodzące w niej prze-miany ekonomiczne, spoáeczno-funkcjonalno-przestrzenne, przybliĪyü jej ogól-ny potencjaá turystyczogól-ny, wskazaü gáówne kierunki rozwoju, zakwalifikowaü uzdrowisko do odpowiedniego schematu ukáadu przestrzennego, pod wzglĊdem powiązaĔ z oĞrodkiem osadnictwa staáego, wyciągnąü stosowne wnioski, zwáaszcza w kontekĞcie moĪliwoĞci turystycznych, w tym uzdrowiskowych tego szczególnego miejsca, uwzglĊdniając przede wszystkim niepowtarzalne Ğrodo-wisko przyrodnicze [WĊcáawowicz-Bilska 2008]. Dzisiejsza Szczawnica to malowniczo poáoĪone miasto, znane uzdrowisko i oĞrodek turystyczno-wypoczynkowy w jednym. Dalszy rozwój infrastruktury turystycznej (juĪ doĞü mocno rozbudowanej i zmodernizowanej) moĪe mieü znaczący, korzystny wpáyw na rozwój caáego miasta, na pozytywne skutki spoáeczno-ekonomiczne tj. zmniejszenie bezrobocia, na wzbogacenie kasy miasta o dodatkowe pieniądze pochodzące z podatku od nieruchomoĞci i opáat turystycznych. Nadto moĪe przyciągnąü kolejnych inwestorów, zwáaszcza z sektora finansowego i informa-tycznego.
UZDROWISKO W RĉKACH PRZEDWOJENNYCH WàAĝCICIELI
SzczawnicĊ otaczają ze wszystkich stron tereny chronione, bogate w walo-ry przyrodniczo-krajobrazowe. Są to: PieniĔski Park Narodowy, PIENAP na Sáowacji, Popradzki Park Krajobrazowy. Dynamiczny rozwój Szczawnicy jako uzdrowiska rozpocząá siĊ w poáowie XIX wieku. Wówczas jego wáaĞcicielem byá Józef Szalay, który od 1839 roku budowaá pierwsze áazienki, nowe budynki zdrojowe i pensjonaty, nadaá oprawĊ architektoniczną odkrytym Ĩródáom: Mag-daleny, Walerii, Jana, Szymona, Heleny i Anieli, powiĊkszyá i unowoczeĞniá Park Zdrojowy, z ciekawymi okazami drzew i krzewów, wybudowaá kaplicĊ zdrojową. Zapraszaá on do Szczawnicy wybitnych ludzi epoki, miĊdzy innymi znanego balneologa Józefa Dietla. Bywaáy tu równieĪ takie osobistoĞci jak: Adam Asnyk, Józef Ignacy Kraszewski, Cyprian Kamil Norwid,, Henryk Sien-kiewicz, Bolesáaw Prus, Stefan Jaracz, Jan Matejko i inni. Przed Ğmiercią w 1876 roku zapisaá on Zakáad Zdrojowy Akademii UmiejĊtnoĞci w Krakowie. TrudnoĞci finansowe i organizacyjne zmusiáy AkademiĊ do sprzedaĪy Szczaw-nicy w 1909 roku Adamowi Stadnickiemu, który w okresie miĊdzywojennym remontowaá domy zdrojowe, ująá nowe Ĩródáa, poszerzyá Park Górny o teren Poáonin. W latach 1933 - 1936 wybudowaá Inhalatorium (wyposaĪone w pierw-sze w Polsce komory pneumatyczne). Po II wojnie Ğwiatowej uzdrowisko
prze-száo na wáasnoĞü paĔstwa. Wybudowano nowe sanatoria branĪowe i nowocze-sny Zakáad Przyrodoleczniczy. W 1962 roku Szczawnica otrzymaáa prawa miej-skie. W 2005 roku, postanowieniem sądu, uzdrowisko powróciáo do przedwo-jennych wáaĞcicieli rodziny hr. Stadnickich. Od 2009 roku w centrum Szczawnicy tworzone jest Muzeum Uzdrowiskowe. Jego inicjatorem i fundato-rem jest Andrzej MaĔkowski, wnuk ostatniego wáaĞciciela zdroju Adama hr. Stadnickiego. Zebrano juĪ ponad 350 róĪnych przedmiotów związanych z uzdrowiskiem, ryciny, plany budynków, stare fotografie, kartki pocztowe, ksiąĪki, archiwalne dokumenty.
Rys. 1. Schemat funkcjonalno-przestrzenny Szczawnicy (opracowanie wáasne) Fig. 1. Functional and spatial diagram of Szczawnica (author’s own elaboration)
SZCZAWNICA „PERàĄ I KRÓLOWĄ POLSKICH WÓD”
Uzdrowisko jest obdarzone zróĪnicowanymi, co do skáadu, wodami mine-ralnymi. Nie bez powodu otrzymaáo miano „Peráy polskich wód”, czy „Królowej polskich wód”. W Karpatach wystĊpują wody mineralne we wszystkich jed-nostkach tektonicznych. Są to wody infiltracyjne, które siąkając w podáoĪe na-potykają wyziewy dwutlenku wĊgla (w Polsce związane z wulkanizmem Karpat
w trzeciorzĊdzie). Wody te po nasyceniu siĊ CO2 stają siĊ bardziej aktywne
chemicznie i rozpuszczają skaáy, w których páyną. Sytuacja ta prowadzi do ich zmineralizowania siĊ. NajwiĊksze nagromadzenie tych wód wystĊpuje w obrĊ-bie páaszczowiny magurskiej. W Szczawnicy są to szczawy wodorowĊglanowe, sodowe, jodkowe, bromkowe bogate w sole mineralne i liczne mikroelementy,
które w swoim skáadzie fizyko - chemicznym zawierają powyĪej 1 g wolnego
dwutlenku wĊgla (CO2) w 1 dm3 wody.
W 1993 roku w Szczawnicy, na podstawie decyzjiMinisterstwa Ochrony
ĝrodowiska, Zasobów Naturalnych i LeĞnictwa (MOĝZNiL) zostaá utworzony obszar górniczy „SZCZAWNICA I” dla záoĪa wód leczniczych. PrzedsiĊbior-stwo PaĔPrzedsiĊbior-stwowe „Uzdrowisko Szczawnica” otrzymaáo na okres 20 lat, tj. do 2013 roku koncesjĊ (nr 118/93 z 9.06.1993 wydaną przez MOĝZNiL) na eks-ploatacjĊ wód leczniczych z przeznaczeniem do zabiegów leczniczych oraz pro-dukcji rynkowej. Mocą rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 sierpnia 1994 roku (Dz.U.1994.89.417) wody mineralne ze záoĪa w uzdrowisku Szczawnica zaliczone zostaáy do wód leczniczych. ZáoĪe to zostaáo rozpoznane i obecnie jest udostĊpnionych 10 ujĊü. Wody eksploatowane ze záoĪa wód leczniczych
w Szczawnicy to szczawy typu: „Jan -14”, „PD-4” (HCO3-Na-Ca, HBO2);
„Szymon”, „Stefan” (HCO3-Cl-Na-Ca,CO2,HBO2); „Magdalena”, „B-4”,
„Wan-da” (HCO3-Cl-Na, CO2, Br, J, HBO2 ); „Jan”, „Józefina”(HCO3-Cl-Na, CO2,
J, HBO2); „Pitoniakówka F”(HCO3-Cl-Na-CO2, HBO2); „Pitoniakówka
BCDG”(HCO3-Cl-Na-HBO2)[MiczyĔski i inni 1998]. Przeprowadzone w 1998
roku analizy wód z poszczególnych ujĊü pozwoliáy na okreĞlenie typów wód i zasobnoĞci Ĩródeá. Wykazaáy równieĪ, Īe skáad wody w ujĊciach jest stabilny.
Caákowita wydajnoĞü wszystkich Ĩródeá wynosi: 2,1122 m3/h (50,693 m3/dobĊ).
Nowym, nie zatwierdzonym jeszcze ujĊciem wody leczniczej jest „Eskulap”. Poszczególne Ĩródáa zlokalizowane są: Ĩródáo „Magdalena” w centrum Szczawnicy (okoáo 100 m poniĪej Placu Dietla), przy pijalni wód leczniczych; Ĩródáo „Szymon” poniĪej Parku Dolnego, w bezpoĞrednim sąsiedztwie ul. Gáównej; ujĊcia „Jan” i „Jan 14” 150 m na póánoc od placu Dietla, w komorze szybowej; Ĩródáo „Wanda” ponad Parkiem Dolnym, na poáudniowym stoku góry Bryjarka; otwór „PD-4” o gáĊbokoĞci 30 m, zlokalizowany w póánocnej czĊĞci Parku Dolnego, u stóp góry Bryjarka; ujĊcia „Stefan”, „Józefina”, „B-4” przy Placu Dietla, w szybie eksploatacyjnym wykonanym pod budynkiem dawnej pijalni; ujĊcie „Pitoniakówka” w dolinie potoku Skotnickiego, na jego lewym brzegu. Kuracjusze, wczasowicze i mieszkaĔcy Szczawnicy korzystają równieĪ z pijalni otwartych, stanowiących ogólnodostĊpne punkty czerpalne, w których udostĊpniona jest woda z ujĊü „Szymon”, „Wanda” i „Pitoniakówka”.
Szczawnickie wody mineralne, dziĊki swoim leczniczym wáaĞciwoĞciom są wykorzystywane do prowadzenia zabiegów w zakresie schorzeĔ laryngolo-gicznych, pulmonologicznych i alergologicznych. Leczone są równieĪ towa-rzyszące choroby narządów ruchu i ukáadu krąĪenia. Zasadniczą czĊĞü usáug leczniczych stanowią kąpiele lecznicze i zabiegi inhalacyjne.
Rysunek 2. Liczba kuracjuszy i turystów odwiedzających rocznie SzczawnicĊ
w latach 2000-2006
Figure 2. Yearly number of patients and tourists visiting Szczawnica in years 2000-2006
Stosowane zabiegi to: inhalacje celkowe indywidualne i zbiorowe, zabiegi w komorach pneumatycznych, páukania gardáa, wannowe kąpiele mineralne i kwasowĊglowe, kąpiele basenowe, hydroterapia, masaĪe suche i podwodne, okáady parafinowe, gimnastyka lecznicza indywidualna i zbiorowa, apiterapia i krenoterapia.
WystĊpujące w Szczawnicy wody mineralne wykorzystywane są nie tylko w celach leczniczych. Od 1995 roku w Szczawnicy funkcjonuje rozlewnia wody mineralnej „Jan”, „Stefan” i „Helena”. Wody rozprowadzane są komercyjnie na terenie caáego kraju, w specjalnych opakowaniach (kartonowych). Ich dystrybu-cja odbywa siĊ w wybranych sklepach i aptekach.
WARUNKI KLIMATYCZNE W KONTEKĝCIE UZDROWISKA
Klimat Szczawnicy ma charakter podgórski, umiarkowanie bodĨcowy, o duĪym zróĪnicowaniu przestrzennym bodĨców klimatycznych [Kozáowska-SzczĊsna i inni 2002]. W miejscach páaskich i zalesionych panuje klimat bar-dziej oszczĊdzający natomiast w partiach stromych, z róĪnorodną roĞlinnoĞcią klimat hartujący. Wszystkie elementy klimatu posiadają przeciĊtne wartoĞci (temperatura powietrza [Ğrednia roczna] 6,3ºC; amplituda temperatur skrajnych 61,2ºC. W roku dni z komfortem klimatycznym 48%; liczba dni gorących 29; liczba dni bardzo mroĨnych 32; liczba dni z opadem 179; Ğrednia prĊdkoĞü wiatru 2,0 m/s). Panujące tu warunki klimatyczne w kontekĞcie zdrowotnym i wypoczynkowym są niezwykle korzystne dla ludzi, z powietrzem wolnym od tzw. alergenów, sprzyjającym skutecznoĞci stosowanych metod leczenia.
DZIEDZICTWO KULTUROWE I ATRAKCJE TURYSTYCZNE SZCZAWNICY CZYNNIKIEM PROROZWOJOWYM MIASTA
W Szczawnicy podziwiaü moĪna liczne budowle XVIII i XIX wiecznej ar-chitektury zdrojowej. Posiada ona cechy stylu szwajcarskiego . Są to m.in. rzad-kie juĪ domy góralsrzad-kie. Niektóre z nich zamiast numerów domów zachowaáy unikatowe herby - godáa rodów szczawnickich. Z okresu powojennego na uwagĊ zasáuguje architektura sanatoryjna lat 60-tych i 70-tych tj. obiekty sanatoryjne: Górnik, Hutnik, Nauczyciel, Budowlani, Dzwonkówka, Papiernik, Nawigator oraz Zakáad Przyrodoleczniczy. WĞród zabytków Szczawnicy wymieniü naleĪy m.in. kaplicĊ Matki Boskiej Królowej Nieba w Parku Górnym (projektu Szalay-a), z obrazem jego autorstwa; fontannĊ i obelisk na Placu Dietla; KaplicĊ Matki Boskiej CzĊstochowskiej z XIX wieku (dawną pijalniĊ wody ze zdroju Wanda) w Parku Dolnym; neogotycki KoĞcióá Ğw. Wojciecha z 1892 roku projektu Sta-nisáawa Eliasza Radzikowskiego; Muzeum PieniĔskie im. J. Szalaya w Szczaw-nicy na pl. Dietla z ciekawymi zbiorami regionalnymi i uzdrowiskowymi; dobrze zachowane poáemkowskie cerkwie w przyáączonych do Szczawnicy w 1962 roku byáych wsiach Jaworkach i w Szlachtowej, obecnie koĞcioáy wy-znania rzymsko-katolickiego. Folklor górski, stanowiący dziedzictwo kulturowe jest na co dzieĔ obecny w gwarze pieniĔskiej, strojach regionalnych noszonych podczas uroczystoĞci przez rodowitych szczawniczan i na co dzieĔ przez doroĪ-karzy, w wyrobach rzemieĞlniczych (drewno, skóry i weána owcza), produktach regionalnych.
Oprócz licznych atrakcji turystycznych znajdujących siĊ w mieĞcie (w tym obiekty zabytkowe, kolej linowo-krzeseákowa na PalenicĊ [722 m n.p.m.], wóz-kowa rynna [zjeĪdĪalnia] grawitacyjna dla dzieci i dorosáych, trasy rowerowe i konne o zróĪnicowanym stopniu trudnoĞci, tor slalomowy dla amatorów kaja-karstwa górskiego, wyciągi narciarskie i trasy zjazdowe, rynna snowboardowa, sztucznie naĞnieĪane trasy narciarskie, kryty basen, korty tenisowe) wymieniü moĪna równieĪ te poza jego granicami administracyjnymi. NaleĪą do nich np.: PieniĔski Park Narodowy obejmujący Ğrodkową czĊĞü pasma Pienin z Trzema Koronami (982 m n.p.m.), z wyjątkowym bogactwem flory i interesującym Ğwiatem owadów, zwáaszcza motyli na ĞródleĞnych polanach i na zboczach wĞród skaá oraz Przeáom Dunajca (uznany za Ğcisáy rezerwat PieniĔskiego Parku Narodowego); Wąwóz Homole - rezerwat krajobrazowy w Maáych Pieninach, ciągnący siĊ od Jaworek na poáudniu w kierunku Wysokich Skaáek (1050 m), wyĪáobiony w skaáach wapiennych przez potok Kamionka, w górnej czĊĞci zamkniĊty wielkimi blokami skalnymi; Czorsztyn - ruiny gotyckiego zamku z XVI w. fundacji króla Kazimierza Wielkiego, czĊĞciowy rezerwat krajobrazo-wy; Niedzica - zamek (przed 1330 r., rozbudowany w 1601 r., kilkakrotnie prze-budowany w XVII i XVIII w., skáadający siĊ z gotyckiego zamku górnego oraz renesansowego zamku dolnego); Jezioro CzorsztyĔskie z zaporą wodną
pomiĊ-dzy zamkami w Niedzicy i Czorsztynie; KoĞcióáek w DĊbnie - zabytek kl. "0"; wycieczki na SáowacjĊ; znakowane trasy rowerowe. Wszystkie wskazane ele-menty dziedzictwa kulturowego oraz liczne atrakcje turystyczne w tym sportowe stanowią waĪny czynnik prorozwojowy miasta.
POWIĄZANIA PRZESTRZENNE ZAàOĩENIA UZDROWISKOWEGO Z OĝRODKIEM OSADNICTWA STAàEGO
Uzdrowisko Szczawnica, podobnie jak i inne uzdrowiska wystĊpujące w Polsce nie stanowi samodzielnego ukáadu przestrzennego, lecz wystĊpuje w powiązaniu, z oĞrodkiem osadnictwa staáego, czyli z miastem Szczawnica. Podobne rozwiązania przestrzenne wystĊpują równieĪ w innych paĔstwach europejskich. Historyczne zaáoĪenia uzdrowiskowe bywają bardzo silnie zinte-growane z oĞrodkiem miejskim. ZaáoĪenia powstaáe wspóáczeĞnie, usytuowane są w pewnej odlegáoĞci, tworząc ukáad sprzĊĪony z caáą miejscowoĞcią. Zgodnie z teorią ukáadów przestrzennych miejscowoĞci uzdrowiskowych, wyróĪnia siĊ szeĞü schematów ukáadów przestrzennych, które wystĊpują w powiązaniach uzdrowisk z oĞrodkami osadnictwa staáego: ukáad izolowany, ukáad sprzĊĪony, ukáad sprzĊĪony równolegáy, ukáad zintegrowany, ukáad wcháoniĊty, ukáad przemieszany [WĊcáawowicz-Bilska 2008].
W wyniku przeprowadzonych badaĔ i analiz, stwierdziü moĪna, iĪ Szczawnica stanowi przykáad ukáadu zintegrowanego w relacjach miasto-uzdrowisko. Ukáad ten wystĊpuje wówczas, gdy dochodzi do peánego záączenia terenów osiedleĔczych ze strukturą sanatoryjną, a ukáad przestrzenny uzdrowi-ska jest wyraĨnie wykrystalizowany [WĊcáawowicz-Biluzdrowi-ska 2008]. Sytuacja taka ma miejsce, gdy pierwotnie równolegle z rozwojem usáug leczniczych rozwijane są funkcje mieszkalnictwa staáego, wypoczynku i turystyki. Z czasem funkcje te zaczynają dominowaü i zajmowaü coraz wiĊksze przestrzenie. W ukáadzie tym trudno nieraz okreĞliü granice miĊdzy poszczególnymi jednostkami przestrzen-nymi, bowiem dochodzi do bardzo silnego zintegrowania uzdrowiska z tkanką miejską. OĞrodki usáugowe miejski i balneologiczny są ze sobą poáączone, wystĊpują bowiem niemal na tym samym obszarze. Warunki leczenia w tym ukáadzie są zazwyczaj utrudnione. Dochodzi czĊsto do marginalizacji funkcji leczniczych na korzyĞü innych dziaáaĔ turystyczno-rekreacyjnych. Ukáady zin-tegrowane dotyczą zazwyczaj duĪych zaáoĪeĔ uzdrowiskowych, o dáugo prowa-dzonej dziaáalnoĞci balneologicznej. W Polsce tego typu ukáad moĪna zaobser-wowaü w takich uzdrowiskach jak: Konstancin koáo Warszawy, Krynica Górska. WĞród europejskich przykáadów ukáadu zintegrowanego wymieniü moĪna fran-cuskie uzdrowisko Vichy lub angielskie Bath.
Na ukáad przestrzenny zaáoĪenia uzdrowiskowego wpáyw ma wystĊpująca w nim zabudowa uzdrowiskowa. W zabudowie uzdrowiskowej Szczawnicy wyróĪniü moĪna obiekty kubaturowe takie jak: sanatoria, prewentoria, szpitale
uzdrowiskowe, oĞrodki wypoczynkowo-lecznicze, zakáad przyrodoleczniczy, pijalniĊ wód mineralnych, inhalatorium, hotele, pensjonaty. Leczenie uzdrowi-skowe w Szczawnicy oferują: "Uzdrowisko Szczawnica" S.A.; Centrum Wcza-sowo-Lecznicze "Górnik"; OĞrodek Sanatoryjno-Wypoczynkowy "Budowlani"; OĞrodek Sanatoryjno-Wypoczynkowy ZNP „Nauczyciel”; Sanatorium Uzdrowi-skowe "Hutnik"; Sanatorium "Watra-Nawigator"; Sanatorium UzdrowiUzdrowi-skowe „Papiernik”; Sanatorium Uzdrowiskowe „Inhalatorium”; Sanatorium Uzdrowi-skowe „Dzwonkówka”. Wszystkie wymienione obiekty zlokalizowane są z dala od gáównych ciągów komunikacyjnych, wĞród zieleni, otoczone zielenią, czĊsto zielenią parkową.
Rysunek 3. Zabudowa uzdrowiskowa Szczawnicy (opracowanie wáasne) Figure 3. Spa settlement of Szczawnica (author’s own elaboration)
ZWIĉKSZENIE ATRAKCYJNOĝCI TERENU POPRZEZ POPRAWĉ JAKOĝCI ĝRODOWISKA PRZYRODNICZEGO, OCHRONĉ I WZROST RÓĩNORODNOĝCI BIOLOGICZNEJ I KRAJOBRAZOWEJ
Szczawnica jest usytuowana na obszarze dwóch odrĊbnych jednostek geobotanicznego podziaáu Polski. W poáudniowej jej czĊĞci rozciąga siĊ OkrĊg PieniĔski. Pozostaáy teren naleĪy do OkrĊgu Beskidzkiego GorczaĔsko-Sądeckiego. JednoczeĞnie jest poáoĪona w zasiĊgu obszaru wĊzáowego o zna-czeniu miĊdzynarodowym: 43M Obszar Sądecki. Tworzą go zespoáy florystycz-ne i faunistyczflorystycz-ne o najwiĊkszej bioróĪnorodnoĞci i zdolnoĞci do samoodtwarza-nia. Ze wzglĊdu na skáad gatunkowy to najbardziej reprezentatywne zespoáy dla
tej czĊĞci Karpat Zachodnich. Stanowią tzw. trzon ekologiczny Karpat. Ponadto obszar Maáych Pienin, jako czĊĞü skáadowa Pasa Skalicowego, wchodzi w skáad tzw. „duĪej ostoi przyrody CORINE” o znaczeniu europejskim. Na podkreĞlenie zasáuguje fakt, iĪ caáy obszar Szczawnicy podlega ochronie. WĞród róĪnych form ochrony przyrody znajdują siĊ: PieniĔski Park Narodowy; Popradzki Park Krajobrazowy; 2 specjalne obszary ochrony siedlisk projektu „NATURA 2000”: PLH120009 - Pieniny oraz PLH 120010 - Ostoja Popradzka; Obszar chronione-go krajobrazu dawnechronione-go województwa nowosądeckiechronione-go; rezerwaty przyrody; uĪytek ekologiczny. Wspóáczesna ochrona przyrody áącząc historycznie wy-ksztaácone kierunki, konserwatorski, biocenotyczny i planistyczny, dąĪy zarów-no do ochrony okreĞlonych terenów lub tworów przyrody, jak i ochrony zaso-bów oraz siá produkcyjnych przyrody. Tak rozumiana ochrona przyrody stawia przed sobą nastĊpujące cele: ochronĊ terenów i tworów przyrody o wysokich walorach przyrodniczych; zachowanie ciągáoĞci procesów ekologicznych i trwaáoĞci puli genowej roĞlin i zwierząt; zachowanie zdolnoĞci samoregulacyj-nych przyrody na caáym obszarze kraju.
Ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej i krajobrazowej jest jednym z waĪ-niejszych obszarów bezpieczeĔstwa ekologicznego paĔstwa (wg „II Polityki Ekologicznej PaĔstwa”). Jako gáówne cele dziaáaĔ przyjĊto miĊdzy innymi usu-niĊcie lub ograniczenie zagroĪeĔ dla zachowania róĪnorodnoĞci biologicznej i krajobrazowej oraz zachowanie, odtworzenie i wzbogacanie zasobów przyrody.
W Szczawnicy wáączono wyznaczone obszary do sieci „NATURA 2000” i objĊto je odpowiednimi formami ochrony. W celach strategicznych dáugoter-minowych do 2011 roku uwzglĊdniono m.in.: ustanawianie uĪytków ekologicz-nych i zespoáów przyrodniczo-krajobrazowych na terenach rolniczych, gdzie wystĊpują pozostaáoĞci ekosystemów i cennych fragmentów krajobrazu; powią-zanie przestrzenne form prawnych i dziaáaĔ ochrony przyrody z sąsiadującymi gminami; waloryzacjĊ obszarów przyrodniczo cennych; respektowanie przez uĪytkowników Ğrodowiska zasad prorozwojowych na terenach cennych przy-rodniczo i krajobrazowo; uwzglĊdnienie w planach zagospodarowania prze-strzennego selektywnego dostĊpu do terenów wyjątkowo cennych przyrodniczo; podnoszenie ĞwiadomoĞci ekologicznej w spoáeczeĔstwie; ochronĊ wartoĞci i powiązaĔ elementów Ğrodowiska przyrodniczego- w tym ochronĊ i pielĊgnacjĊ rolniczej przestrzeni produkcyjnej; zachowanie i pielĊgnowanie walorów krajo-brazowo-kulturowych, sáuĪących rozwojowi funkcji turystycznych i wypoczyn-kowych; ochronĊ gatunkową roĞlin i zwierząt, które są chronione lub zagroĪone wyginiĊciem w stanie naturalnym, a mającą znaczenie dla ochrony bioróĪnorod-noĞci; promowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki; tworzenie nowych obszarów chronionych; opracowanie planów ochrony siedlisk gatun-ków, które są zagroĪone; prowadzenie zalesiania równolegle z dziaáaniami pro-wadzącymi do zróĪnicowania struktury gatunkowej lasów i poprawy struktury wiekowej drzewostanów; stworzenie systemu zachĊcającego rolników do
zale-siania nieuĪytków bĊdących ich wáasnoĞcią, leĪących odáogiem oraz sáabych bonitacyjnie uĪytków rolnych.
Rysunek 4. Tereny zieleni w Szczawnicy (opracowanie wáasne) Figure 4. Green areas in Szczawnica (author’s own elaboration)
DYSKUSJA
Przez najbliĪsze lata, w dalszym ciągu bĊdzie wzrastaá stopieĔ urbanizacji terenu Szczawnicy i zagĊszczania siĊ infrastruktury. Procesy te mogą zagraĪaü walorom przyrodniczym i krajobrazowym miasta. NiezbĊdny jest wzrost Ğwia-domoĞci ekologicznej spoáeczeĔstwa. Opracowana strategia zrównowaĪonego rozwoju winna stworzyü moĪliwoĞü bezkolizyjnej realizacji zadaĔ ekologicz-nych i gospodarczych, a tym samym przyczyniü siĊ do wzrostu atrakcyjnoĞci turystyczno-rekreacyjnej miasta, z zachowaniem równowagi ekologicznej na obszarach cennych przyrodniczo.
PODSUMOWANIE
Rozpatrując istnienie zasobów i walorów przyrodniczych na terenie uzdrowiska Szczawnica, naleĪy analizowaü je w kilku páaszczyznach. WystĊ-powanie tych samych zasobów uznaü moĪna jednoczeĞnie za czynnik proro-zwojowy, jak i ograniczający rozwój. WĞród czynników prorozwojowych w tym aktywnym turystycznie rejonie kraju wymieniü moĪna dogodne powiązania komunikacyjne (drogowe) z regionem; uczestnictwo w Euroregionie „Tatry” (rozwój wspóápracy obszarów przygranicznych), z moĪliwoĞcią wykorzystania
funduszy pomocowych PHARE i innych programów UE. Ze wzglĊdu na niską jakoĞü bonitacyjną gleb korzystne jest w Szczawnicy zastĊpowanie gruntów ornych nasadzeniami leĞnymi lub naturalnymi uĪytkami (áąki). Powietrze zanie-czyszczone jest w Ğrednim stopniu (dobry stan zieleni i lasów), co pozytywnie wpáywa na zdrowie i jakoĞü Īycia mieszkaĔców staáych i kuracjuszy (drogi oddechowe). Rozwój turystyki (w tym uzdrowiskowej) przebiega w rejonach z dala od gáównych ciągów komunikacyjnych. WĞród walorów przyrodniczych wymieniü naleĪy duĪą róĪnorodnoĞü krajobrazową i przyrodniczą, w której sprzyjającymi rozwojowi funkcji turystycznej, krajoznawczej i wypoczynkowej są: wysoki stopieĔ naturalnoĞci Ğrodowiska, urozmaicone uksztaátowanie terenu, duĪe zasoby wód powierzchniowych o wysokich zdolnoĞciach samooczyszcza-nia i cennych walorach krajobrazowych, wystĊpowanie wartoĞciowych Ĩródeá mineralnych i leczniczych, stosunkowo niewielkie zagroĪenie powodziowe w dolinach Grajcarka i Dunajca, ogólnie korzystne warunki bioklimatyczne, bardzo duĪy udziaá terenów leĞnych i wysoka bioróĪnorodnoĞü siedlisk roĞlin-nych, bogaty Ğwiat zwierząt (moĪliwoĞü uprawiania myĞlistwa i wĊdkarstwa). Czynnikiem prorozwojowym są takĪe walory kulturowe (liczne zabytki), dające moĪliwoĞü intensyfikacji rozwoju krajoznawstwa i turystyki oraz ponadregio-nalnego znaczenia miasta. WaĪnym czynnikiem prorozwojowym jest unikalny krajobraz caáego obszaru Szczawnicy.
Do czynników negatywnych, pogarszających moĪliwoĞci rozwojowe mia-sta zaliczyü moĪna: ograniczone moĪliwoĞci w bezpoĞrednich powiązaniach funkcjonalnych i przestrzennych, na styku granic z sąsiednimi gminami; brak linii kolejowych; maáe zaangaĪowanie w promocjĊ walorów miasta; brak infor-macji o wystĊpowaniu zagroĪenia wysoką zawartoĞcią ozonu w okresie letnim (z powodu wzmoĪonego ruchu samochodowego) oraz zanieczyszczenia powie-trza (powstawanie tzw. zimowego smogu); pogorszenie warunków zamieszkania ludnoĞci staáej ze wzglĊdu na nadmierne natĊĪenie haáasu wzdáuĪ gáównych ciągów komunikacyjnych. Istotnym minusem jest: duĪy udziaá terenów ograni-czających moĪliwoĞü rozwoju funkcji osadniczej i rolnictwa, zwáaszcza tych poáoĪonych powyĪej 700 m n.p.m. i terenów osuwiskowych, podatnych na ero-zjĊ; zanieczyszczenie fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne wód Grajcarka i Dunajca; maáa odpornoĞü wód podziemnych na zanieczyszczenia; zagroĪenie doliny Dunajca na wypadek awarii zapory w Czorsztynie; moĪliwoĞü okreso-wych przekroczeĔ dopuszczalnych wartoĞci stĊĪeĔ zanieczyszczeĔ powietrza w dolinach Grajcarka i Dunajca, zwáaszcza w stanach inwersyjnych; przewaga sáabych i bardzo sáabych gleb gruntów ornych; ograniczenia w uĪytkowaniu drzewostanów leĞnych peániących funkcje wodo- i glebochronne. W kwestii walorów kulturowych sáabą stronĊ stanowią wytyczne konserwatorskie dzie-dzictwa kulturowego dotyczące ograniczeĔ zabudowy (wspóáczesna zabudowa miejscowoĞci w wiĊkszoĞci przypadków nie jest dostosowana do rodzaju i cha-rakteru miejscowej tradycji i lokalnego krajobrazu), dla funkcji osadniczej
wprowadzenie ograniczeĔ lokalizacji, gabarytu i formy obiektów celem zacho-wania walorów krajobrazu kulturowego.
NajwaĪniejszymi problemami Ğrodowiskowymi, które bĊdą stanowiáy bazĊ dla dáugoterminowej polityki i strategii wdroĪeniowej, zmierzającej do osiągniĊ-cia zaáoĪonych celów bĊdą: zmniejszenie poziomu zanieczyszczenia powietrza przez substancje pochodzące ze Ğrodków transportowych przy gáównych ciągach komunikacyjnych, które stanowią zagroĪenie dla Ğrodowiska i zdrowia miesz-kaĔców miasta; ochrona zasobów wodnych poprzez: poprawĊ jakoĞci wód po-wierzchniowych, eliminacjĊ moĪliwoĞci skaĪenia wód podziemnych spowodo-wanego sposobem zagospodarowania przestrzennego i stanem Ğrodowiska; ochrona powierzchni ziemi poprzez: ograniczenie iloĞci odpadów skáadowanych bez przetwarzania, eliminacjĊ zagroĪenia utraty róĪnorodnoĞci funkcji po-wierzchni związanej z niewáaĞciwym gospodarowaniem przestrzenią, co moĪe spowodowaü zmniejszenie walorów przyrodniczych, krajobrazowych i tury-stycznych Szczawnicy.
WNIOSKI KOēCOWE
1. Szczawnica i jej okolice stanowią jeden z najpiĊkniejszych zakątków na mapie poáudniowej Polski.
2. ĝrodowisko przyrodnicze Szczawnicy stanowi podstawowy walor tego miasta uzdrowiskowego (zieleĔ, góry, lasy, zdrowe górskie powietrze, specy-ficzny mikroklimat, wody mineralne).
3. Szczawnica jako uzdrowisko zintegrowane (wg teorii ukáadów prze-strzennych miejscowoĞci uzdrowiskowych) posiada ogromny potencjaá tury-styczny.
4. Gmina znacząco zabiega o ochronĊ Ğrodowiska i walorów przyrodni-czych (zieleĔ, wody mineralne, wody powierzchniowe, walory klimatyczne) oraz dziedzictwo kulturowe.
5. Szczawnica to miejsce kultywowania dawnych tradycji (stroje regio-nalne, gwara, wyroby rzemieĞlnicze, produkty regionalne).
6. Lokalizacja uzdrowiska w strefie przygranicznej ze Sáowacją sprawia, Īe jest ono odwiedzane takĪe przez turystów zagranicznych, nie koniecznie bo-rykających siĊ z problemami zdrowotnymi.
7. MiejscowoĞü posiada dobre warunki do uprawiania sportów: kajakar-skich, rowerowych, lotniarkajakar-skich, turystyki pieszej, zimą - narciarstwa i snowbo-ardu (wiele tras narciarskich, najdáuĪsza 2 km na PalenicĊ, z 4 krzeseákowym wyciągiem).
BIBLIOGRAFIA
Kleczkowski A. S. Mapa obszarów gáównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce
wymagających szczególnej ochrony, Instytut Hydrogeologii i Geologii InĪynierskiej
Aka-demii Górniczo-Hutniczej, Kraków, 1990.
Kondracki J. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa, 2000.
Kozáowska-SzczĊsna T., BáaĪejczyk K., Krawczyk B., Limanówka D. Bioklimat uzdrowisk
polskich i moĪliwoĞci jego wykorzystania w lecznictwie, PAN, Warszawa, 2002, s. 455-470.
Kurek W. Turystyka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2008, s. 446-483.
àazarkowie M. R. Uzdrowiska w Europie. TeraĨniejszoĞü i rys historyczny, Wydawnictwo Akademickie WyĪszej Szkoáy Spoáeczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola w Lublinie, Lublin, 2007, s. 92-94.
MiczyĔski J., Kozak J., Jurkiewicz T. Przestrzenny rozkáad stĊĪeĔ dwutlenku siarki i azotu w
rejonie PieniĔskiego Parku Narodowego, Pieniny - Przyroda i Czáowiek, tom 6, PPN,
Szczawnica, 1998.
Rajchel L., Józefko I., Motyka J., Rajchel J. Zasoby i wykorzystanie wód mineralnych Szczawy,
KroĞcienka i Szczawnicy, Wspóáczesne problemy hydrogeologii, T. 11, cz. 2, Politechnika
GdaĔska, Wydziaá Budownictwa Wodnego i InĪynierii ĝrodowiska, GdaĔsk, 2003. WĊcáawowicz-Bilska E. Uzdrowiska polskie, Politechnika Krakowska, Kraków, 2008, s. 92.
Dr inĪ. arch. Eleonora Gonda-SoroczyĔska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocáawiu Katedra Gospodarki Przestrzennej ul. Grunwaldzka 53, 50-357 Wrocáaw, tel. 071-320-56-16, fax 071 320-56-07 e-mail:eleonora.gonda-soroczynska@up.wroc.pl Dr Katarzyna Przybyáa Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocáawiu Katedra Gospodarki Przestrzennej ul. Grunwaldzka 53 50-357 Wrocáaw tel. 071-320-56-16, fax 071 320-56-07 e-mail: katarzyna.przybyla@up.wroc.pl Recenzent: Prof. dr hab. Wáadysáawa Stola
