Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 376
Artyku³ przegl¹dowy Review
W ostatnich latach w wielu krajach obserwuje siê wzrost popularnoci gadów jako zwierz¹t towarzysz¹-cych cz³owiekowi (3, 5, 30, 33). Z informacji uzyska-nych poprzez kontakty z ogrodami i sklepami zoolo-gicznymi oraz hodowcami gadów wynika, ¿e w Pol-sce obserwuje siê podobne zjawisko, którego skala nie jest w pe³ni rozpoznana pomimo obowi¹zku rejestra-cji posiadanych gadów (32). Moda na posiadanie oraz ³atwoæ nabycia nietypowych zwierz¹t mo¿e ³¹czyæ siê z brakiem koniecznej wiedzy na temat ich biologii i spo-sobu chowu, co niejednokrotnie skutkuje porzuceniem zwierzêcia. Najczêciej gin¹ one w obcym dla siebie rodowisku, zdarzaj¹ siê jednak przypadki przystoso-wania do nowych warunków bytoprzystoso-wania (4, 13), które mog¹ prowadziæ do zaburzeñ w ekosystemach (1).
Priorytetowe znaczenie ochrony zdrowia publicz-nego w krajach Unii Europejskiej, wyra¿aj¹ce siê mie-dzy innymi zwalczaniem zaka¿eñ Salmonella w sta-dach drobiu, powoduje, ¿e podejmowane s¹ badania, których celem jest wykrywanie nowych rezerwuarów i dróg szerzenia siê tego patogenu. W tym kontekcie coraz czêciej gady s¹ postrzegane jako niedoceniane ród³o zaka¿eñ cz³owieka pa³eczkami Salmonella (3, 5, 6, 9, 33).
Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie obecnego stanu wiedzy na temat zaka¿eñ gadów
pa-³eczkami z rodzaju Salmonella, rezerwuarów i dróg transmisji zarazka oraz wybranych zagadnieñ dotycz¹-cych potencjalnego zagro¿enia epidemiologicznego dla zdrowia publicznego zwi¹zanego z gadami zaka¿ony-mi bakteriazaka¿ony-mi Salmonella, traktowanyzaka¿ony-mi jako zwie-rzêta towarzysz¹ce cz³owiekowi.
Zaka¿enia gadów pa³eczkami Salmonella Wiele badañ wskazuje, ¿e bakterie z rodzaju Sal-monella s¹ fizjologicznym sk³adnikiem flory przewo-du pokarmowego gadów (15, 22). Najczêciej nie ob-serwuje siê u nich jakichkolwiek objawów klinicznych choroby i rzadko te¿ infekcje pa³eczkami Salmonella doprowadzaj¹ do ich mierci (25). Najczêciej Salmo-nella izoluje siê z próbek ka³u b¹d wymazów z klo-aki klinicznie zdrowych osobników (15, 22). U gadów nie wykazuj¹cych ¿adnych symptomów chorobowych Salmonella wykrywano w w¹trobie, moczowodach, nerkach i jajnikach, natomiast nigdy nie stwierdzano ich w sercu, p³ucach, macicy i j¹drach (11). Ekspery-mentalne zaka¿enia wê¿y drog¹ pokarmow¹ wykaza-³y, ¿e stawa³y siê one bezobjawowymi nosicielami Salmonella, ale w badaniach histopatologicznych nie wykrywano zmian w narz¹dach wewnêtrznych, jak równie¿ nie stwierdzano stymulacji uk³adu immuno-logicznego (11).
Salmonella u gadów epidemiologia zaka¿eñ
i zagro¿enie dla zdrowia publicznego
MAGDALENA ZAJ¥C, ANDRZEJ HOSZOWSKI, DARIUSZ WASYL, KRZYSZTOF SZULOWSKI
Zak³ad Mikrobiologii Pañstwego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Zaj¹c M., Hoszowski A., Wasyl D., Szulowski K.
Salmonella in reptiles: epidemiology of infection and public health aspect
Summary
Salmonella is considered a natural compound of reptile gastrointestinal tract flora and the rate of asymptomatic carriers can reach 100%. The prevalence varies in tested populations and depends on many factors, such as habitat, diet, intermittent shedding, but also on the culture method used in the study. Reptiles carry a wide variety of Salmonella serotypes including those specific for cold-blooded animals, but also those belonging to Salmonella enterica subsp. enterica. Salmonella in reptiles may be transmitted both horizontally by direct contact between individuals or via a contaminated environment as well as vertically. Colonized reptiles are considered a human health risk and direct contact is not a prerequisite for transmission. Infants, pregnant women, elderly and immune-compromised persons are at an increased risk for reptile-associated Salmonella infections. Detailed studies are necessary to evaluate the prevalence in pet reptile populations and potential consequences for humans.
Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 377
Ró¿na czêstoæ wystêpowania zaka¿eñ jest zwi¹za-na z miejscem pochodzenia gadów (22, 25) oraz okre-sowym siewstwem zarazka (20, 21). Przyk³adowo, analiza próbek pobranych od ¿ó³wi l¹dowych ¿yj¹cych w schronisku we W³oszech wykaza³a, ¿e 80% z nich by³o zaka¿onych Salmonella (25), z kolei od ¿ó³wi s³odkowodnych ze sklepów zoologicznych, prywat-nych hodowców oraz ich rodowiska odsetek ten siê-ga³ zaledwie 11,3% (26). W Polsce przeprowadzone w latach 1978-1983 badania nad klinicznie zdrowymi ¿ó³wiami w ogrodach i sklepach zoologicznych oraz od prywatnych w³acicieli wykaza³y, ¿e 30,5% osob-ników by³o bezobjawowymi nosicielami pa³eczek re-prezentuj¹cych kilkanacie serowarów (29). Z kolei 69,7% wê¿y, 62,8% jaszczurek i 24,3% ¿ó³wi na Taj-wanie by³o zaka¿onych szczepami Salmonella nale-¿¹cymi do 44 serowarów (10). Uwa¿a siê, ¿e gady pochodz¹ce z hodowli charakteryzuj¹ siê znacz¹co wy¿szym poziomem zaka¿enia ni¿ zwierzêta wolno ¿yj¹ce. Wp³yw rodowiska bytowania gadów na od-setek zwierz¹t zaka¿onych pa³eczkami Salmonella wykazano tak¿e, badaj¹c dwa wolno ¿yj¹ce gatunki ¿mij (30) oraz ¿ó³wi l¹dowych i wodnych (18). Mniej-szy stopieñ nosicielstwa Salmonella stwierdzony u ¿mij nadrzewnych i ¿ó³wi wodnych w porównaniu z osob-nikami bytuj¹cymi na ziemi mo¿na t³umaczyæ ³atwiej-szym kontaktem tych ostatnich z zanieczyszczonym ka³em. Na czêstoæ wystêpowania zaka¿eñ mo¿e mieæ równie¿ wp³yw rodzaj badanej próbki oraz czu³oæ zastosowanych metod badawczych (2, 21).
U zwierz¹t zmiennocieplnych, w tym gadów, wy-stêpuje piêæ z szeciu podgatunków Salmonella ente-rica (subsp. salamae, arizonae, diarizonae, houtenae i indica) oraz gatunek Salmonella bongori, które z kolei s¹ rzadko stwierdzane u ssaków i ptaków (2, 3, 19, 27, 28). Gady mog¹ równie¿ ulegaæ zaka¿eniom przez szczepy reprezentuj¹ce serowary z podgatunku S. en-terica subsp. enen-terica, w tym te zajmuj¹ce czo³owe miejsca na licie serowarów wywo³uj¹cych salmonel-lozê u ludzi, takie jak Typhimurium, Enteritidis, New-port i Infantis (10, 18, 19, 22, 28, 33). Stwierdzano te¿ równoczesne zaka¿enia kilkoma serowarami Salmo-nella, czêsto reprezentuj¹cymi ró¿ne podgatunki S. en-terica (15, 20, 22, 23, 25).
Wystêpowanie okrelonych serowarów nie jest ci-le skorelowane z gatunkiem gada, chocia¿ dostrzega siê pewne zale¿noci pomiêdzy sposobem ich od-¿ywiania a stwierdzanymi serowarami. Rezultaty ba-dañ przeprowadzonych w ogrodzie zoologicznym na Tajwanie wskazuj¹, ¿e u osobników rolino¿ernych dominowa³y inne serowary ni¿ u gadów miêso- czy wszystko¿ernych. W przypadku gadów miêso¿ernych odsetek zaka¿onych osobników siêga³ 66% i by³ znacz-nie wy¿szy ni¿ notowany wród rolino¿erców czy wszystko¿erców (10).
W wietle dostêpnego pimiennictwa wydaje siê, ¿e wystêpowanie zaka¿enia nie ma zwi¹zku z p³ci¹ i
wie-kiem zwierz¹t (20, 25). Czêstoæ izolacji Salmonella z próbek ka³u czy wymazów z kloaki pobranych od gadów z objawami klinicznymi salmonellozy i bez ¿adnych symptomów kszta³towa³a siê równie¿ na po-dobnym poziomie (10).
Drogi transmisji Salmonella u gadów
Na rozprzestrzenianie Salmonella wp³ywa wiele czynników, takich jak miejsce bytowania gadów oraz zagêszczenie populacji w okrelonej niszy ekologicz-nej (22).
Do zaka¿enia gadów w hodowli mo¿e dochodziæ poprzez kontakt ze rodowiskiem, w którym przeby-wa³y zwierzêta bêd¹ce siewcami tego zarazka. Z pi-miennictwa wynika, ¿e woda w stawach hodowlanych ¿ó³wi stwarza doskona³e warunki do namna¿ania siê Salmonella i bardzo szybko dochodzi do transmisji tego zarazka pomiêdzy poszczególnymi osobnikami (31). Odwrotne zjawisko obserwowano w przypadku gatunków wolno ¿yj¹cych w otwartych akwenach (18). Fakt stwierdzania identycznych genetycznie szczepów Salmonella u ró¿nych gatunków gadów hodowanych na tym samym obszarze wskazuje, ¿e sporód czynni-ków odgrywaj¹cych istotn¹ rolê w rozprzestrzenianiu siê zaka¿enia pomiêdzy populacjami zwierz¹t nieba-gateln¹ rolê odgrywa obs³uga zwierz¹t nie uwzglêd-niaj¹ca zasad bioasekuracji (11, 15, 30, 31). Wysoka prze¿ywalnoæ Salmonella w rodowisku powoduje, ¿e drobnoustroje te mog¹ przetrwaæ w terrarium d³u-go po usuniêciu z nied³u-go zwierz¹t zaka¿onych (5, 21). Badania próbek rodowiskowych otoczenia gadów w jednym z ogrodów zoologicznych wykaza³y, ¿e z blisko 50% próbek pobranych ze zlewu, sto³u sek-cyjnego, pod³ogi, telefonu czy pojemników na wodê wyizolowano szczepy Salmonella nale¿¹ce do sero-warów stwierdzanych uprzednio wród trzymanych tam zwierz¹t (2).
Izolacja od ciê¿arnych samic wê¿y oraz ich p³odów szczepów nale¿¹cych do tych samych serowarów Sal-monella dowodzi, ¿e droga wertykalna jest istotnym mechanizmem w szerzeniu zaka¿eñ w populacji (11). Rozprzestrzenianie siê Salmonella w populacji dodat-kowo mo¿e nasilaæ siê podczas okresu godowego po-przez bezporednie kontakty osobników (18).
Miêdzynarodowy handel gadami skutkuje wprowa-dzaniem serowarów Salmonella dot¹d nie wystêpuj¹-cych w danym rejonie geograficznym. Dowodz¹ tego przypadki salmonellozy u ludzi na terenie USA i Ka-nady wywo³ane egzotycznymi serowarami Salmonel-la, których ród³em by³y zaka¿one legwany importo-wane z farm w Afryce Po³udniowej (33). Wykazano te¿, ¿e gady hodowane w domach mog¹ ulec zaka-¿eniu serowarami wystêpuj¹cymi u zwierz¹t sta³o-cieplnych poprzez karmienie surowym miêsem dro-biowym lub zaka¿onymi zwierzêtami (23). ród³em zaka¿eñ wê¿y w ró¿nych stanach USA okaza³y siê mro¿one myszy i szczury u¿ywane jako karma (14). Przemieszczaj¹ce siê bez kontroli opiekuna ¿ó³wie czy
Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 378
legwany mog¹ ulec zaka¿eniu Salmonella poprzez za-nieczyszczone resztki po¿ywienia lub opakowania (21). Wiêkszoæ szczepów Salmonella izolowanych od gadów charakteryzuje wra¿liwoæ na antybiotyki (15), a opornoæ na streptomycynê i sulfonamidy bywa wy-nikiem zaka¿enia szczepami opornymi znajduj¹cymi siê w podawanej karmie (20). Opornoæ na gentamy-cynê mo¿e mieæ zwi¹zek ze stosowan¹ niekiedy prak-tyk¹ p³ukania jaj ¿ó³wi w roztworze tego antybiotyku, której celem jest ograniczenie wertykalnej transmisji patogenów (12, 31).
Znaczenie gadów w wywo³ywaniu salmonellozy u ludzi
Gady, podobnie jak zaka¿one ptaki i ssaki, mog¹ byæ ród³em zaka¿enia cz³owieka ró¿nymi patoge-nami, w tym pa³eczkami Salmonella. Salmonelloza, której ród³em zaka¿enia s¹ gady (reptile-associated salmonellosis), zosta³a uznana za zagro¿enie zdrowia publicznego ju¿ na prze³omie lat 60. i 70. w Kanadzie (33). W USA szacuje siê, ¿e oko³o 6% przypadków zaka¿eñ Salmonella wywo³ane jest kontaktem z gada-mi lub p³azagada-mi (21), natogada-miast dane epidegada-miologicz- epidemiologicz-ne w krajach europejskich nie s¹ dostêpepidemiologicz-ne lub w pe³ni porównywalne (3). Analiza zachorowañ na salmonello-zê w okrêgu Columbia zwi¹zana z transmisj¹ zarazka od ¿ó³wi wykaza³a, ¿e 45% przypadków dotyczy³o dzieci poni¿ej 5. roku ¿ycia (9). W Polsce nie zaob-serwowano ostatnio przypadków salmonellozy zwi¹-zanej z gadami oraz nie odnotowano zaka¿eñ ludzi wywo³ywanych przez szczepy Salmonella nale¿¹ce do podgatunków salamae, arizonae, diarizonae, houte-nae i indica, charakterystycznych dla gadów (24).
Do zaka¿enia pa³eczkami Salmonella mo¿e dojæ w wyniku bezporedniego kontaktu ze zwierzêciem lub przez kontakt z otoczeniem zanieczyszczonym bakteriami. Ma³e ¿ó³wie mog¹ stanowiæ szczególne zagro¿enie dla dzieci, gdy¿ s¹ one traktowane przez nie jako zabawki, które ³atwo w³o¿yæ do ust (9). Od-notowano przypadki zaka¿eñ niemowl¹t w sposób poredni przez opiekunki, w których domach b¹d najbli¿szym otoczeniu znajdowa³y siê legwany. Izolo-wane od tych zwierz¹t serowary Salmonella by³y iden-tyczne ze szczepami uzyskanymi od niemowl¹t (7).
Pewne zagro¿enie epidemiologiczne mog¹ stwarzaæ eksponowane w ogrodach zoologicznych ¿ó³wie czy jaszczurki poprzez bezporedni kontakt lub stycznoæ z zaka¿onym przez nie otoczeniem (2, 19). Kolejny przyk³ad zaka¿eñ S. Saintpaul u ludzi w Nowej Zelan-dii potwierdza wczeniej przytoczon¹ obserwacjê, bowiem w wyniku przeprowadzonego w Otago docho-dzenia epidemiologicznego wykazano, ¿e wzrost za-chorowalnoci mia³ zwi¹zek z wy¿sz¹ ni¿ w innych rejonach kraju czêstoci¹ zaka¿eñ tym serowarem no-towanym u pewnego gatunku jaszczurek wygrzewa-j¹cych siê czêsto na nadrzecznych kamieniach w po-pularnym wród okolicznych mieszkañców miejscu rekreacyjnym (17).
Przypadki infekcji cz³owieka szczepami Salmonel-la z podgatunków kojarzonych dot¹d ze zwierzêtami zmiennocieplnymi (3, 8, 16) mog¹ sugerowaæ, ¿e ród-³em zaka¿enia s¹ gady. Szczegó³owe dochodzenia epi-demiologiczne pozwalaj¹ zidentyfikowaæ zaka¿enia ludzi i gadów wywo³ane przez okrelone serowary. W Kanadzie w latach 1994-1996 analizowano przy-padki salmonellozy u ludzi, którzy mieli kontakt ze zwierzêtami egzotycznymi zaka¿onymi Salmonella. W przypadku szeciu osób wskazano legwany jako ró-d³o zaka¿eñ S. Wassenaar, a u dziesiêciu zachorowa-nia spowodowane by³y S. Jangwani wysiewan¹ przez ¿ó³wie (33). We Francji w 2005 r. zanotowano dwa przypadki zaka¿enia u 8-miesiêcznego i 4-letniego dziecka wieloopornym szczepem S. Typhimurium, któ-rego ród³em okaza³y siê, odpowiednio, w¹¿ i jasz-czurka, bytuj¹ce w domach tych dzieci (3). W Belgii potwierdzono nie powi¹zane ze sob¹ trzy przypadki infekcji S. enterica subsp. arizonae 41:z4z23: u dwoj-ga dzieci i 57-letniej kobiety, wynikaj¹ce z ich kon-taktu z zaka¿onym rodowiskiem w domu, w którym hodowano wê¿e (3). Kolejny przypadek zaka¿enia 8-tygodniowego dziecka szczepem S. Poano potwierdza równie¿ mo¿liwoæ infekcji poprzez kontakt z zaka¿o-nym rodowiskiem. Dochodzenie epidemiologiczne wykaza³o, ¿e ród³em zaka¿enia by³ zlew kuchenny, w którym czyszczono wyposa¿enie terrarium warana (5). Opisane zosta³y równie¿ przypadki zaka¿enia ludzi szczepem Salmonella 4,5,12:i: pochodz¹cym od ¿ó³wi czerwonolicych hodowanych w prywatnych domach, a w próbkach wody pobranych z akwarium oraz od tych ¿ó³wi stwierdzano tak¿e wystêpowanie S. Infantis i S. Pomona (9).
Przegl¹d pimiennictwa z ostatnich dekad dostar-cza szeregu przyk³adów ró¿nego przebiegu zaka¿enia u cz³owieka, którego ród³em s¹ gady. Najczêciej zachorowania dotycz¹ dzieci poni¿ej 5. roku ¿ycia (3, 5-7, 9) i przybieraj¹ postaæ ciê¿kiej formy posoczni-cowej, ze pi¹czk¹ i seps¹ w³¹cznie (9). W grupie osób podwy¿szonego ryzyka zachorowania znajduj¹ siê tak-¿e kobiety w ci¹¿y, osoby starsze oraz o obni¿onej odpornoci. Osoby doros³e choruj¹ g³ównie z objawa-mi ogólnyobjawa-mi, w tym biegunk¹, wyobjawa-miotaobjawa-mi i gor¹czk¹ na tyle zaawansowanymi, ¿e wymagaj¹ leczenia szpi-talnego (9). Podstaw¹ skutecznego leczenia jest wcze-sne rozpoznanie i zastosowanie antybiotykoterapii, które nie stanowi istotnego problemu medycznego, gdy¿ szczepy izolowane od gadów cechuje zwykle wra¿li-woæ na chemioterapeutyki (10, 15, 20, 31).
Podsumowanie
Gady s¹ czêsto bezobjawowymi nosicielami pa³e-czek Salmonella, na ogó³ nie przejawiaj¹cymi wyso-kiej zjadliwoci dla ludzi doros³ych, jednak¿e dla dzie-ci, kobiet w ci¹¿y czy osób z obni¿on¹ odpornoci¹ mog¹ stanowiæ realne zagro¿enie zdrowotne. Ró¿no-rodnoæ serowarów stwierdzanych u gadów jest du¿a. W wyniku rosn¹cego zainteresowania egzotycznymi
Medycyna Wet. 2011, 67 (6) 379
gadami jako zwierzêtami domowymi w wielu krajach, rozpoczêto badania nad wystêpowaniem zaka¿eñ Sal-monella u tych zwierz¹t oraz ocen¹ ryzyka w aspekcie zdrowia publicznego. W Polsce, ze wzglêdu na w du-¿ej mierze nierozpoznan¹ sytuacjê epidemiologiczn¹, uzasadnione wydaje siê podjêcie badañ nad czêstoci¹ wystêpowania Salmonella u gadów. Nale¿y s¹dziæ, ¿e uzyskane rezultaty zwróc¹ uwagê lekarzy weterynarii, hodowców, personelu sklepów zoologicznych oraz obecnych i przysz³ych nabywców na potencjalne gro¿enia zdrowia publicznego zwi¹zane z gadami za-ka¿onymi Salmonella.
Pimiennictwo
1.Arvy C., Servan J.: Imminent competition between Trachemys scripta and Emys orbicularis in France. Proc. EMYS Symposium Dresden 96, Germany, Deutsche Gesellschaft fur Herpetologie und Terrarienkunde (DGHT), 1998, 10, 33-40.
2.Bauwens L., Vercammen F., Bertrand S., Collard J. M., De Ceuster S.: Isolation of Salmonella from environmental samples collected in the reptile department of Antwerp Zoo using different selective methods. J. Appl. Mi-crobiol. 2006, 101, 284-289.
3.Bertrand S., Rimhanen-Finne R., Weill F. X., Rabsch W., Thornton L., Perevoscikovs J., Van Pelt W., Heck M.: Salmonella infections associated with reptiles: the current situation in Europe. Euro. Surveill. 2008, 13, 1-6. 4.Cadi A., Delmans V., Prevot-Julliard A.-C., Joly P., Pieau D., Girondot M.:
Successful reproduction of the introduced slider turtle (Trachemys scripta elegans) in the South of France. Aquatic Conserv: Mar. Freshw. Ecosyst. 2004, 14, 237-246.
5.CDC. Lizard-Associated Salmonellosis Utah. Morb. Mortal Wkly Rep. 1992, 41, 610-611.
6.CDC. Multistate Outbreak of Human Salmonella Typhimurium Infections Associated with Pet Turtle Exposure United States, 2008. Morb. Mortal Wkly Rep. 2010, 59, 191-196.
7.CDC. Reptile-Associated Salmonellosis Selected States, 1994-1995. Morb. Mortal Wkly Rep. 1995, 44, 347-350.
8.CDC. Reptile-Associated Salmonellosis, Selected States 1996-1998. Morb Mortal Wkly Rep. 1999, 48, 1009-1013.
9.CDC. Turtle-Associated Salmonellosis in Humans United States, 2006--2007. Morb. Mortal Wkly Rep. 2007, 56, 649-652.
10.Chen C. Y., Chen W. C., Chin S. C., Lai Y. H., Tung K. C., Chiou C. S., Hsu Y. M., Chang C. C.: Prevalence and antimicrobial susceptibility of salmonellae isolates from reptiles in Taiwan. J. Vet. Diagn. Invest. 2010, 22, 44-50.
11.Chiodini R. J.: Transovarian passage, visceral distribution, and pathogenicity of Salmonella in snakes. Infect. Immun. 1982, 36, 710-713.
12.Daoust J. Y., Daley E., Crozier M., Sewell A. M.: Pet turtles: a continuing international threat to public health. Am. J. Epidemiol. 1990, 132, 233-238. 13.Ficetola G. F., Monti A., Padoa-Schioppa E.: First record of reproduction of Trachemys scripta in the Po Delta. Ann. Mus. Civ. St. Nat. Ferrara 2002, 5, 125-128.
14.Fuller C. C., Jawahir S. L., Leano F. T., Bidol S. A., Signs K., Davis C., Holmes Y., Morgan J., Teltow G., Jones B., Sexton R. B., Davis G. L., Braden C. R., Patel N. J., Deasy M. P. 3rd, Smith K. E.: A multi-state Salmonella
Typhimurium outbreak associated with frozen vacuum-packed rodents used to feed snakes. Zoonoses Public Health 2008, 55, 481-487.
15.Geue L., Loschner U.: Salmonella enterica in reptiles of German and Austrian origin. Vet. Microbiol. 2002, 84, 79-91.
16.Grimont P. A. D., Weill F. X.: Antigenic formulas of Salmonella serovars. WHO Collaborating Centre for Research on Salmonella, Institute Pasteur, Paris 2007.
17.Hamel F. A. de, Mcinnes H. M.: Lizards as vectors of human salmonellosis. J. Hyg. (Lond) 1971, 69, 247-253.
18.Hidalgo-Vila J., Diaz-Paniagua C., De Frutos-Escobar C., Jimenez--Martinez C., Perez-Santigosa N.: Salmonella in free living terrestrial and aquatic turtles. Vet. Microbiol. 2007, 119, 311-315.
19.Jang Y. H., Lee S. J., Lim J. G., Lee H. S., Kim T. J., Park J. H., Chung B. H., Choe N. H.: The rate of Salmonella spp. infection in zoo animals at Seoul Grand Park, Korea. J. Vet. Sci. 2008, 9, 177-181.
20.Maciel B. M., Argolo Filho R. C., Nogueira S. S., Dias J. C., Rezende R. P.: High Prevalence of Salmonella in Tegu Lizards (Tupinambis merianae), and Susceptibility of the Serotypes to Antibiotics. Zoonoses Public Health 2009.
21.Mermin J., Hutwagner L., Vugia D., Shallow S., Daily P., Bender J., Koehler J., Marcus R., Angulo F. J.: Reptiles, amphibians, and human Salmonella in-fection: a population-based, case-control study. Clin. Infect. Dis. 2004, 38 Suppl 3, S253-261.
22.Nakadai A., Kuroki T., Kato Y., Suzuki R., Yamai S., Yaginuma C., Shiotani R., Yamanouchi A., Hayashidani H.: Prevalence of Salmonella spp. in pet repti-les in Japan. J. Vet. Med. Sci. 2005, 67, 97-101.
23.Onderka D. K., Finlayson M. C.: Salmonellae and salmonellosis in captive reptiles. Can. J. Comp. Med. 1985, 49, 268-270.
24.Pañstwowy Zak³ad Higieny, G³ówny Inspektorat Sanitarny: Choroby zaka-ne i zatrucia w Polsce w 2009 r. Warszawa 2010.
25.Pasmans F., De Herdt P., Chasseur-Libotte M. L., Ballasina D. L., Haese-brouck F.: Occurrence of Salmonella in tortoises in a rescue centre in Italy. Vet. Rec. 2000, 146, 256-258.
26.Pasmans F., De Herdt P., Haesebrouck F.: Presence of Salmonella infections in freshwater turtles. Vet. Rec. 2002, 150, 692-693.
27.Pasmans F., Martel A., Boyen F., Vandekerchove D., Wybo I., Immerseel F. V., Heyndrickx M., Collard J. M., Ducatelle R., Haesebrouck F.: Characteriza-tion of Salmonella isolates from captive lizards. Vet. Microbiol. 2005, 110, 285-291.
28.Pedersen K., Lassen-Nielsen A. M., Nordentoft S., Hammer A. S.: Serovars of Salmonella from captive reptiles. Zoonoses Public Health 2009, 56, 238--242.
29.Pêconek J., Szczawiñski J., Szczawiñska M.: ¯ó³wie a salmonellozy u ludzi. ¯ycie Wet. 2009, 84, 733-734.
30.Schroter M., Roggentin P., Hofmann J., Speicher A., Laufs R., Mack D.: Pet snakes as a reservoir for Salmonella enterica subsp. diarizonae (Serogroup IIIb): a prospective study. Appl. Environ. Microbiol. 2004, 70, 613-615. 31.Shane S. M., Gilbert R., Harrington K. S.: Salmonella colonization in
com-mercial pet turtles (Pseudemys scripta elegans). Epidemiol. Infect. 1990, 105, 307-316.
32.Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 2004, poz. 880.
33.Woodward D. L., Khakhria R., Johnson W. M.: Human salmonellosis asso-ciated with exotic pets. J. Clin. Microbiol. 1997, 35, 2786-2790.
Adres autora: mgr Magdalena Zaj¹c, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: magdalena.zajac@piwet.pulawy.pl
