Intertekstualne harce Stanisława Lema w "Trzech elektrycerzach" (i nie tylko)

Maria Jędrychowska

Intertekstualne harce Stanisława

Lema w "Trzech elektrycerzach" (i

nie tylko)

Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,

89-102

Folia 20

Studia Historicolitteraria IV (2004)

M aria Ję d ryc h o w s k a

Intertekstualne harce Stanisława Lema

w

Trzech elektrycerzach

(i nie tylko)

W r e f le k s ję p o ś w i ę c o n ą s p e c y f ic e s z tu k i p is a r s k ie j S ta n is ła w a L e m a z a d e m o n ­ s tr o w a n e j w T r z e c h e le k t r y c e r z a c h , j a k r ó w n i e ż w c a ł y m z b io r z e , k t ó r y t e n u t w ó r o tw ie r a , c z y l i w B a jk a c h r o b o tó w o r a z w p o d o b n e j z d u c h a - C y b e r ia d z ie 1, z n i e ­ o d p a r t ą s i ł ą w k r a d a s ię n ę c ą c a o d b i o r c ę p o t r z e b a s y m e tr y c z n e j r e a k c ji w s t o s u n k u d o te g o , c o o f e r u j ą w s k a z a n e te k s ty . A o f e r u j ą p r z e d e w s z y s tk i m p r z e ś w ia d c z e n ie , ż e o to n a d a r z a s ię o k a z j a u c z e s t n ic t w a w e “ w s p ó ln o c i e ś m i e c h u ” 2, w s e a n s a c h k o ­ m iz m u w y n i k a ją c y c h z lite r a c k ie j z a b a w y a u to r a , k tó r e j ź r ó d e ł w a r to d o c ie k a ć .

S z tu k a ta , m a n i f e s t u ją c a s ię s w o j ą n i e w ą t p l iw ą o d r ę b n o ś c i ą n a tle p o z o s ta łe g o d o r o b k u lite r a c k ie g o a u to r a S o l a r i s , z a c h ę c a d o p o d j ę c i a p r ó b y z w e r b a l iz o w a n i a w s tę p n y c h , i n tu i c y jn y c h p r z e ś w ia d c z e ń . P o d s ta w o w y m w ś r ó d n i c h j e s t z a ś ta k ie , iż m a m y o to d o c z y n i e n i a z o s te n ta c y j n i e w y r a z is tą , n o w ą j a k o ś c i ą e s t e t y c z n ą le m o w - s k ie j p r o z y . Z n a c z ą c o o d m ie n n ą w s t o s u n k u d o s z tu k i p is a r s k ie j d e m o n s tr o w a n e j w in n y c h d z ie ł a c h a u to r a . N a c z y m o p i e r a się i d o c z e g o p r o w a d z i o w a o d m ie n n o ś ć - o to p r z e d m io t n in ie j s z y c h d o c ie k a ń . B y ć m o ż e p r e z e n to w a n y tu ta j s p o s ó b p o s t ę ­ p o w a n i a a n a l i ty c z n e g o o k a ż e s ię o s t a te c z n i e h e r m e n e u ty c z n y m , R i c o e u r o w s k im “ s t o p i e n i e m h o r y z o n tó w ” in te r p r e t a to r a o r a z i n te r p r e t o w a n e g o p r z e d m io t u , z p e ł n ą ś w ia d o m o ś c ią n ie o s ta t e c z n o ś c i t e g o p r o c e s u 3 . Z a c z n i j m y o d p r z y p o m n i e n i a , ż e l e k t u r a b a j e k L e m a w p r o w a d z a c z y t e l n i k a w k l im a t p y s z n e j z a b a w y lite r a c k ie j, k tó r e j p o d ję c ie , p r z e b i e g o r a z e f e k ty , j a k w o ln o z d u ż ą d o z ą p e w n o ś c i d o m n ie m y w a ć , s p r a w ia ły n i e m a ł ą s a ty s f a k c ję s a m e m u t w ó r ­ c y . Ż y w i o ł z a b a w y , j a w n o ś ć p r o w a d z o n e j g r y , p r z e n i k a t a k s a m p o m y s ł, j a k i j e g o 1 Pierwsze wydania: Bajek robotów - 1964, Cyberiady - 1965. Tutaj posługuję się opatrzonym ilustra­ cjami Daniela Mroza wydaniem IV: S. Lem, Cyberiada, Kraków 1978. Strony cytatów podaję według tego wydania.

2 O społecznej roli komizmu w kulturze zob. K. Żygulski, Wspólnota śmiechu, Warszawa 1976. 3 P. Ricoeur, Język, tekst, interpretacja. Wybór pism, przeł. P. G raff i K. Rosner, Warszawa 1989.

r e a l iz a c j ę w o b u c y k la c h m in i a tu r p r o z a to r s k ic h . S ta n is ła w L e m b o w i e m w s w o je j f a n ta s t y c z n o - n a u k o w o - b a ś n io w e j p r o z ie ś w ia d o m ie i c e lo w o j a k o s t r u k t u r a l n ą z a ­ s a d ę o r g a n iz a c j i t e k s t u w y b i e r a n ie c o in n e g o , le c z w y r a z i ś c i e z o r ie n to w a n ą lu d y c z - n ie e k s p r e s ję p is a r s k ą . Z w r a c a j ą z a t e m n a s ie b ie u w a g ę p r z e r ó ż n e s w a w o le j ę z y k o w o - s t y l i s t y c z n e , k tó r e , j a k s ię o k a z u je , n ie s ą c e l e m s a m y m w s o b ie , p r z e c iw n ie , w s p ie r a j ą i n te l e k t u ­ a ln e d o k a z y w a n ie , u s ł u ż n ie w y r a ż a j ą p r z e k o r n e m y ś lo w e p s o ty , n a d a j ą s p e c y f i c z ­ n e g o s m a k u ż a r t o m c z y z m y ś ln y m k o n c e p to m . S ło w e m - a u to r o d d a je s ię b e z r e s z ty j ę z y k o w y m , l it e r a c k im o r a z k u l tu r o w y m i g r a s z k o m , k t ó r y c h ź r ó d ła p u l s u j ą w ła ś n ie w j ę z y k u , w p r z y w o ł y w a n y c h k o n w e n c j a c h l it e r a c k ic h , w o d tw a r z a n y c h z i n te n c j ą p r z e ś m i e w c z ą w z o r c a c h i n o r m a c h z a c h o w a ń k u ltu r o w y c h . B ę d ą c ś w ia d e c t w e m k u l tu r o w e g o z a d o m o w i e n i a a u to r a s t a j ą s ię n i e o m a l m o d e l o w y m p r z y k ła d e m in te r - t e k s tu a l n y c h z a b a w , k t ó r y c h s p e c y f i k a r ó w n o c z e ś n ie m ie ś c i s ię d o s k o n a le w ty m w s z y s tk im , c o n a g r u n c ie t e o r i i k u ltu r y w y p r a c o w a l i n a p r z y k ła d J o h a n H u i z i n g a 4 c z y R o g e r C a il l o is 5. J e ś lib y p ó j ś ć t r o p e m w s k a z y w a n y m p r z e z C a illo is , k a te g o r ia m i m i c r y 6 - n a ś l a ­ d o w a n ia , p o z o r o w a n i a , z a s a d y “ t a k j a k b y ” - o d d a w a ł a b y n a jp e łn ie j s y m u la c y jn e ta le n ty L e m a w o d w o ł y w a n i u się d o t e k s tó w d o b r z e z a d o m o w i o n y c h w k u ltu r z e ś w ia to w e j o r a z w n a s z y m r o d z im y m , p o l s k i m l e g e n d a r i u m lite r a c k im . L u d y c z n a s y m u la c ja L e m o w s k a o b e jm u je z j e d n e j s tr o n y r o z p o z n a w a ln e p r z e z c z y t e l n i k ó w k o n w e n c j e - j ę z y k o w e i l it e r a c k ie - z d r u g ie j z a ś , k o n w e n c j e d y s k u r s y w n y c h z a ­ c h o w a ń , z w ł a s z c z a d o c ie k a ń f ilo z o f i c z n y c h , s k u p i o n y c h n a g n o s e o lo g ii, e ty c e i e s ­ te ty c e . I n t e r t e k s tu a l n o ś ć p o d j ę t y c h p r z e z L e m a g i e r i z a b a w o z n a c z a z a te m , c z e g o p o s t a r a m s ię d o w ie ś ć p o p r z e z w y b r a n e p r z y k ła d y , p o p i s n ie b y w a łe j z r ę c z n o ś c i a u ­ t o r a w k o j a r z e n i u n a jc z ę ś c ie j b a r d z o o d le g ły c h , a n a z d r o w y r o z s ą d e k w r ę c z n i e ­ p r z y s t a j ą c y c h d o s ie b ie z ja w i s k k u l tu r o w y c h i lite r a c k ic h . R o z b a w ie n ie o d b i o r c ó w o b e jm u j e c a ło ś ć lit e r a c k ic h w r a ż e ń , z a ś w ś r ó d n i c h d o m in u je n i e u s ta n n e d z iw ie n ie s ię t e m u w s z y s tk i e m u , c o t a k u d a tn i e “ w y p r a w i a ” a u t o r w p r o p o z y c j a c h p r o z a t o r s k i c h t e g o n u r tu . W p i e r w s z y m s k o j a r z e n io w y m o d ­ r u c h u p r z y c h o d z i t u n a m y ś l p o r ę c z n a le k s y k a , z w i ą z a n a z e s ło w a m i: “ h a r c e ” i “ h a r c o w a n i e ” . W a r to p r z y p o m n i e ć , ż e h a r c e w r o z u m i e n i u h i s t o r y c z n y m o z n a c z a j ą w a l k i p o j e d y n c z y c h ż o łn i e r z y n ie p r z y ja z n y c h s o b ie w o js k , t o c z o n e p r z e d r o z p o c z ę ­ c ie m z a s a d n ic z e j b i tw y ; c h o d z i o c z a s y o d ś r e d n i o w i e c z a d o X V I I w ie k u . I n f o r m a ­ c ję tę p o d a ję n ie b e z p o w o d u , o c z y m j e s z c z e b ę d z i e m o w a .

4 Twórca definicji zabawy, do dziś uważanej za najlepiej oddającą istotę tego faktu kulturowego. Zob. J. Hu­ izinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, tłum. M. Kurecka i W. Wirpsza, Warszawa 1985 (wyd. 2). 5 R. Caillois, Żywioł i ład, tłum. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1973.

6 Uczony wskazywał cztery klasy gier i zabaw: agon - walka i współzawodnictwo, alea - gry losowe,

mimicry - naśladowanie, udawanie, ilinx - poszukiwanie ekstazy i oszołomienia. Zob. też: B. Sułkowski, Zabawa. Studium socjologiczne, Warszawa 1983; M. Jędrychowska, Poza nudą. O zabawach, grach, rozrywkach, [w:] Lektura i kultura, Warszawa-Kraków 1994.

T o o c z y w is te , ż e u L e m a n ie s ą to h a r c e r y c e r s k ie , n ie s ą “ d z ik i e ” a n i n ie “ k o n ­ n e ” , le c z , j a k b y ł a j u ż o t y m m o w a , w y b i t n ie i n te le k tu a ln e . P o l e g a j ą z a ś n a u s t a ­ w ic z n e j g r z e z n a c z e ń z p r z y w o ł y w a n y m i p r z e z p is a r z a , r o z m a it y m i k o n w e n c j a m i k u l tu r o w o - li t e r a c k i m i o r a z z k o n k r e tn y m i t e k s ta m i k u l tu r y , k tó r e z a is tn ia ły w o b ­ s z a r a c h t y c h k o n w e n c ji. S ta n is ła w L e m h a r c u ją c , ż e p o w t ó r z ę to o k r e ś le n ie , n i e k o ­ n i e c z n i e p o p r z e d z a , t a k j a k h i s t o r y c z n i r y c e r z e g łó w n ą , r o z s t r z y g a ją c ą b i tw ę , c h o ć z a b a w i a s ię w o b r ę b ie d o t y c h c z a s d o m in u j ą c y c h d o k o n a ń i n n y c h p is a r z y . S w a w o li p o ś r ó d w i e l u d z ie ł o z g o ła o d m ie n n y m , n ie f a n ta s t y c z n o - n a u k o w y m c h a r a k te r z e . N a p r a w a c h p r z e ś m ie w c z e j r e in t e r p r e t a c ji e w o lu u ją c e j w s tr o n ę p a r o d ii, p a s t is z u i g r o ­ t e s k i d e m o n s tr u je p o s p o ł u o s o b l i w ą z n i m i p o t y c z k ę - i z a b a w ę . J a k o j e d e n z j e j c e l ó w (i s k u tk ó w ) m o ż n a w s k a z a ć o b r o n ę w y s o k ie g o s t a tu s u l i ­ t e r a tu r y S F , o d w i e l u l a t p r z e z S ta n is ła w a L e m a z p o w o d z e n i e m u p r a w ia n e j. O b r o n ę p r z e d u p r o s z c z e n ia m i g r o ż ą c y c h j e j z e w s z ą d s te r e o ty p ó w . J a k p is z e R y s z a r d H a n d ­ k e : “ G r o t e s k o w a a b s u r d a l n o ś ć i ś m ie s z n o ś ć z w r a c a się p r z e c iw s k o s tn i e n io m w z o r ­ c ó w f a b u la r n y c h , s t e r e o t y p o w y m m o ty w o m i w y n a t u r z e n io m s ty lu S F , a k o m p r o m i t u ją c j e , s p e ł n ia p o w a ż n ą f u n k c ję w z a k r e s ie t e r a p ii g a tu n k u ” 7. S tą d j u ż n a w s tę p i e p r z y jm u j e s ię h ip o te z ę , ż e w r e z u lta c ie i n te r t e k s tu a ln y c h g o n itw i s k o ­ k ó w S ta n is ła w a L e m a z w y c i ę z c ą o k a z u j e się w y b o r n a , u m o c o w a n a w s p e c y f i c z n y m z m y ś le h u m o r u i o g r o m n e j k u l tu r z e lite r a c k ie j, z a b a w a a u to r s k a k r e o w a n ą p r z e z s ie b ie g r o t e s k o w ą r z e c z y w is to ś c i ą f a n ta s t y c z n o - n a u k o w ą . A ż e a u t o r p o n a d to “ p o d ­ s tę p n ie - z d a n i e m H a n d k e g o - w y k r a d ł b a ś n i j e j a lg o r y t m ” 8, g r o t e s k i L e m a n a b ie ­ r a j ą d o d a tk o w e g o , s p e c y f ic z n e g o s m a k u . Z c z y m , z k i m i w j a k i s p o s ó b h a r c u je z a t e m a u t o r T r z e c h e l e k t r y c e r z y l P r ó b a z n a l e z i e n i a o d p o w i e d z i s k ła n ia d o w s k a z a n i a t a k k u l tu r o w y c h , j a k i l it e r a c k ic h o d ­ n i e s i e ń i z a c h o d z ą c y c h t y m s p o s o b e m r e la c ji. D o d a j m y j e d n a k - t y lk o ta k ic h , k tó r e z g o d n ie z p o g l ą d a m i n a i n te r t e k s tu a ln o ś ć M i c h a ł a G ło w iń s k ie g o - t w o r z ą n o w e z n a c z e n ia , s ą z a m i e r z o n e o r a z w y r a ź n i e w i d o c z n e 9. I n n y m i s ło w y , c e lo w e n a w i ą z a ­ n ie d o c u d z e g o t e k s tu j e s t i n te r t e k s tu a ln o ś c i ą t y lk o w ó w c z a s , “ g d y m ię d z y t e k s ta m i s ię is k r z y , g d y d o c h o d z i d o k o liz ji, p o le m ik i, p r z e w a r t o ś c io w a n i a ” - j a k p o d k r e ś l a z k o l e i S e w e r y n a W y s ł o u c h 10.

T w o r z ą c c y k l p r z e ś m i e w c z y c h b a je k - o p o w i a s te k S ta n is ła w L e m p o r u s z a s ię n a ta k i c h , j a k w y ż e j w s k a z a n o , z a s a d a c h , w h y b r y d a ln e j c z a s o p r z e s tr z e n i k u ltu r o w e j, k t ó r ą w y p e ł n ia k i l k a d o b r z e z a d o m o w i o n y c h w n ie j l it e r a c k ic h k o n w e n c j i , j a k to b a ś n i e i b a jk i , p o w i e ś c i r y c e r s k ie i p o w i e ś c i a w a n t u r n i c z o - p r z y g o d o w e o r a z - c o 7 Por. R. Handke, Polska proza fantastyczno-naukowa. Problemy poetyki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, zwłaszcza s. 76-79.

8 Zdumiewające, jak płodną myślowo okazuje się konwencja bajki dla filozofów i parających się filozofią pisarzy. Zob. np. L. Kołakowski, Bajki różne, Opowieści biblijne, Rozmowy z diabłem, Warszawa 1990. 9 M. Głowiński, O intertekstualności, [w:] Poetyka i okolice, Warszawa 1992. Por. H. Markiewicz, Od­

miany intertekstualności, [w:] Literaturoznawstwo i jego sąsiedztwa, Warszawa 1989; J. Sławiński, Sło­ wo na wstępie, [w:] Między tekstami. Intertekstualność jako problem poetyki historycznej. Studia, pod

red. J. Ziomka, J. Sławińskiego, W. Boleckiego, Warszawa 1992.

o c z y w i s te - S F . P o z a d o t y c h c z a s o w y m i k o n s t a ta c j a m i k r y t y k i c h c i a ł a b y m p o n a d to w s k a z a ć k o n w e n c j ę m itó w g e n e z y js k ic h , z a r a z e m k o s m o g o n i c z n y c h i te o g o n i c z - n y c h o r a z p a r a b o lę . W y m i e n io n e k o n w e n c j e u r u c h a m ia j ą p a m i ę ć o e p o k a c h , z k t ó r y c h w y r o s ły . A w i ę c o s ta r o ż y tn o ś c i, z w ł a s z c z a b ib li j n e j , o r y c e r s k i m ś r e d n io w ie c z u , w o j o w n i ­ c z y m w i e k u X V I I , o ś w ie c e n io w e j r a c j o n a l n o ś ć i s c e p ty c y z m ie w i e k u X V I I I , o w i e k u X I X i j e g o r o m a n ty c z n e j e s te ty c e o r a z o h i s t o r y c z n y m s t y l iz a to r s tw ie w e p i ­ c e , a w r e s z c i e o z a f a s c y n o w a n y m z d o b y c z a m i c y w i li z a c y jn y m i , f u t u r o lo g i c z n i e z o ­ r i e n t o w a n y m w i e k u X X . A le t a k ż e p a m i ę ć o z d o m in o w a n e j e k s p e r y m e n ta m i l i n ­ g w i s t y c z n y m i p o e z ji, e k s p o n u ją c e j m ię d z y i n n y m i e g z y s te n c j a ln y b ó l p o s z c z e g ó l ­ n e g o i s t n i e n i a 11. Z ta k ie j n ie k o h e r e n tn e j m ie s z a n k i s t w a r z a a u to r d o p r a w d y r z e c z y z d u m ie w a ją c o s p ó jn e , c h o ć n ie z w y c z a j n e w s w o im s y s te m ie i n te r t e k s tu a ln y c h n a ­ w ią z a ń . D l a te g o t e ż s ą d z ę , ż e p o r z ą d k u j ą c e p r z y p is a n i e B a j e k r o b o tó w i C y b e r ia d y j e d y n i e “ż a r t o b li w i e g r o t e s k o w y m s t y l iz a c j o m ” n a b a j k o w ą a le g o r ię , e p o s r y c e r s k i, p o w i a s t k ę f i l o z o f i c z n ą 12 n ie w y c z e r p u j e w i e lu i n n y c h m o ż l i w o ś c i i c h o d c z y ta ń , z w ł a s z c z a ż e S ta n is ła w L e m p o p r z e z s y s te m a lu z j i i o d w o ł a ń s t y l iz a c y j n y c h z d e r z a s w o je p o m y s ły f a b u la r n o - f il o z o f ic z n e 13 z k o n k r e te m lite r a c k im , z d z ie ł a m i m o ż li­ w y c h d o w s k a z a n ia tw ó rc ó w . T o o c z y w is te , ż e p r z y n a l e ż ą o n e d o lite r a c - k o - e r u d y - c y jn e g o w y p o s a ż e n ia s a m e g o L e m a , a le r ó w n o c z e ś n ie p r z y w o łu ją , w r ó ż ­ n y m z r e s z t ą s to p n iu d la p o s z c z e g ó ln y c h c z y te ln ik ó w , z n a n y i m z e s z k o ły k a n o n d z ie ł lite r a c k ic h . T y m s a m y m m a m y d o c z y n ie n ia z w s p ó ln ie o d w i e d z a n ą g a le r ią “ m ie s z ­ k a ń c ó w z b io r o w e j w y o b r a ź n i lite r a c k ie j” P o la k ó w , ż e s p a r a f r a z u ję z n a n y ty tu ł K .T . T o e p litz a 14. D l a c z e g o j e d n a k p r z e d e w s z y s tk i m T r z e j e le k t r y c e r z e ? O t ó ż t e n t e k s t s k u p i a j a k s o c z e w k a p o d s t a w o w e r e g u ły i n te r t e k s tu a ln o ś c i , r z ą d z ą c e w n a jo c z y w is ts z y s p o s ó b g r o t e s k o w y m i b a jk a m i. W in ic ja ln e j b a jc e c a łe g o z b io r u c z y t e l n i k z n a le ź ć m o ż e m o d e lo w y z a p is z n a c z e n i o tw ó r c z y c h m e c h a n iz m ó w , k r e u ją c y c h b a ś n i o - w o - f u t u r o l o - g i c z n y ś w ia t L e m o w s k i. W p i e r w s z y m r z ę d z ie z w r a c a u w a g ę s a m ty tu ł, w k t ó r y m n ie “ trz e j r y c e r z e ” , le c z “ tr z e j e l e k t r y c e r z e ” w y z n a c z e n i s ą n a b o h a te r ó w o p o w ie ś c i. Z n a c z ą c y p r z y ­ m io t n i k w r a z z n e o lo g i z m e m - z ło ż e n i e m w y r a z o w y m to j e d e n z w i e l u s ł o w o t w ó r ­ 11 W Wyprawie pierwszej A, czyli Elektrybałcie Trurla (Cyberiada) czytamy o kłopotach konstruktora z maszyną piszącą wiersze: “ Wyrzucił wszystkie obwody logiczne i wstawił na to miejsce wsobne ego- centryzatory ze sprzężeniem narcystycznym. Maszyna zachwiała się, zaśmiała się, zapłakała i powiedzia­ ła, że boli ją coś na trzecim piętrze, że ma wszystkiego dosyć, że życie jest dziwne, a wszyscy podli, że pewno niedługo umrze i pragnie tylko jednego: aby o niej pamiętano, gdy już jej tu nie będzie. Potem kazała sobie dać papieru” (s. 204).

12 Jest to opinia W. Maciąga. Zob. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1986, wyd. 1, t. I. 13 Przykładem gry, jednym z wielu, z filozofią bytu i aksjologią jest choćby opowiadanie Kobyszczę, o wynalazku konstruktora Trurla, który opanowany ideą Dobra Powszechnego i Doskonałej Szczęśliwo­ ści ponawia “eksperymenty felicytologiczne” przy pomocy “kontemplatora bytu szczęsnego”.

c z y c h m a n e w r ó w a u to r a , m a n e w r ó w p o w i e le k r o ć s t o s o w a n y c h w t y m o r a z w i n ­ n y c h t e k s t a c h z b io r u . S ta n o w i tu ta j w i e lc e u d a n ą , b o c e lo w ą , w s t ę p n ą d e m o n s tr a c ję “ ś w ia t o p o g lą d u i n te r t e k s tu a ln e g o ” S ta n is ła w a L e m a ( o k r e ś le n ie J a n in y A b r a m o w - s k ie j) . S y g n a liz u je j u ż “ n a w e j ś c iu ” s p l o t b a ś n i o w o ś c i ( “ t r z e j ” ) z e p i k ą r y c e r s k ą ( ­ “ r y c e r z e ” ) o r a z z f a n t a s t y k ą z o r ie n to w a n ą t e c h n i c z n ie ( “ e le k t r y ” - ). W n o s z ą c n o w ą j a k o ś ć s e m a n ty c z n ą , u r u c h a m ia p a m ię ć t r z e c h k o n w e n c ji. R ó w n o c z e ś n i e a n ty c y p u je d o m in u j ą c y w te j b a ś n i, a le t e ż w c a ł y m z b io r z e , z a s a d n ic z y r e p e r t u a r t e m a ty c z n y . C a ło ś ć p r z e d s t a w i o n y c h n a s tę p n ie z d a r z e ń w a n a liz o w a n e j b a jc e u p o w a ż n i a d o w s k a z a n i a c h a r a k te r y s ty c z n e j d la p r z y w o ł y w a n y c h k o n w e n c ji, p o d s ta w o w e j f u n k ­ c ji. J e s t n i ą i d e a s p e ł n ia n i a m a r z e ń . M a r z e n i e m k o s m i c z n y c h a w a n tu r n ik ó w , b o t a k i m i w ł a ś n i e o k a z u j ą s ię trz e j e le k tr y c e r z e , j e s t z d o b y c ie l e g e n d a r n y c h s k a r b ó w l o d o w e j p l a n e t y K r y o n ii. W a r to p r z y p o m n i e ć w t y m m ie js c u , ż e f a n ta s t y c z n a t o p o n o m a s t y k a L e m a , n ie t y lk o z r e s z t ą w te j b a jc e , w y w o d z i s ię n a jc z ę ś c ie j z n a z w r e a ln y c h , z y s k u j ą c t y m s a m y m s w o je “ n a u k o w e ” u m o c o w a n i e ( tu ta j: k r y o l i t to m in e r a ł, k tó r e g o z ło ż a z a l e g a j ą s p o r e o b ­ s z a r y z a c h o d n ie j G r e n la n d ii) . J a k i n f o r m u je b a ś n i o w y n a r r a to r : “ N i e je d e n z d o b y w c a k o s m i c z n y c h c ia ł p o s i ą ś ć te b o g a c t w a , c a ł a b o w i e m K r y o n i a b y ł a z n a jw ię k s z e j d a li w i d o c z n a , m ig o c ą c b o k a m i j a k k le jn o t, o b r a c a n y z w o l n a n a c z a r n y m a k s a m i c i e ” (s. 8 ). T u t r z e b a k o n i e c z n i e d o d a ć , ż e K r y o n i d z i, k t ó r z y s ię “ w s z l a c h e t n y c h k a m i e ­ n i a c h k o c h a l i ” p o d d a w a l i j u b il e r s k i e j o b r ó b c e , c ię c i u i s z l if o w a n i u n ie c o in n e g o , l e c z z a m a r z n i ę t e g a z y . J e s t o c z y w is te , ż e k le jn o ty t e g o r o d z a j u b y ł y k l e j n o t a m i t y l ­ k o p o z a s f e r ą c ie p ła , “ w p r z e r a ź l i w y m m r o z i e ” i w “ p u s t c e b e z s ło n e c z n e j ” . T e g o n ie w z i ę l i p o d u w a g ę e le k t r y c e r z e - r a b u s ie . I c h m a r z e n i a w y n i k a ją c e z z a c h ła n n o ś c i i g łu p o ty , k t ó r a n ie ja k o e x d e fi n i ti o n e w y k l u c z a ła lic z e n ie s ię z o b ie k t y w n y m i p r a ­ w a m i f i z y c z n y m i r z ą d z ą c y m i p la n e tą , n ie m ia ły s z a n s n a s p e łn ie n ie . P o z a w s z y s t ­ k im , o p o w i e ś c i L e m a s ą b a ś n i a m i 15 o p a tr z o n y m i w n a z w i e g a tu n k o w e j k w a l i f i k a ­ t o r e m p r z y n a l e ż n o ś c i - s ą to b a j k i “ r o b o t ó w ” . C z y z a t e m m o g ą w n i c h r z ą d z ić p r a ­ w a z n a n e z e “ z w y k ł y c h ” b a je k ? I n a c z y m o w e p r a w a s ą u f u n d o w a n e ? Z a l i c z a n e d o “ l ite r a tu r y i m a g i n a c y jn e j ” 16 t a k b a ś ń , j a k i f a n ta s t y k a n a u k o w a w t r a k c ie p r o c e s ó w s e m io t y z a c ji u t w i e r d z a j ą s ię w s w o je j “ n ie r e a l i s t y c z n o ś c i ” , n ie m a j ą b o w i e m o d p o w i e d n ik a w e m p ir ii. A le , o ile s y s te m u z a s a d n i e ń w S F p r z y b ie r a p o s t a ć “ n a u k o w y c h ” w y j a ś n i e ń , w j a k i m ś s t o p n i u o d w o ł u j ą c y c h się d o te g o , c o z n a n e , s w o je z a p le c z e m o ty w a c y j n e h i s t o r ie b a ś n i o w e z n a j d u j ą w n ie z w y k ło ś c i, c u d o w n o ś c i , m a g ii, c z a r a c h . J e ś l i z a t e m S ta n is ła w L e m c e lo w o z d e r z a w B a jk a c h r o b o t ó w i w C y b e r ia d z ie o b ie te k o n w e n c j e , to ś w ia d o m j e s t w p e łn i o k s y m o r o - n i c z n y c h e f e k t ó w t a k i e g o z a b ie g u . Z r e s z t ą s w o je p r z e k o n a n ia n a t e m a t b a ś n i o w o ś c i 15 Używam wymiennie nazw: “baśń” i “bajka”; obie w znaczeniu bajki magicznej. Por. R. Waksmund,

Baśń, [w:] Słownik literatury polskiej X X wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992; M. Jędrychowska, “Ja bajki tak lubię ogromnie ”, [w:] Lektura i kultura, Warszawa-Kraków 1994.

16 Zob. B. Okólska, SF, fantastyka, baśń, [w:] Spór o SF. Antologia szkiców i esejów o science fiction, Poznań 1989.

w y r a z i ł t r y b e m d y s k u r s y w n y m . T w ie r d z ił m ia n o w ic ie , ż e w k la s y c z n e j b a ś n i “ n ie is tn ie je p r z y p a d e k j a k o l o s o w o ś ć , le c z t y lk o d e te r m i n i z m m o r a ln y [...] b a j k a to ta k ie s z a c h y , w k t ó r y c h b i a ł e z a w s z e w y g r y w a j ą ” 17. T e m u p r z e ś w ia d c z e n iu o n i e n a r u ­ s z a ln o ś c i p r a w a k s j o lo g i c z n y c h b a ś n i o w e g o ś w ia t a a u t o r p o z o s t a j e w ie r n y . P o d b ó j K r y o n i i p r z e z t r z e c h k o s m i c z n y c h o s iłk ó w p o z b a w i o n y c h z d o ln o ś c i p r z e w i d y w a n i a m u s ia ł z a k o ń c z y ć się f ia s k ie m , n a to m i a s t t r y u m f y ś w ię c ił r o z u m n a jw ię k s z e g o m ę ­ d r c a K r y o n i d ó w - B a r y o n a z w a n e g o L o d o u s ty m .

T r z e j e le k t r y c e r z e z a t e m to b a ś ń , c h o ć n ie d o k o ń c a b a ś ń ( K o s m o s , r o b o ty ,

e le k t r y c e r z e ) , m im o iż w y r a z i s t e f o r m u ły s ło w n e - i n ic ja ln e i k o ń c o w e - w s k a z u j ą n a p i e r w s z ą z t y c h e w e n tu a ln o ś c i. S ą s y g n a ł e m r e g u ł p r z y n a l e ż n y c h d o k o n w e n c ji, w e d l e k tó r e j z b u d o w a n y b ę d z i e ś w ia t p r z e d s t a w i o n y w u tw o r z e . P o n a d to m o r a ł p o - in tu ją c y p r e z e n to w a n e z d a r z e n i a d o d a tk o w o u p r a w o m o c n i a d e k la r o w a n ą w ty tu le z b io r u p r z y n a l e ż n o ś ć g e n o lo g ic z n ą . B a ś n i o w y n a r r a t o r t a k o to r o z p o c z y n a s w o ją o p o w ie ś ć : “ Ż y ł r a z p e w i e n w i e lk i k o n s t r u k t o r w y n a l a z c a , k tó r y ...” , a t a k k o ń c z y : “ O d t ą d n i k t j u ż n ie p r ó b o w a ł n a je c h a ć K r y o n ii, b o z a b r a k ło g ł u p c ó w w c a ł y m K o ­ s m o s ie , c h o c i a ż n ie k tó r z y m ó w ią , ż e i c h j e s z c z e s p o r o , a t y lk o d r o g i n ie z n a j ą ” . N a t o m i a s t k a te g o r ie m ie j s c a i c z a s u m a j ą j e s z c z e b a r d z ie j o k s y m o r o n ic z n y c h a r a k te r , a c z k o lw ie k a n a lo g ie f o r m u ł j ę z y k o w y c h z d a j ą s ię t e m u w y r a ź n i e p r z e ­ c z y ć . L o k a l i z a c j a z d a r z e ń n a l o d o w e j p l a n e c i e K r y o n i d ó w , k tó r z y k o c h a j ą s ię w p r e c j o z a c h , p l a n e c i e z a g u b io n e j g d z ie ś w K o s m o s ie , o d p o w i a d a n i e o k r e ś lo n e j b a ­ ś n io w e j t o p o g r a f ii: “ Z a s i e d m i o m a g ó r a m i, z a s i e d m i o m a la s a m i ... ” . N i e o k r e ś l o n a b a ś n i o w a p r z e s z ło ś ć : “ D a w n o , d a w n o t e m u ...” - w w e r s j i f u tu r o lo g ic z n e j te ż j e s t p r z e s z ło ś c ią : “ Ż y ł r a z p e w i e n w i e lk i k o n s t r u k t o r .. .” - w k a ż d y m r a z ie w s t o s u n k u d o c z a s u o p o w ia d a n ia . K o n w e n c ja b a ś n i o w a n i e u s ta n n i e w y s ta w i a n a j e s t n a p r ó b ę , c o o z n a c z a j e j s ta łe z d e r z a n i a z f a n ta s t y c z n o - n a u k o w y m d e c o r u m . T a k d z ie je się w o b r ę b ie w s k a z y w a n y c h j u ż w y z n a c z n ik ó w d e li m it a c y j n y c h te k s tu , t w o r z ą c y c h j e g o r a m ę k o n s t r u k c y jn ą , t e n s a m m e c h a n i z m z n a c z e n i o tw ó r c z y d o ty c z y m ie j s c a i c z a s u z d a r z e ń . N a jd o b itn ie j w s z a k ż e i n te r t e k s tu a ln e i s k r z e n ie m a n i f e s t u je s ię w d o b o r z e a n - d r o id a ln e g o p e r s o n e l u s n u te j o p o w ie ś c i. P e r s o n e l t e n j e s t z r ó ż n ic o w a n y , b y t a k p o ­ w i e d z ie ć , “ g e n e t y c z n i e ” , m im o ż e g e n e r a ln i e p r z y n a l e ż y d o u n iv e r s u m r o b o tó w . D a j e s ię j e d n a k w n i m w y r ó ż n i ć tr z y k a te g o r ie p o s ta c i. D o p ie r w s z e j n a le ż y p r z e d e w s z y s tk i m n a r r a t o r w r a z z e s w y m i w i r t u a l n y m i o d b i o r c a m i o r a z “ w i e lk i k o n s t r u k t o r w y n a l a z c a ” , d o d r u g ie j K r y o n i d z i s tw o r z e n i p r z e z o w e g o g e n iu s z a , d o tr z e c ie j is to ty o n i e o k r e ś lo n e j k o s m i c z n i e p r o w e n i e n c ji - e le k tr y c e r z e . P r z y j r z y j m y s ię p o k o l e i ty m p o s ta c io m . N a r r a t o r e m , k u z d z i w i e n i u w i e l u c z y t e l n i k ó w ( w k a ż d y m r a z ie u c z n i ó w i s tu ­ d e n tó w , d o d a jm y n a w i a s e m ) o k a z u je s ię r o b o t. A r g u m e n tu d o s t a r c z a ty tu ł z b io r u - B a jk i r o b o t ó w , to o c z y w is te . W a ż n ie j s z e w s z a k ż e s ą s ło w a , k tó r e c z y ta m y j u ż w p i e r w s z y m a k a p ic ie : “ N ie , m y ś l o c ia ł a c h m ię k k i c h i m o k r y c h b y ł a m u [ k o n ­ 17 S. Lem, Fantastyka i futurologia, Kraków 1973, Tom I, s. 89 - cyt. za B. Okólska, SF, fantastyka,

s t r u k t o r o w i - m j] o b c a , b r z y d z i ł s ię j e j j a k k a ż d y z n a s ” (s. 7 ). O w o “ n a s ” c z y n i p r a w o m o c n y m p y ta n ie , k i m s ą o w i “ m y ” ? O d p o w ie d ź z a ś s y g n a liz u je r ó w n o c z e ś n ie w a ż n ą , j a k o k a z u je s ię w ś w ie tle c a ło ś c i, w s p ó l n o t o w ą w i ę ź i s t n i e j ą c ą m ię d z y r o b o ­ ta m i. T u ta j k o n k r e tn i e - m ię d z y n a r r a t o r e m h i s t o r ii o t r z e c h e le k t r y c e r z a c h

a w ir tu a ln y m i s łu c h a c z a m i, k tó r y m i s ą z a p e w n e m a łe r o b o c ią tk a - w s z a k to b a jk a , b a jk a d l a r o b o tó w i w r e s z c ie , n ie w ą tp liw a w ię ź m ię d z y o p o w ia d a ją c y m a j e g o p i e r w ­ s z y m b o h a te r e m , o k t ó r y m w b a ś n i m o w a - “ w i e lk i m k o n s tr u k to r e m w y n a la z c ą ” . P o s ta ć t a w p r o w a d z a c z y te ln ik ó w w o b s z a ry je s z c z e in n e j, n ie o s ta tn ie j z re s z tą , in te r te k s tu a ln e j n ie s p o d z ia n k i p o ja w ia ją c e j s ię w lite ra c k ie j z a b a w ie L e m a . C z y ta ją c o tó ż d w ie p ie r w s z e s tro n y T r z e c h e le k tr y c e r z y , m a m y n ie o d p a r te w r a ż e n ie , ż e to n ie b a ś n io w e p r a w a r z ą d z ą o p o w ie ś c ią , a w k a ż d y m ra z ie , ż e z o s ta ją c h w ilo w o z a w ie s z o ­ n e n a r z e c z e k s p r e s ji m ity c z n e j ( o c z y w iś c ie w w e r s ji a n d r o id a ln e j) . N ie o c z e k iw a n ie z n a jd u je m y się w s a m y m s e r c u m itu p o c z ą t k u 18. “ W ie lk i k o n s tr u k to r w y n a la z c a ” o k a z u je się s tw ó r c ą , k r e a to r e m , k tó r y z a p r a g n ą ł d o k o n a ć n ie m o ż liw o ś c i: “ ś m ie r ć z ż y c i e m w j e d n o z łą c z y ć ” - j a k p o d a je o p o w ia d a c z b a ś n i. P o s ta n o w ił b o w i e m

zbudow ać istoty rozum ne z w ody, ale nie ty m ok ro p n y m sposobem , o k tó ry m zaraz p o m y ­ ślicie [...]. Z am ierzał zbudow ać z w ody istoty praw dziw ie p iękne i m ądre, w ięc k rystalicz­ ne. W y b rał tedy planetę bardzo od w szystkich słońc oddaloną, z zam arzłego je j o cean u w y- siekł góry lodow e i z nich , jak z k ryształu górskiego, w yciosał K ry o n id ó w (s. 7).

O d t ą d l o d o w y ra j z a m i e s z k i w a ły i s to ty s z c z ę ś liw e , b o g a te , o b d a r z o n e z m y s łe m e s te ty k i, r a c jo n a ln ie r e a g u j ą c e n a n ie p r z e w id z i a n e s y tu a c je , w p o t r z e b ie w a le c z n e . S p e łn io n e m a r z e n ie o s t w o r z e n i u i s t o t id e a l n y c h m ie ś c i s ię , c o o c z y w is te , w r a m a c h c y b e r n e ty c z n e j k o s m o g o n ii. A le j e s t to r ó w n o c z e ś n ie n i e d w u z n a c z n y t r o p i n te r t e k s tu a ln y , w i o d ą c y w s tr o n ę s c e n t w o r z e n i a ś w ia t a i c z ł o w i e k a w B ib lii. D w a d r o b n e s z c z e g ó ły n i e c h p o s ł u ż ą z a a r g u m e n t. P o p ie r w s z e , g e n ia ln y r o b o t “ p i e c z ę ­ t o w a ł s ię s e r c e m ś m i a ł y m i k a ż d y a to m , k tó r y w y s z e d ł s p o d j e g o r ę k i n o s ił ó w z n a k , ż e d z iw il i się p o t e m u c z e n i, o d n a jd u j ą c w w i d m a c h a to m o w y c h m ig o t l iw e s e r d u s z ­ k a ” (s. 7 ). Z n a k i m ił o ś c i t o w a r z y s z ą d z ie ł u s t w o r z e n i a w K s i ę d z e R o d z a j u , a j e j w y ­ r a z e m s ą r e f r e n i c z n e p o w tó r z e n ia : “ B ó g w id z ia ł, ż e b y ł y d o b r e ” . P o d r u g ie , k o n ­ s t r u k t o r s w o im t w o r o m n a d a j e im io n a , p o d o b n i e j a k w B ib lii, g d z ie a k t t w o r z e n i a j e s t r ó w n o c z e s n y z n a z y w a n ie m , m a ło te g o , d o p ie r o n a z w a n ie c z y n i b y t r e a ln y m . Z b u d o w a n a p r z e z w y n a l a z c ę “ m a s z y n k a - o k r u s z y n k a , k t ó r a p i ę k n i e ś p ie w a ła ” z o ­ s t a ła p r z e z n ie g o n a z w a n a - p ta s z y d łe m , lo d o w e k r ó l e s tw o s tw o r z o n e n a p l a n e c i e - K r y o n i ą , a j e j m ie s z k a ń c y - K r y o n id a m i.

18 Mircea Eliade dowodzi: “Mit jest [...] opowieścią o tym, co stało się in illo tempore, opowieścią o tym, co bogowie albo istoty ludzkie uczyniły na początku czasu; [...] Mit obwieszcza wystąpienie nowej sytu- a-cji kosmicznej albo też prawydarzenia. Jest to więc zawsze opowieść o dziele stworzenia: opowiada się o tym, jak się coś dokonało, jak zaczęło być. Dlatego właśnie mit wiąże się z ontologią [...]”. M. Eliade,

Sacrum — mit — historia. Wybór esejów, przeł. A. Tatarkiewicz, Warszawa 1970, s. 109-110. Warto nad­

mienić, że Stanisław Lem w Bajkach robotów i Cyberiadzie zadziwia wielością mityczno-biblijnych nawiązań, przy równoczesnym igraniu z ontologicznymi i epistemologicznymi teoriami filozofów.

Ż e b i b li j n e p a r a n t e l e n ie s ą u L e m a p r z y p a d k o w e a n i t e ż j e d n o r a z o w e , m o ż n a s ię p r z e k o n a ć , ś le d z ą c p o d t y m k ą te m o b a z b io r y o p o w ie ś c i. U s łu ż n a p a m ię ć w s p ie r a n a w y o s tr z o n y m s ł u c h e m l it e r a c k im p o d s u w a a u to r o w i, o c z y w i ś c i e w c e l a c h p r z e ś m i e w c z y c h , t a k p o m y s ł y s y tu a c y jn e , j a k r ó w n i e ż u t r w a lo n e w k u l tu r z e f r a z y j ę z y k o w e c z y r o z p o z n a w a ln ą j a k o b i b li j n a le k s y k ę ( z w ła s z c z a r o d e m z p r z e k ł a d u J a k u b a W u jk a ) . T a k d z ie je s ię n a p r z y k ła d , g d y k o s m i c z n i k o n k w i s t a d o r z y , ś m i a ł ­ k o w i e “ a s t r o z ł o d z i e je ” i “b e z r o b o t y ” p o d r ó ż u j ą p r z e z m r o k ś r ó d g w ie z d n y n a “ k o r a ­ b i a c h ” (s. 3 4 i in .) , g d y i s to ty m e ta lo w e “ p i e r z c h ł y z d o m u n i e w o li w n a jo d le g le js z e a r c h i p e l a g i g w i e z d n e ” (s. 4 4 ) , g d y T r u r l z K l a p a u c ju s z e m s ą “ ś w ia d o m i n a jt a jn i e j ­ s z y c h a r k a n ó w s z tu k i c y b e r n e ty c z n e g o s t w a r z a n i a ” (s. 2 2 4 ) lu b k i e d y r e f e r u ją c i s t o ­ tę “ h e d o n is ty k i e k s p e r y m e n ta l n e j ” z a j e d n o s t k ę s z c z ę ś l iw o ś c i p r z y jm u j e s ię “ 1 k i - l o h e d ” , k t ó r e m u o d p o w i a d a r a d o ś ć s ta r c ó w p o d g l ą d a j ą c y c h Z u z a n n ę w k ą p ie l i (s. 4 6 5 ) , itp . P r z y o k a z j i p r e z e n ta c ji r o b o t a - s tw ó r c y n ie s p o s ó b p o m in ą ć p r z y ję te j p r z e z L e ­ m a w T r z e c h e le k tr y c e r z a c h , a o b e c n e j w o b u z b io r a c h p r z e w r o tn e j a k s jo lo g ii, l e ż ą ­ c e j u p o d s t a w p r o w a d z o n e j z a b a w y l ite r a c k ie j. C h o d z i o o p o z y c je : r o b o t y - lu d z i e , w y ż s z o ś ć - n iż s z o ś ć , s w ó j - o b c y , m y - o n i. S k o r o p r z y jm u j e s ię p u n k t w i d z e n i a r o b o tó w , n ie b u d z i z d z i w i e n i a f a k t, ż e c z ł o w i e k j e s t n a c e n z u r o w a n y m . O ile “ k l a ­ s y c z n ą ” p r z y c z y n ą b a ś n i o w y c h lę k ó w b y w a j ą s m o k i, p o tw o r y , z łe c z a r o w n ic e , z ł o ­ ś liw e k a r ły itp ., o t y le w ś w ie c ie r o b o t ó w p r z e r a ż e n ie b u d z ą g łó w n ie : rd z a , p l e ś ń - “b i a ł a ś m ie r ć ” , l e c z n a d e w s z y s tk o c z ło w ie k , w y w o łu j ą c y o d r a z ę w ś r ó d k o s m itó w , a z w a n y p r z e z n i c h ( n a p r z y k ła d w b a jc e : J a k E r g S a m o w z b u d n ik B la d a w c a p o k o n a ł) B la d a w c e m , H o m o s e m A n tr o p o s e m , “ i s t o tą p o t ę ż n ą i z ło ś li w ą j a k ż a d n a in n a ...” . T r u d n o n ie d o s t r z e c ła g o d n e g o p r z e j ś c ia o d b ib lij n o - m i t o lo g i c z n e j i n tr o d u k c ji d o n a s tę p u ją c e j p o n ie j w ła ś c iw e j t r e ś c i T r z e c h e le k t r y c e r z y , a w k a ż d y m r a z ie n ie s p o s ó b n ie d o c e n ić l e k k o ś c i p i ó r a z a b a w ia ją c e g o się d z ie d z i c tw e m k u l tu r o w y m p i ­ s a r z a . S p r a w ia o n a , ż e p r z e c h o d z e n i e k o n w e n c j i w k o n w e n c j ę n a s tę p u je j a k o n i e ­ o m a l n i e d o s tr z e g a l n y p r o c e s i c h n a w a r s tw ia n i a się . P o p r z e z s u r o w ą , c h o ć p o d s z y t ą h u m o r e m , p o w ś c i ą g li w o ś ć m ity c z n e j n a r r a c ji, p r z e z s tr u k tu r a ln ie ( b a ś ń ) m o ty w o ­ w a n y d y d a k ty z m h i s t o r ii o t r z e c h k o s m i c z n y c h a w a n tu r n ik a c h , p o p r z e z f u t u r o lo ­ g i c z n ą e k s p r e s ję j ę z y k o w ą , o d d a j ą c ą e g z o ty k ę w y k r e o w a n e g o ś w ia t a r o b o tó w ś w ie tn ie f u n k c jo n u j ą c y c h w i c h k o s m i c z n y m “ ś r o d o w is k u n a tu r a ln y m ” , s t w o r z o ­ n y m z a s p r a w ą f a n ta z j i a u to r a w k r a c z a m y o s ta te c z n ie w ś w ia t n ie t y le m itu , n ie ty le b a ś n i c z y f a n ta s t y k i n a u k o w e j, ile n a te r y t o r i u m c h y b a n a jw ię k s z e g o z a u r o c z e n ia lit e r a c k ie g o S ta n is ła w a L e m a . C h o d z i o H e n r y k a S i e n k ie w i c z a - “ m a g i k a i u w o d z i c i e l a ” 19. W p r a w d z i e t r u d n o z c a ł ą p e w n o ś c i ą o r z e c , c z y a r c y m is t r z p o w i e ś c i h is to r y c z n y c h , p i e r w s z y k r e a t o r n a s z e j n a r o d o w e j r y c e r s k ie j e p ik i, b y łb y r a d z b e z c e r e m o n ia ln o ś c i “ p ó ź n e g o w n u ­ 19 Tak określa twórcę Trylogii Stanisław Lem, będąc przekonanym, że stanowi on najlepszą przeciwwagę dla “rozkoszy” postmodernizmu w kulturze, jej budzącej sprzeciw komercjalizacji i dla rozmaitych aber­ racji sztuki współczesnej. Zob. wybór publicystyki autora z ostatniego dziesięciolecia: S. Lem, Dylematy, Kraków 2003.

k a ” , g o r ą c e g o z r e s z t ą s w o je g o w i e lb ic ie la . S ta n is ła w L e m b o w i e m , z a u r o c z o n y S i e n k ie w i c z o w s k ą w i z j ą r y c e r s k ie j p r z e s z ł o ś c i, a z w ł a s z c z a e k s p r e s j ą a r ty s ty c z n ą tej p r o z y , c z y n i z g o ła n i e o c z e k iw a n y , z a s k a k u j ą c y u ż y te k z a r ó w n o z e s w o je j f a s c y n a c ji lite r a c k ie j, j a k i z w ł a s n y c h ta l e n tó w s ty liz a to r s k ic h , s k ł o n n o ś c i p a r o d y s ty c z n y c h , p o c z u c ia h u m o r u ( z o b . n p . f e li e t o n y c z y e s e je a u to r a K o n g r e s u f u t u r o lo g i c z n e g o ) , z n i e b y w a l e b o g a te g o z a s o b u l e k t u r o w e g o 20 a w k o ń c u - z b e z i n t e r e s o w n y c h p o ­ tr z e b l u d y c z n y c h . O t ó ż d l a z a g o s p o d a r o w a n i a s w o ic h f a n ta s t y c z n o - n a u k o w y c h i b a ś n i o w y c h z a r a z e m w ł o ś c i L e m p r z y w o ł u je , p o p r z e z S ie n k ie w ic z a , d o w y z n a ­ c z o n e g o s o b ie w B a jk a c h r o b o tó w z a d a n ia l ite r a c k ie g o , d u c h a p r z e s z ł o ś c i h i s t o ­ ry c z n e j z a w a r te g o w j ę z y k u . W r e z u lta c ie p r z e k o r n e s p o ż y t k o w a n ie s ty lis ty k i l it e ­ r a c k ie g o p a t r o n a te j p r z e s z ł o ś c i o w o c u je n a d s p o d z ie w a n ie s p ó j n ą c a ł o ś c i ą o k o - m ic z n o - g r o t e s k o w y m c h a r a k te r z e . S ta je się t a k g łó w n ie p o p r z e z p r z e m ie s z a n ie s ło w n ic tw a “ k o s m ic z n e g o ” z le k s y k ą i f r a z e o lo g i ą “ r y c e r s k ą ” ( k w in te s e n c ją z ja w is k a j e s t ty tu ło w y n e o lo g iz m - “ e le k try c e - r z e ” ) c z y w o g ó le a r c h a ic z n ą - n a p r z y k ła d : “ ż y w o t” , “b y le j a k o ” , “ t e d y ” , “ n ic n ie w s k ó r a ł” , “ d o m y p o m n ie js z y c h G r a f ó w M r o ź n y c h ” , “ w s a m e j r z e c z y ” , “ z e w s z e c h s tr o n ” , “ z e b r a ł s ię w s o b ie ” , “ r o z ło ż y s ta p ie r ś ” , “ p a n n a l o d a c h c z a r n y c h ” , “ n u ż e ” , “ t a m i s a m ” , “ z d z iw ie n ia z a n ie c h a ł” , “ m r ó z m iły ” itp . - c o z r e s z t ą o k a z u je się s t a łą z a s a d ą w y p o s a ż e n ia s ło w n ik o w e g o n a r r a c ji w B a jk a c h r o b o tó w i C y b e r ia d z ie 2 . Z ja w i s k o to d o ty c z y t a k ż e i m i o n w ł a s n y c h w p l ą ta n y c h w b a ś n i o w y k o n f l ik t p r o t a g o n i s t ó w - n a p a s tn i k ó w i w a l e c z n y c h r e p r e z e n t a n t ó w K r y o n ii. T y c h d r u g i c h L e m o b d a r z a im i o n a m i ż a r t o b li w i e - d o s to jn y m i. O to : w ó d z B o r e a l, k tó r y p o le g ł w ś r ó d l o d o w y c h m u r ó w s to lic y K r y o n i i - F r y g id y , A lc y b u d B ia ły J e n e r a ł - M i n e r a ł i k s i ą ż ę A s tr o u c h , k t ó r y c h s p o tk a ł t a k i s a m lo s c z y w r e s z c i e z w y c i ę z c a - m ę d r z e c B a r y o n z w a n y L o d o u s ty m . P o m y s ł o w o ś ć n a z e w n i c z a id z ie t u w p a r z e z o s t e n ta c y j ­ n y m w y o s tr z e n i e m z n a c z e n i o w y c h s p r z e c z n o ś c i, w y n i k a ją c y c h z e z d e r z e n i a w n i c h p a to s u z k o m iz m e m . I m io n a t r z e c h a g r e s o r ó w , k tó r z y p r z y b y li n a K r y o n ię d la z d o b y c i a le g e n d a r n y c h b o g a c t w p la n e ty o r a z “ b y s z c z ę ś c ia w o je n n e g o p r ó b o w a ć ” , s ą n a to m i a s t s to s o w n ie s k r o m n ie js z e : M o s ię ż n y , Ż e l a z n y , K w a r c o w y . O d z n a c z a j ą s ię “ ż o łn i e r s k ą ” p r o s t o t ą w s w o je j j e d n o z n a c z n o ś c i, k t ó r a w s k a z u j e n a f i z y c z n e w a l o r y w ł a ś c ic ie l i t a k i c h w ł a ś n i e , z n a c z ą c y c h im io n . T y m b a r d z i e j p r z e k o n y w a j ą c o b r z m i ą “ n a u k o w e ” w y ­ j a ś n i e n i a p r z y c z y n i c h p r z e g r a n e j. R o z g r z a n e t a r c i e m a t m o s f e r y c z n y m w tr a k c ie 20 W zbiorach, o których tu mowa, Lem prowadzi intertekstualną rozmowę m.in. z Mickiewiczem (Świą­ tynia Dumania przerobiona przez konstruktora Trurla w “kobietron”, s. 272, “oto nowe papiery, czter­ dzieści i cztery”, s. 306 itd.); Leśmianem (“Dwaj Automacieje-nadążnicy”, s. 28, “śmigłodrygło pioru­ nowe”, s. 239); Wyspiańskim (“Kto mnie wołał? Czego chciał?”, s. 504, itd.); Szekspirem (“dramaturg Wyrodzenia, niejaki Billion Cykszpir”, s. 507), nie mówiąc o licznych odwołaniach do prac filozofów. 21 A oto przykłady z innych bajek: “Nie było go rok i sześć niedziel” (s. 34) “palnąwszy się ni z tego, ni z owego buzdyganem w kolano, wolał: “Górą nasi!” - albo: “Zagwoździć mi ten pancernik!” - lub: “A niech mnie kule biją!” (s. 189), “Odejdź wasze na kwaterę”, “Bij, zabij” (s. 195), “A dajcież mi to moją przeciwświetlną zbroję grzeczną, misiurkę i pancerzyk zacny! - zawołał król do świty, która na­ tychmiast go w świetlistą superstal przyoblekła”, “świta hałłakowała” (s. 236) itp.

k o s m i c z n e g o s z y b o w a n ia m o s i ą d z i ż e la z o , s ty k a ją c s ię z l o d o w ą m a t e r i ą p la n e ty p o w o d o w a ł y g w a ł to w n e j e j t o p n ie n ie , a to o z n a c z a ło w c h ł o n ię c i e p r z y b y s z ó w p r z e z l o d o w e c z e lu ś c ie . K w a r c o w y n a to m i a s t r o z g r z e w a ł się ty lk o w ó w c z a s , g d y m y ś la ł. W e f e k c ie M o s ię ż n y “ r u n ą ł w o t c h ł a ń l o d o w e g o o c e a n u [...] i, j a k o w a d w b u r s z t y ­ n ie , w g ó r z e lo d o w e j n a d n ie m ó r z k r y o ń s k i c h p o d z ie ń o s ta tn i s p o c z y w a ” (s. 8 ), z a ś Ż e l a z n y , c z e k a ją c a ż o s ty g n ie , u n i e r u c h o m i ł s ię s a m , g d y ż “ s m a r s tę ż a ł m u w s t a ­ w a c h i n ie m ó g ł n a w e t g r z b ie tu w y p r o s to w a ć . D o d z is ia j t a k s ie d z i, a ś n ie g p a d a ją c y u c z y n i ł g o b i a ł ą g ó r ą ” (s. 9 ). L o s tr z e c ie g o z e le k tr y c e r z y , k tó r y m ia ł n a jw ię k s z e s z a n s e j a k o r o b o t z b u d o w a n y z k w a r c u d o p e łn ił s ię n ib y t a k s a m o , l e c z t y lk o w j e g o p r z y p a d k u b l iż s z e o k o l ic z n o ś c i te g o z d a r z e n i a s ta ły się g łó w n y m p r z e d m io t e m s z c z e g ó ło w e j n a r r a c ji, z m i e r z a ją c e j d o “ n a u k o w o - f il o z o f ic z n e g o ” m o r a łu .

Z k o l e i s k ła d n io w e k o n s t r u k c je s ta r o p o ls k ie ( ś r e d n i o w i e c z n o - g w a r o w y j ę z y k

K r z y ż a k ó w c z y b a r o k P a m i ę t n i k ó w P a s k a p o p r z e z j e g o S i e n k ie w i c z o w s k ą w e r s ję

z T r y lo g ii) m a j ą z a p e w n ić z a k ła d a n y p r z e z a u to r a e f e k t i lu z ji d a w n o ś c i, f u t u r o l o ­ g ic z n e j r z e c z j a s n a . S tą d c h a r a k te r y s t y c z n y s z y k w y r a z ó w w z d a n iu , i n w e r s je s k ł a ­ d n io w e , o r z e c z e n i a i p r z y m i o t n ik i u l o k o w a n e w s e m a n ty c z n ie e k s p o n o w a n y c h m ie j s c a c h - n a k o ń c u z d a ń itd .

P o w s t a j ą ta k ie p r z y k ła d o w o e f e k ty s y n t a k ty c z n e g o im ita to r s tw a :

P rz y lec ia ł p o n im elektrycerz Ż elazn y , op iw szy się p ły n n y m h elem , aż m u w stalo w y m w n ę trzu b u lg o ta ło , a szron, osiad ający n a p an cerzu , u c z y n ił go do k u k ły śniegow ej p o ­ d o b n y m (s. 8).

N ie o b a w iał się [trzeci z elek try cerzy , K w arc o w y - m j], że m u olej w c zło n k ach stężeje, bo go n ie m iał, a n i że lo d o w e kry p o d n o g a m i m u p ęk n ą, m ó g ł b o w ie m z im n y m staw ać się, ja k chciał. Jed n eg o m u siał u n ik ać, to je s t m y ślen ia u p o rczy w eg o , o d nieg o b o w ie m ro z g rz e w a ł m u się kw arco w y m ó z g i to m o g ło go z g u b ić . A le p o sta n o w ił sobie b e z ­ m y śln o śc ią ż y w o t u ra to w ać i zw y cięstw o n a d K ry o n id a m i o siągnąć (s. 9).

z erw ał z pokonanego klejnoty cudow nej p iękności: pierścienie, w ysadzane w odorem , hafty i guzy ro zisk rzo n e , p o d o b n e do d iam en to w y ch , lecz z tró jcy g a zó w szlach etn y ch rż n ięte - arg o n u , k ry p to n u i k se n o n u (s. 1 1 ). I n n y c e l k o m ic z n o - g r o t e s k o w e j a r c h a iz a c j i s k ła d n io w e j p r z y ś w i e c a o p is o m s ta r ć K w a r c o w e g o z o b r o ń c a m i K r y o n ii. H e r o i z m o b r o ń c ó w lo d o w e j o jc z y z n y z d e ­ r z o n y z o p a r t ą n a f iz y c z n e j p r z e w a d z e t ę p o t ą n a je ź d ź c y z d a je s ię b y ć ż y w c e m w z ię ty z r e p e r t u a r u S ie n k ie w ic z a , t a k p r z e z j e d n o z n a c z n y , c z a r n o - b ia ł y r o z k ła d a k ­ s j o l o g ic z n y c h a k c e n tó w , j a k t e ż p r z e z s t y l is ty c z n ą e f e k t y w n o ś ć z a b i e g ó w h ip e r b o - l iz u j ą c y c h - s k u te c z n o ś ć p o r ó w n a ń ( n i e o m a l h o m e r y c k ic h ) c z y , p o d o b n i e , p l a ­ s ty c z n o ś ć i s u g e s ty w n o ś ć m e ta f o r y ( z o rz e p o l a r n e p a tr z ą c e n a ś m ie r ć B o r e a la , o b r o ń c y o jc z y z n y ) . W y k o r z y s t a n e ś r o d k i a r ty s ty c z n e j w a l o r y z a c j i j ę z y k a , b ę d ą c f o r m a l n i e n a u s ł u g a c h d y n a m ik i i u w z n i o ś l a j ą c e j e k s p r e s j i p r z e d s t a w i o n e j s c e n y b i te w n e j , f a k ty c z n i e s t a j ą s ię p a r o d i ą z n a n y c h z S i e n k ie w ic z a o p is ó w w a lk i, z w ł a s z c z a b e z p o ś r e d n i c h s ta r ć r y c e r s k ic h . S p ó jr z m y o to n a f r a g m e n t:

I w yszed ł m u n ap rze ciw skrzący się gw iezdnie rycerz ogrom ny, w ódz K ryonidów , Boreal. Z eb ra ł się w so b ie elektrycerz K w arco w y i ru n ą ł do ataku, a ta m te n z w arł się z n im i b y ł tak i ło sk o t, ja k kied y się z d e rz ą dw ie góry lo d o w e p o śro d k u O cean u P ółnocnego. O d p a d ła lśn iąc a p ra w ica B o reala, o d rąb an a u n a sa d y , ale n ie stropił się, d zieln y , lecz o d w ró cił się, aby pierś, s z e ro k ą j a k lo d o w iec, k tó ry m w s za k był, n ad staw ić w rogow i. T am ten z aś d ru g i raz n a b ra ł szy b k o ści i z n ó w tara n o w a ł go straszliw ie. T w ard szy b y ł k w arc i bardziej spoisty o d lodu, p ęk ł w ięc B o real z h u k iem , ja k b y law in a z e s zła po z b o cz ac h skalnych, i leżał, ro zp ry śn ięty w św ietle zó rz p o larn y ch , k tó re p atrzały n a je g o k lęsk ę (s. 10 -1 1 ). W tr ą c e n ie : “ ( lo d o w ie c ) , k t ó r y m w s z a k b y ł ” w p e ł n ą p o w a g i to n a c j ę o p is u p r z e d s ta w ia n e j s y tu a c ji w p r o w a d z a n u tę k o m iz m u , e le m e n t d e p a te ty z a c ji, z n a k d y ­ s ta n s u , p o c h o d z ą c y o d k o g o ś , k t o c z u w a , b y n ie b y ł o z b y t d o s to jn ie . K o l e jn y p o m y s ł i n te r t e k s tu a ln y w T r z e c h e le k t r y c e r z a c h t a k ż e z a w d z i ę c z a s w o ­ j ą j a k o ś ć m a r i a ż o w i S i e n k ie w i c z a z f u t u r o l o g i c z n ą b a ś n i o w o ś c i ą . M a m n a m y ś li m is tr z o w s k ie w y k o r z y s t a n i e p r z e z S ta n is ła w a L e m a tr y c h o t o m ii k o m p o z y c y jn e j, k t ó r a p r z y d a j e ś w ia t u p r z e d s t a w i o n e m u f a b u la r n e j , a z a r a z e m m a g ic z n e j s p o is to ś c i, b u d u j e s w ą p o w t a r z a ln o ś c i ą o c z e k iw a n y p r z e z c z y t e l n i k ó w r y t m z d a r z e ń , z a p e w n ia n a r a s t a n ie n a p ię c ia . O ty m , ż e s y s te m tr ó jk o w y p o z o s t a j e n i e z a w o d n y m s p o s o b e m p r z y c i ą g a n i a u w a g i, w i e d z i e l i d o b r z e t w ó r c y i u c z e s t n ic y w i e lo w ie k o w e j k u ltu r y o r a ln e j, s tą d t y le “ p o t r ó jn o ś c i ” w f o lk lo r z e r ó ż n y c h n a c ji. N a s i m is tr z o w i e p i ó r a n ie s tr o n ili b y n a jm n i e j o d j e j w y k o r z y s t a n i a (n p . T r z e c h B u d r y s ó w , tr z y “ g o d z in y ” w I V c z ę ś c i D z ia d ó w - u M ic k ie w i c z a , tr z y w y r o k i w y d a n e p r z e z B a ll a d y n ę - k r ó l o w ą u S ło w a c k ie g o , tr z e j r y c e r z e - W o ło d y jo w s k i, Z a g ł o b a i ... S k r z e tu s k i a lb o K m ic ic u S ie n k ie w ic z a , itp .). O ty m , ż e “ t r ó jk i ” p o r z ą d k u j ą m y ś lo w o b a ś ń , w i e d z ą n a w e t n a jm ł o d s i i c h o d b io r c y ( tr z y ś w in k i, tr z e j b r a c i a , t r z y d r o g i, t r z y p ió r a , tr z y ż y c z e n i a c z y z a k l ę c i a itp .). N i e d z iw i z a te m , ż e tr z e j e le k t r y c e r z e p o d e j m u j ą tr z y łu p ie ż c z e w y p r a w y ; K w a r c o w y t r z y k r o t n i e s ta je d o w a l k i; tr z y n i e c z y te ln e d l a K w a r c o w e g o z n a k i m ę d r c a B a r y o n a p r z e s ą d z a j ą o z g u b ie t e g o p ie r w s z e g o . W f in a ln e j s c e n ie b a j k i L e m n a jw y r a ź n ie j o d c z u w a a u t o r s k ą s a ty s f a k c ję , w k ł a ­ d a ją c w u s t a B a r y o n a s e m io t y c z n ą e g z e g e z ę “ m o w y ” t r z e c h g e s t ó w i p r z e s ł a n ia w n i c h z a w a r te g o :

D w a p alce znaczyły, że nas je s t dw óch, ra ze m z nim . Jeden, że zaraz j a sam tylko zostanę. P otem pokazałem m u kółko n a znak, że się w koło nieg o lud otw orzy i otchłań czarna oce- a-n u p ochłonie go n a w ieki. Jednego n ie p ojął ta k sam o, ja k drugiego i trzeciego (s. 13). P r ó b a z a t e m n a w i ą z a n i a “ in te r s e m io t y c z n e g o ” k o n t a k t u z n a p a s tn i k i e m n ie m o ­ g ł a s ię p o w i e ś ć , s p a l ił a n a p a n e w c e , c o b y ł o d o p r z e w id z e n ia . K o m u n i k a t w y r a ż o n y g e s ta m i, n i e c z y te ln y d l a c y b e r n e ty c z n e g o o s iłk a , o k a z a ł s ię s k u t e c z n ie j s z ą b r o n i ą w w a l c e o d tę p e j p r z e m o c y K w a r c o w e g o , k tó r y s ta ł s ię o f i a r ą w ła s n e g o z a d u f a n ia i n ie d o u c z e n ia . I t u d o c h o d z im y d o i s to ty k o n c e p t u L e m a : c e c h ą p o d s t a w o w ą , w y r ó ż n i a j ą c ą t r z e c h e le k tr y c e r z y , w ś r ó d k t ó r y c h w i ó d ł p r y m K w a r c o w y , j e s t i c h k o s m i c z n a g ł u ­

p o ta . D l a te g o z “ z im n y m u ś m i e c h e m ” z w y c i ę s k i B a r y o n L o d o u s ty w y j a ś n i a p e łn y m p o d z iw u d l a j e g o m ą d r o ś c i K r y o n id o m :

w ie d ziałe m b o w iem z góry, ż e n iczeg o n ie pojm ie. G d y b y choć o d ro b in ę m ia ł ro zu m u , n ie p rzy b y łb y do nas. C óż b o w ie m m o że p rz y jść isto cie, k tó ra p o d sło ń cem m ieszk a, z k le jn o tó w g a zo w y ch i sreb rn y ch g w ia z d lodu? (s. 13)

G łu p o ta t y m b a r d z ie j w y w o łu ją c a u ś m ie c h p o lito w a n ia , ż e w p r z ę g n ię ta t y m r a z e m w o p o z y c je : c ie p ło - z im n o ( ja k w d z ie c ię c e j z a b a w ie ), m y ś le n ie - b r a k m y ś le n ia (ja k w ż y c iu ). W k o n c e p c ji S ta n is ła w a L e m a K w a r c o w y , b ę d ą c y s z c z y te m o s ią g n ię ć te c h ­ n ic z n y c h w ś r ó d e le k try c e r z y , s ta n o w i “ k lin ic z n y p r z y p a d e k ” f u n k c jo n o w a n ia , c h c ia ło ­ b y się p o w ie d z ie ć , k o d u o g r a n ic z o n e g o w m y ś le n iu . W ie , ż e m y ś le n ie m u s z k o d z i, b o r o z g rz e w a j e g o k w a r c o w y m ó z g , a le n ie d o k o ń c a c z y n i u ż y te k z tej w ie d z y , m im o n ie u s ta n n e j a u to k o n tro li, c z e g o w y r a z e m s ą k ie r o w a n e d o s ie b ie p o u c z e n ia . N a p r a ­ w a c h n ie m a l m a g ic z n e g o z a k lę c ia p o w ta r z a b o w i e m ra z p o ra z: “ N ic p o ty m , b y le t y l ­ k o n ie m y ś le ć , a b ę d z ie d o b r a n a s z a ! ” , b y w r e s z c ie d w u k r o tn ie , tu ż p r z e d o s ta te c z n ą p r z e g r a n ą , d o s ło w n ie w y p o w ie d z ie ć z n a n e p o r z e k a d ło p a n a W o ło d y jo w s k ie g o : “N ic to ” , d o r z u c a ją c k o n s e k w e n tn ie , z g o d n ie z L e m o w y m k o n c e p te m : “b y le n ie m y ś le ć ! ” .

T e n h u m o r y s ty c z n y , r o d e m z S ie n k ie w ic z a , r e f r e n s z e ś c io k r o tn ie p o w tó r z o n y z d r o b n y m i m o d y f ik a c j a m i to w a r z y s z y k a p it a ln i e z a r y s o w a n y m s c e n o m , w t y m s c e n ie ta r a n o w a n ia lo d o w e g o m u r u z a s p r a w ą “ g w a ł to w n e g o m y ś l e n i a ” - j a k z ł o ­ ś liw ie z a u w a ż a n a r r a to r , p o d a ją c p r z y k ła d r y c e r s k ie g o w y s ił k u i n te l e k t u a l n e g o d l a u z y s k a n ia o d p o w ie d n io w y s o k ie j te m p e r a tu r y : “ I le to t e ż b ę d z ie : d w a r a z y d w a ? ” I d a le j: “ S p r ó b u jm y c z e g o ś tr u d n ie js z e g o . I le to b ę d z ie : tr z y r a z y p i ę ć ? ” (s. 10). W ia d o m o , ż e t a “ i n te l e k t u a l n a s a m o k o n tr o l a ” n i e n a w i e le z d a ł a s ię K w a r c o w e m u . A u t o r z m ie r z a ją c d o s p o i n t o w a n ia z a w a r t o ś c i s w o je g o i n te r t e k s tu a ln e g o c a c k a p r z e w r o t n ą k o n k l u z j ą , w s k a z u j e o s t a te c z n i e tr z y p r z y c z y n y k l ę s k i K w a r c o w e g o , a m ia n o w ic ie : m y ś le n ie , z a c h w y t, z d u m i e n ie ( “ O h o ! A w ię c i z a c h w y c a ć się n ie n a le ż y ! N ic to ! B y le t y lk o n ie m y ś le ć ! - r z e k ł s o b ie i r u s z y ł d a le j w g łą b z d o b y w a ­ n e g o g r o d u ” - s. 1 1 ). U o g ó l n i a j ą c k w e s t i ę m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e lo g ik a , p o c z u c ie e s te ty k i, z m y s ł f ilo z o f ic z n y , g d y s ą p o z o r e m s a m y c h s ie b ie , b y w a j ą z d e c y d o w a n ie n ie b e z p i e c z n e d l a t ę p y c h o s iłk ó w , p r o w a d z ą c d o s a m o u n ic e s tw ie n ia . Q u a s i w i e d z a z a t e m ź r ó d łe m a u to d e s t r u k c j i ? B y ć m o ż e p o p r z e z t e g o r o d z a j u b a j k o w ą d ia g n o z ę o b d a r o w a ł n a s L e m j e d n ą z n a jb a r d z ie j s y n t e ty c z n y c h d e f in i c j i to ta ln e j g łu p o ty . S ta n is ła w L e m k o r z y s ta ją c o b f ic ie z e s w o js k o b r z m ią c y c h , S ie n k ie w ic z o w s k ic h f r a z c z y z j e g o p o m y s łó w p r z y g o d o w o - b a ta lis ty c z n y c h w t a k n i e o c z e k iw a n y c h , f a n ta ­ s ty c z n o - n a u k o w y c h k o n te k s ta c h , d e m o n s tr u je t y m s a m y m r o z m ia r y i c h w p ł y w u n a n a s z e w y o b r a ż e n ia o d a w n o ś c i i o r y c e r s k o ś c i. S ą o n e z n a c z n e . N ie u k r y w a p r z y t y m f a k tu , ż e a u to r y te t w z o r ó w k u ltu r o w y c h , a z a te m r ó w n ie ż n a r z u c a n y c h p r z e z j ę z y k f o r m m y ś le n ia , p o d l e g a n ie u c h r o n n e j k o r o z ji, s to s u n k o w o ła tw o p r z y b ie r a p o s ta ć s p o ­ ł e c z n e g o s te r e o ty p u , a j a k o s te r e o ty p p r o w o k u je d o r e a k c ji, k tó re j n a tu r a ln ą f o r m ą m o ż e b y ć p o p r o s tu ś m ie c h . I s to tn ie , d la n ie g o j e s t to g łó w n ie k w e s tia lite ra c k ie j u c ie c h y i lu d y c z n e j s a ty s f a k c ji. A t a k p r z y o k a z ji - j a k w i e lk a j e s t lic z b a c z y te ln ik ó w ,

k tó r z y s ą w s ta n ie z id e n ty f ik o w a ć o b ś m ie w a n y lite r a c k i w z o r z e c ? I a n a lo g ic z n ie , c z y w i e lu z n a jd u je m y a r ty s tó w p o tr a f ią c y c h “ m ó w ić S ie n k ie w ic z e m ” ?

U m i a ł to r o b ić W it o l d G o m b r o w i c z 22. W T r a n s - A tla n ty k u d l a r o z p r a w i e n ia się z s a r m a c k im p r y m it y w i z m e m z a d e m o n s tr o w a ł m i s tr z o w s k ą p a r o d ię b a r o k o w e j p o l ­ s z c z y z n y X V I I i X V I I I w ie k u , a le t a k ż e j ę z y k a i w o g ó le w z o r o tw ó r c z e j s iły t k w i ą ­ c e j w p is a r s t w i e S ie n k ie w ic z a , w o b e c k t ó r e g o , j a k w ie m y , m a n i f e s t o w a ł s w ó j d y ­ s t a n s 23. P o w ie ś ć ta , p a r a d o k s a l n ie , o k a z u je s ię z d a n i e m k r y ty k i, j e d n y m z n a jb a r ­ d z ie j p o l s k i c h d z ie ł a u to r a F e r d y d u r k e 24. C z y w s k a z y w a n e tu ta j, p ię tr o w e r e la c je in te r te k s tu a ln e w p r o z ie L e m a o z n a c z a ją , ż e m o c k s z ta łtu ją c a tr a d y c ji lite r a c k ie j z o s ta je p r z e z n ie g o z a k w e s tio n o w a n a ? W ż a d ­ n y m ra z ie . U c z y n ie n ie tw ó r c z o ś c i i j ę z y k a S ie n k ie w ic z a j a w n ą d o m in a n tą k u ltu r o w ą , a z a r a z e m d o m in a n tą in te r te k s tu a ln ą w B a jk a c h r o b o tó w i C y b e r ia d z ie s ta je się f o r m ą h o łd u z ło ż o n e g o t w ó r c y n a r o d o w y c h m itó w . A w t y m i h o ł d u s k ła d a n e g o u r o d z ie r e ­ k o n s t r u o w a n y c h p o p r z e z S ie n k ie w ic z o w s k ie z a b ie g i s ty liz a c y jn e n i e g d y s ie js z y c h z a ­ c h o w a ń j ę z y k o w y c h P o la k ó w . N ie o z n a c z a to w s z a k ż e , j a k s ta r a ła m się d o w ie ś ć , b r a ­ k u k r y ty c y z m u i d y s ta n s u w s to s u n k u d o o b ie k tu lite r a c k ie j a te n c ji.

B y j a k o ś p o d s u m o w a ć p r o b l e m a t y k ę in te r t e k s tu a ln y c h h a r c ó w S ta n is ła w a L e ­ m a , z w r ó ć m y u w a g ę n a j e s z c z e j e d e n a s p e k t a n a l i z o w a n e g o te k s tu . J e s t e m p r z e k o ­ n a n a , ż e p o j e d y n k i m ię d z y te k s t o w e i m ię d z y s ty lo w e , j a k i e d a je s ię d o s tr z e c n ie t y l ­ k o w te j b a jc e , a le i w c a ł y m z b io r z e , t o c z ą s ię w is to c ie m ię d z y i m p e r a t y w e m l it e ­ r a c k ie j z a b a w y k o g o ś , k o m u z c a ł ą p e w n o ś c i ą p r z y s ł u g u je m ia n o p o e t a d o c tu s , a c h w i la m i j e g o , j e ś l i n ie g o r z k im , to c h y b a s c e p ty c z n y m n a m y s łe m n a d k o n d y c ją c z ł o w i e k a ( w s z a k p o c ie s z n e r o b o ty to m y ). F a k t t e n n a d a je tej c z ę ś c i p i s a r s t w a L e ­ m a , k t ó r ą z w y k liś m y łą c z y ć g łó w n ie z g r o t e s k o w ą a b s u r d a l n o ś c i ą i k o m iz m e m w e w s z e l k ic h j e g o o d m ia n a c h , w y m i a r r ó w n i e ż p a r a b o lic z n y . Z a t e m S ta n is ła w L e m to h o m o lu d e n s łą c z ą c y k u l tu r ę w y s o k ą z n is k ą , c z y n ią c y z a b a w o w y u ż y te k z e s w o je j e r u d y c j i i ta le n tó w , c z y te ż z a p r z ą t n i ę t y z a g a d k a m i b y t u , p e ł e n n ie p o k o j u o p r z y ­ s z ło ś ć ś w ia ta i lu d z i m ę d r z e c ?

Intertextual pranks of Stanisław Lem in Trzech elektrycerzy (and not only)

Abstract

I n B a jk i ro b o tó w an d C yberiada, b o th sc ien c e-fic tio n a n d fairy -tale c o llectio n s o f p ro se m in iatu res, S tan isław L em e x p o ses h is ex ce lle n t w ritin g skills b a se d o n in tellectu a l gam es. 22 Od Sienkiewicza do Gombrowicza. Na możliwość tej intertekstualnej relacji zapośredniczenia wska­ zywał w dyskusji profesor Stanisław Burkot, za co w tym miejscu składam mu podziękowanie.

23 “Pierwszorzędny pisarz drugorzędny”, “geniusz łatwej urody” to tylko dwa z wielu negatywnych są­ dów wypowiedzianych przez Gombrowicza o Sienkiewiczu. Zob. W. Gombrowicz, Dziennik 1953—1956, Kraków 1986.

T h e a u th o r p lay s in te rtex tu al g am es w ith literary co n v en tio n s su ch as th e fairy -tale, k n ig h t ep ic, p h ilo so p h ic a l tale, g en esic m y th s, p h ilo so p h ic a l d isco u rse an d P o lish literary leg en d a- rium . In co n seq u en ce, h e re in terp re ts p a tte rn s an d n o rm s o f c u ltu ral b eh av io u r in clu d in g p a t­ tern s o f th in k in g w h ic h are im p o sed b y lan g u ag e an d w o rld view s. T h e ludic e le m en t d eter­ m in es p astich e, p aro d ic an d g ro tesq u e c h ara cter o f th is prose.