Marzenna zaorska
https://orcid.org/0000-0003-4867-770X
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Raport z realizacji projektu pt. „Wdrażanie
Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych
– wspólna sprawa” (2016–2018).
Wybrane propozycje środowiska osób
z niepełnosprawnościami sensorycznymi
Report on the project “Implementation of the convention
on the rights of persons with disabilities – a common deal”
(2016–2018) – selected proposals from the community of
people with sensory disabilities
Streszczenie. W latach 2016–2018 zrealizowano projekt pt. „Konwencja o prawach osób
niepełnosprawnych – wspólna sprawa”. Jego celem było określenie rodzajów i przejawów dyskryminacji osób z niepełnosprawnością w ramach poszczególnych praw zawartych w kon-wencji. Pierwszy etap projektu polegał na identyfikacji przejawów dyskryminacji niepełno-sprawnych, drugi na wskazaniu niezbędnych zmian prawnych i pozaprawnych na rzecz ich usunięcia. Wykorzystując metodę analizy źródeł zastanych, przedstawiono dane pochodzące z pierwszego etapu realizacji projektu na temat edukacji dzieci i młodzieży z niepełnospraw-nościami sensorycznymi, zebrane na podstawie opinii uzyskanych od osób dorosłych: 237 osób z niepełnosprawnością wzrokową, 122 osób głuchoniewidomych, 216 osób z niepełno-sprawnością słuchową. Opisano bariery oraz propozycje zmian aktów prawnych, regulujących pomoc edukacyjną, rehabilitacyjną i terapeutyczną oraz możliwe kierunki badań naukowych, stanowiących pokłosie realizacji analizowanego projektu.
Słowa kluczowe: niepełnosprawność; osoba z niepełnosprawnością; osoba
z niepełnospraw-nością sensoryczną; prawa osób z niepełnosprawnościami; Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych; edukacja niepełnosprawnych
Summary. In the years 2016–2018, a project titled “Convention on the Rights of Persons
with Disabilities – a Common Deal” was realised. Its aim was to identify the existing types and manifestations of discrimination against persons with disabilities under individual
rights contained in the Convention. The first stage of the project consisted of identifying existing discrimination, the second of identifying the necessary legal and non-legal changes to eliminate discrimination identified at the first stage. Based on the analysis method of the existing sources the data from the first stage of implementation of the project was presented. It referred to the education area of children and adolescents with sensory disabilities (on the basis of opinion obtained from adults) who were 237 people with visual impairment, 122 deaf-mute people, and 216 people with auditory disability. The identified barriers and proposals formulated for legal acts regulating educational, rehabilitative, and therapeutic aid as well as the possible targeting of scientific research constituting the aftermath of the analyzed project were described.
Keywords: disability; person with disability; person with sensory disability; rights of
peo-ple with disabilities; Convention on the Rights of Persons with Disabilities; education
Wprowadzenie
W okresie kilku ostatnich dziesięcioleci we wszystkich krajach świata wyraź-nie uświadomiono sobie, że osoby z wyraź-niepełnosprawnościami pozostają, za-równo w ramach całych społeczeństw, jak i lokalnych społeczności, w któ-rych żyją, jedną z grup najsilniej marginalizowanych. Niepełnosprawność bowiem powszechnie ogranicza zakres i stopień dostępu do oferowanych obywatelom przez poszczególne kraje możliwości społecznych, ekonomicz-nych i polityczekonomicz-nych. W wielu krajach o stosunkowo wysokim poziomie życia ich obywateli w przypadku osób z niepełnosprawnościami niedostatecznie respektowane są prawa człowieka. Odpowiedzią społeczności międzynaro-dowej na to ogólnoświatowe zjawisko nierówności było przyjęcie przez ONz 13 grudnia 2006 r. Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (KPON). Konwencja jest dokumentem demonstrującym i stwarzającym realne pod-stawy do wdrożenia w życie poglądu, że osoby niepełnosprawne mają prawo cieszyć się tymi samymi prawami i możliwościami, jak ludzie pełnosprawni. Rząd polski podpisał konwencję dnia 20 marca 2007 r., ratyfikował 6 września 2012 r. Od tego czasu w licznych dyskusjach przeprowadzonych w środowisku osób z niepełnosprawnościami podnoszono postulat, który swój ostateczny kształt zyskał w 2015 r. podczas debaty na temat Konwen-cji pt. „Nic o nas bez nas” w gdańsku: „Od naszego państwa oczekujemy polityki skutecznie eliminującej zjawiska dyskryminacji i przedmiotowego traktowania, systematycznie poprawiającej warunki i jakość naszej egzy-stencji, stwarzającej możliwości do rozwoju naszego wrodzonego potencja-łu i do efektywnego uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia
społecz-nego. Oczekujemy warunków i wsparcia, dzięki którym będziemy mogli samodzielnie żyć oraz decydować o swoim życiu” (Raport metodologicz-ny, 2016, s. 2).
Istota projektu „Wdrażanie Konwencji o prawach osób
niepełnosprawnych – wspólna sprawa” (2016–2018)
oraz udział osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi
w debatach na temat edukacji
W związku z wieloletnim funkcjonowaniem konwencji w Polsce, w latach 2016–2018, został zrealizowany projekt pt. „Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych – wspólna sprawa”. Jego realizatorem było konsorcjum składające się z lidera, Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych (PFON), oraz partnerów: Akademii Pedagogiki Specjalnej (APS), Kancelarii Prawni-czej Domański zakrzewski Palinka (DzP), Lubelskiego Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych – Sejmik Wojewódzki (LFOON) i Warmińsko-Ma-zurskiego Sejmiku Osób Niepełnosprawnych (WMSON). efektem realizacji projektu był raport, który został opublikowany w 2017 r. (Raport podsumo-wujący, 2017). Autorka tego tekstu należała do grupy realizatorów projektu, którego celem było rozpoznanie obszarów dyskryminacji osób z niepełno-sprawnościami (Raport metodologiczny, 2016). Diagnozę tę przeprowadza-no w czasie debat odbywających się w różnych środowiskach osób niepeł-nosprawnych. Uczestnikami debat były osoby niepełnosprawne, członkowie ich rodzin, przedstawiciele środowisk związanych z problematyką niepeł-nosprawności – łącznie 1641 osób. etap II polegał na konsultacji ze środo-wiskiem osób niepełnosprawnych oraz osób z danym środośrodo-wiskiem współ-pracujących i przedstawienia zaleceń, których realizacja wpłynęłaby na niwelowanie nierówności praw osób z niepełnosprawnością w obszarach i zakresach zidentyfikowanych w ramach etapu I. Takich obszarów wyodręb-niono aż 30, jednym z nich była edukacja – art. 24. Kształcenie stanowi bo-wiem jeden z ważniejszych pól dyskryminacji ludzi ze względu na niepełno-sprawność.
W debatach odbywających się w czasie I etapu realizacji projektu uczestniczyło 237 osób z niepełnosprawnością wzrokową, 122 osoby głu-choniewidome i 216 osób z niepełnosprawnością słuchową. zasadniczo byli to przedstawiciele oraz członkowie Polskiego związku głuchych, Polskie-go związku Niewidomych i Towarzystwa Pomocy głuchoniewidomym. Na-bór uczestników na debaty prowadziły organizacje działające na ich rzecz.
Każda debata była starannie przygotowana pod kątem dostępności miejsca, w którym była organizowana, materiałów stanowiących punkt wyjścia do dyskusji i metod komunikacji. W dyskusjach uczestniczyli tzw. eksperci za-graniczni, będący przedstawicielami organizacji europejskich działających w obszarze konkretnej niepełnosprawności sensorycznej. Na I etapie reali-zacji projektu odbyło się 14 debat, obejmujących opisywane grupy osób: po cztery w środowisku osób z niepełnosprawnością wzrokową, osób niecych i osób głuchoniewidomych oraz dwie w środowisku osób słabo słyszą-cych. Analiza informacji zawartych w raporcie pozwala na wskazanie ogra-niczeń osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi w obszarze edukacji (art. 24 KPON).
Wyniki realizacji projektu „Wdrażanie Konwencji o prawach
osób niepełnosprawnych – wspólna sprawa” w obszarze
edukacji. opinia dorosłych z niepełnosprawnościami
sensorycznymi
Na podstawie uzyskanych danych okazało się, że najpoważniejszymi prob-lemami są:
• brak wystarczającej liczby szkół i klas integracyjnych, szczególnie w małych miejscowościach;
• brak wymaganych środków i pomocy dydaktycznych w szkołach oraz niezbędnego sprzętu rehabilitacyjnego;
• ograniczona dostępność do asystentów, tłumaczy, tłumaczy-prze-wodników;
• niedoinformowanie społeczeństwa o istocie edukacji integracyjnej, a tym bardziej edukacji włączającej;
• brak przygotowania nauczycieli pracujących w szkołach ogólno-dostępnych (szczególnie nauczycieli przedmiotów przyrodniczych i ścisłych) do pracy z uczniem z niepełnosprawnością sensoryczną; • brak na terenie szkół ogólnodostępnych właściwych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej uwzględniających potrzeby i możli-wości takich uczniów;
• trudności w dostosowaniu treści programu edukacyjnego oraz w ich indywidualizowaniu w zależności od specyfiki rozwoju i funk-cjonowania ucznia z niepełnosprawnością sensoryczną.
za źródła danych barier uznano:
• bariery mentalne (niedostateczna wiedza o możliwościach osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi skutkująca niskim po-ziomem rozumienia problemów osób niepełnosprawnych w społe-czeństwie ludzi pełnosprawnych);
• niską świadomość osób odpowiadających za organizację kształce-nia uczniów z niepełnosprawnością na temat istoty edukacji inte-gracyjnej i edukacji włączającej;
• niskie kompetencje osób decydujących o zaopatrzeniu technicz-nym szkół w obszarze współczesnych możliwości wsparcia tech-nicznego uczniów z niepełnosprawnościami sensorycznymi; • brak kadry specjalistów w instytucjach edukacyjnych, szczególnie
osób wysoko wykwalifikowanych do pracy z omawianymi rodzaja-mi niepełnosprawności;
• niechęć rodziców dzieci pełnosprawnych wobec edukacji integra-cyjnej i włączającej, tworzenia klas i szkół integracyjnych, przy-zwolenia na realizację idei edukacji włączających;
• brak informacji o walorach edukacji integracyjnej i włączającej w środowiskach lokalnych;
• długi czas i zbiurokratyzowanie rozpatrywania wniosków dotyczą-cych edukacji dzieci niepełnosprawnych w systemie szkolnictwa in-tegracyjnego lub włączającego (takiej sytuacji nie ma w przypadku kierowania dziecka do edukacji specjalnej);
• długi czas oczekiwania na badania specjalistyczne i wymagane opi-nie o zalecanym dziecku programie edukacyjnym oraz opi-niezbędnych formach zajęć specjalistycznych;
• brak tzw. koszyka świadczeń edukacyjnych dla uczniów z niepełno-sprawnością, uwzględniającego większą ilość oraz większą różno-rodność zajęć indywidualnych (na ogół dzieci uzyskują tradycyjne zalecenia niekorespondujące ani z rodzajem ich niepełnosprawno-ści, ani z indywidualnymi możliwościami i potrzebami);
• brak uniwersalnego planowania wydatków na cele edukacyjne dzieci z niepełnosprawnościami sensorycznymi;
• niedostateczne dostosowanie instytucji społecznych (w tym kultu-ry, sportu, rekreacji) do potrzeb osób niepełnosprawnych;
• brak wizji rozwoju systemu edukacji, tak by dostosować ją do aktu-alnego poziomu współczesnej cywilizacji;
• brak klarownego sytemu asystentów, przewodników, tłumaczy, tłumaczy-przewodników osoby niepełnosprawnej;
• niedostateczną świadomość społeczną na temat roli wczesnego wspomagania i profilaktyki w działaniach na rzecz osób niepełno-sprawnych sensorycznie;
• system edukacji ograniczający nauczycielom możliwości pracy bar-dziej zindywidualizowanej i barbar-dziej twórczej, krępujący ich inno-wacyjność, możliwości wdrażania autorskich projektów pedago-gicznych;
• brak systemu monitorowania sposobu przekazywania oraz wydat-kowania subwencji oświatowej, przeznaczanej z budżetu państwa na kształcenie dzieci z niepełnosprawnością.
• Podano propozycje zmiany zasygnalizowanej sytuacji:
• spójność działań Ministerstwa edukacji Narodowej oraz organiza-cji funkcjonujących na rzecz osób z niepełnosprawnością;
• tworzenie przy placówkach specjalistycznych specjalnych centrów szkoleniowych dla rodziców i nauczycieli;
• szersze otwarcie na osoby niepełnosprawne systemu szkolnictwa średniego, policealnego, wyższego, kształcenia osób dorosłych; • dostosowanie nauczania do potrzeb i możliwości uczniów
z niepeł-nosprawnością wzrokową w zakresie metod, form, środków, wa-runków, zajęć dodatkowych, treści programowych uwzględniają-cych ich przyszłe życie w dorosłości;
• przygotowanie nauczycieli oraz zatrudnianie specjalistów; • wsparcie asystenta, wolontariuszy;
• edukacja rodziców dzieci pełno- i niepełnosprawnych na temat istoty i specyfiki niepełnosprawności sensorycznych.
Wnioski i propozycje wynikające z realizacji projektu
„Wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych –
wspólna sprawa” w sferze edukacji oraz badań naukowych
Na podstawie zidentyfikowanych barier sformułowano propozycje dotyczą-ce ich niwelacji. zwrócono uwagę na potrzebę skorelowania działań (w po-staci tzw. uniwersalnego projektowania) Ministerstwa edukacji Narodowej, Ministerstwa zdrowia, Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej oraz organizacji funkcjonujących na rzecz osób z niepełnosprawnością, two-rzenia przy placówkach specjalnych specjalistycznych centrów szkolenio-wych dla rodziców i nauczycieli, szersze otwarcie na osoby niepełnospraw-ne systemu szkolnictwa średniego, policealniepełnospraw-nego, wyższego, dla dorosłych.
za istotne zagadnienie uznano także realizację działań na rzecz kreowania pozytywnego, ale też realistycznego wizerunku osoby z niepełnosprawnoś-ciami sensorycznymi w społeczeństwie osób pełnosprawnych, zmiany po-staw ogólnospołecznych wobec danych osób i ich rodziny. Inną kwestią oka-zała się sprawa aktywizacji samych osób niepełnosprawnych, szczególnie minimalizacji skutków tzw. autostygmatyzacji, którą wskazano jako istot-ną przeszkodę na drodze identyfikowania i rozwijania indywidualnych zaso-bów osoby z niepełnosprawnością sensoryczną.
W związku z podanymi wyżej propozycjami podkreślono potrzebę do-konania nowelizacji obowiązujących w Polsce wybranych aktów prawnych:
• ustawy o systemie oświaty (Dz.U. 2018 r. poz. 2245) – dodanie za-pisów promujących edukację włączającą wraz z definicją tego ter-minu, zapisów uwzględniających specjalne potrzeby edukacyjne dzieci z niepełnosprawnościami, w tym sensorycznymi, doprecy-zowanie zapisów o wydatkowaniu subwencji oświatowej przezna-czanej na kształcenie dziecka w kontekście wskazania tzw. wag na: zajęcia programowe, zajęcia specjalistyczne, wyposażenie w pod-ręczniki, pomoce dydaktyczne, środki techniczne, dostosowanie infrastruktury otocznia szkolnego, zatrudnienie specjalistów oraz ewaluacji wydatkowania subwencji oświatowej zgodnie z przyjęty-mi wobec konkretnego dziecka zaleceniaz przyjęty-mi, zależnyz przyjęty-mi od jego in-dywidualnych potrzeb;
• ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. 1997 r. Nr 123, poz. 776) – uzu-pełnienie oraz dodanie zapisów dotyczących działań na rzecz re-habilitacji społecznej, edukacji, terapii, wspomagania rozwoju oraz wyposażenia w niezbędny sprzęt techniczny, pomoce dydaktycz-ne dzieci z niepełnosprawnościami (również sensorycznymi) oraz dostosowanie przestrzeni instytucji edukacyjnych do ich potrzeb i możliwości (likwidacja barier architektonicznych, urbanistycz-nych, komunikacyjnych);
• ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. 2004 r. Nr 64, poz. 593) – jed-noznaczne wskazanie uprawnień i zakresu pomocy rodzinie mają-cej dziecko z niepełnosprawnością, określenie przysługujących jej świadczeń finansowych, rzeczowych, konsultacyjnych, w zakresie wsparcia informacyjnego i psychopedagogicznego, wzrost wskaź-nika świadczeń pieniężnych przysługujących na dziecko niepełno-sprawne, zależnie od sytuacji materialnej rodziny oraz stopnia nie-pełnosprawności dziecka;
• ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środ-ków publicznych (Dz.U. 2004 r. Nr 210, poz. 2135) – włączenie za-pisów dotyczących działań z zakresu profilaktyki pierwszego, dru-giego oraz trzeciego stopnia, skonkretyzowanie zapisów na temat badań prenatalnych, aborcji eugenicznej, terapii prenatalnej, opie-ki nad noworodopie-kiem oraz dziećmi z niepełnosprawnościami w ko-lejnych okresach ich życia, opieki i pomocy rodzinie mającej dzie-cko niepełnosprawne; zwiększenie dostępności do specjalistów (np. genetyk, okulista, laryngolog, neurolog, foniatra, ortopeda, lekarz rehabilitacji medycznej i in.), specjalistycznych zabiegów z zakresu rehabilitacji medycznej, usług świadczonych z wykorzy-staniem współczesnej techniki i współczesnych możliwości komu-nikacji (np. konsultacji realizowanych za pomocą Internetu). W odniesieniu do badań naukowych, które mogą i powinny zostać zain-spirowane, ale też (z)realizowane, jako pokłosie zacytowanych wyżej wnio-sków i propozycji przedstawionych w analizowanym raporcie, na szczegól-ną uwagę zasługuje kilka istotnych kwestii. Pierwszą są badania, które mają na celu ustalenie organizacji sytemu edukacji sprzyjającego wszystkim ucz-niom, mającego na względzie ich indywidualne potrzeby i możliwości, po-przez zmiany strukturalne i programowe, m.in. dotyczące ujednoliconej, elastycznej, uniwersalnej dla wszystkich uczniów podstawy programowej. Drugi obszar obejmuje badania mające ustalić najbardziej efektywne dro-gi i zaproponować konkretne rozwiązania (w tym diagnostyczne) związa-ne z rozpoznaniem potrzeb edukacyjnych, jak również potrzeb w zakresie pomocy psychologiczno-pedagogicznej, w zakresie organizacyjnym, infra-strukturalnym, przestrzennym, technicznym, podręczników i pomocy dy-daktycznych, skutkujących wysokim poziomem kształcenia oraz rozwija-niem cech osobowych i zachowań przydatnych w dorosłym życiu. Trzeci obszar dotyczy kwestii przygotowania kadry nauczycieli oraz specjalistów, którzy potrafią nie tylko rozpoznawać potrzeby uczniów, planować strate-gie ich zaspokajania, ewaluować ich efektywność, działać interwencyjne, jeśli zaistnieją wymagające tego okoliczności, ale także współpracować ze sobą, z rodziną i środowiskiem lokalnym. Czwarty obszar to ocena efektyw-ności dotychczasowych stosowanych metod w zakresie finansowania zadań oświatowych oraz zaproponowanie rozwiązań bardziej celowych i w więk-szym stopniu ukierunkowanych (nacelowanych) na potrzeby edukacyjne konkretnego ucznia.
Konkludując, należy zauważyć, że Konwencja o prawach osób niepeł-nosprawnych może być nie tylko drogowskazem czy narzędziem
projakoś-ciowych zmian w istniejącym systemie oświaty, ale i bodźcem oraz instru-mentem otwierania dotychczasowego systemu edukacji ogólnodostępnej na rzecz edukacji włączającej (skoro w swoich założeniach ma być powszechna i dostępna dla każdego ucznia). Celem tych zmian ma być inkluzja społecz-na każdej jednostki, bez względu społecz-na jej cechy indywidualne, możliwości czy zróżnicowane potrzeby edukacyjne.
bibliografia
Konwencja ONz o Prawach Osób Niepełnosprawnych, ONz, New York 2006. Konwencja ONz o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Dz.U. 2012 r. poz. 1169. Raport metodologiczny przygotowania Raportu syntetycznego w ramach projektu
„Wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych – wspólna spra-wa”, Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2016.
Raport z realizacji projektu „Wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnospraw-nych – wspólna sprawa”. Ostateczne rekomendacje prawne wraz z oceną skutków regulacji dla 20 polityk publicznych, Polskie Forum Osób Niepełno-sprawnych, Warszawa 2017.
Raport podsumowujący środowiskowe debaty konsultacyjne przeprowadzone w ramach projektu „Wdrażanie Konwencji o prawach osób niepełnospraw-nych – wspólna sprawa”, APS, Warszawa 2017.
Szczegółowy raport metodologiczny badania jakościowego wraz z narzędziami. Identyfikacja prawnych, administracyjnych i organizacyjnych uwarunkowań efektywności i jakości polityk publicznej określających funkcjonowanie syste-mu rehabilitacji i integracji osób niepełnosprawnych na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym, APS, Warszawa 2016.
Ustawa z dnia 22 listopada 2018 r. o zmianie ustawy – Prawo oświatowe, ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2018 r. poz. 2245. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
za-trudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz.U. 1997 r. Nr 123, poz. 776. Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej, Dz.U. z 2017
r. poz. 888.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowa-nych ze środków publiczfinansowa-nych, Dz.U. 2004 r. Nr 210, poz. 2135.
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 r. Nr 64, poz. 593. Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, Dz.U. 1991 r. Nr 95, poz. 425. zaorska M. (2018). Koncepcyjno-realizacyjne konteksty i problemy edukacji
integracyj-nej w Polsce, [w:] M. zaorska (red.), Lokalne działania w polu pedagogiki specjal-nej – kierunki – problemy – rozwiązania, Wydawnictwo UWM, Olsztyn, s. 89–
zaorska M. (2017a). Postulaty Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych
w wymiarze edukacja jako wyznacznik przygotowania dzieci i młodzieży z nie-pełnosprawnością do życia samodzielnego, godnego, wartościowego w dorosłości,
„Przegląd Pedagogiczny”, nr 1, s. 54–73.
zaorska M. (2017b). Sytuacja niepełnosprawnych sensorycznie w obszarach edukacji
i aktywizacji zawodowej w opinii przedstawicieli środowiska osób niesłyszących i niewidzących, „Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej”, nr 18,
