Jerzy Libera
Zabytki krzemienne znalezione na stanowisku kultury łużyckiej
w O poczce Małej, pow. kraśnicki
Z biór zabytków krzem ien n y ch zeb ran y w trakcie ratow niczych b ad a ń w O poczce M ałej, pow. k ra śn i cki (Z. W ichrow ski, E. W ichrow ska 2008) liczący 19 okazów w ykonany został z m iejscow ych k rzem ien i turońskich, n a k tóre składają się: 2 o k ru ch y p rzem y słowe, 13 odłupków , fra g m en t w ió ra i 3 fo rm y n a rz ę dziow e1.
Materiały
Form y narzędziowe - zaliczono tu: dw a o k ru c h y oraz przekłuw acz. O k ru ch n atu ra ln y z k rzem ien ia czarn ia wego p o siad a dw ie zaretuszow ane nieduże w nęki (ryc.
1: 1). N ato m iast d ru g i okaz negatyw ow y z surow ca św ieciechow skiego to fo rm a rów nież o dw óch dużych strom ych w n ęk ach u k ształtow anych p o jedynczym i odbiciam i (ryc. 1: 3). E gzem plarz trzeci to m asyw ny przekłuw acz w ykonany n a m akrolitycznym częścio wo retu szo w an y m p araw ió rze z krzem ie n ia św iecie chowskiego, o częściow o zachow anej p o w ierzc h n i eo- licznej, o d b ity te ch n ik ą k laktońską (ryc. 1: 4).
W ióry - zachow any okaz bez części p roksym alnej o d b ity został z rdzenia w iórow ego (o zm ienionej o rie n tacji?) z k rzem ien ia świeciechow skiego. P osiada d eli k a tn ą p iętkę w ielonegatyw ow ą u sy tu o w an ą p o d k ą tem o stry m , noszącą zabieg praw cow ania (ryc. 1:2).
Odłupki - w iększość okazów należy do form n eg aty w o wych b ard zo m ałych, m ałych i średnich - 15-45 m m . Do ich o d b icia użyto surow ca św ieciechow skie go (7 egz.), szarego bez kro p k o w an ia i plam istości
1 A utor serdecznie dziękuj mgr. Zbigniewow i W ichrow - skiemu za udostępnienie tych zabytków i m ożliwość ich p u b likacji.
(4 egz.) i narzutow ego. D w a o d łu p k i o częściow o zach o w anych p o w ierzch n iach n a tu raln y ch - w je d n y m p rzy p ad k u korow ej, w d ru g im eolicznej - odbite zostały tech n ik ą tw ardego tłuka. Ich piętki u sy tu o w an e są p o d k ą
tem ro zw arty m . Stożki u d erzen ia są b a rd o w yraźne, w ydatne, z negatyw em „łezki”. P iętki kolejnych sześciu okazów są jed n onegatyw ow e (n a tu ra ln e lub u fo rm o w ane), u sy tu o w a n e p o d k ątem zbliżonym do prostego i b ard zo delikatnie zaznaczonym p u n k te m u d erzenia. W skazyw ałoby to n a użycie m iękkiego tłuka. C zte ry b ard zo m ałe okazy p osiadają piętki kraw ędziow e. W jed n y m p rz y p ad k u o d łu p e k zachow any jest bez części dystalnej.
Okruchy przem ysłowe - są to stosu n k o w o m ałe okazy nie przekraczające 30 m m długości p o ch o d zące p ra w d o p o d o b n ie z rd zen i odłu p k o w y ch lub zbliżonych form zaczątkow ych, w y konane z surow ców szarych bez k ro p k o w an ia i plam istości.
Analiza
Z biór krzem ien n y ch zabytków z O poczki M ałej, poza frag m en tary czn ie zachow anym reg u larn y m w iórem m orfologicznie w ystępującym w szerokim zakresie epoki k am ien ia (o d p aleo litu schyłkow ego p o neolit) oraz trzem a narzęd ziam i m ającym i analogie w krze- m ieniarstw ie schyłkow ym , to form y atypow e. Fakt znalezienia n a ty m stan o w isk u w yłącznie ceram iki k u ltu ry łużyckiej w ydaje się zaw ężać ch ronologię ca łego inw entarza. N ie zakłóca tego o d o so b n io n y za b y tek w postaci w ióra. Tego ty p u „starsze c h ro n o lo
Ryc. 1. Opoczka Mała, pow. kraśnicki. Zabytki krzemienne znalezione na trenie zniszczonego cmentarzyska: 1 - w iór; 2 - okruch naturalny retuszowany w nękowo; 3 - okruch przem ysłowy retuszowany w nękowo; 4 - parawiór częściowo retuszowany. Rys. M. Bajka.
Fig. 1. Opoczka Mała, Kraśnik district. Flint relics found on a ruined burial ground: 1 - blade; 2 - natural piece w ith notch retouch; 3 - production piece w ith notch retouch; 4 - para-blade partially retouched. Drawn by M. Bajka.
gicznie” elem enty często spoty k an e na stanow iskach „łużyckich” stały się w ręcz n o rm ą. P roblem w y stęp o w ania zabytków krzem ien n y ch n a cm entarzyskach k u ltu ry łużyckiej p o ru sz a n o w ielokrotnie, w ykazując ich o b ecn o ść w obrębie niem alże w szystkich g ru p te ry to ria ln y ch (m .in. red. J. Lech, D. Piotrow ska 1997). Przez wiele lat p o strze g an o je jako w y n ik „zbieractw a” n atu raln y ch okruchów , bąd ź też w ytw orów p o z o sta
w ionych przez społeczności poprzedzające o sa d n i ctw o „łużyckie” (m .in. J. D ąbrow ski 1972, s. 149-150; K. M oskw a 1976, s. 130; J. Fogel 1979, s. 125; S. K adrów 1989, s. 103; D. P iotrow ska 2000, s. 317). I ta k zapew ne było n iejed n o k ro tn ie, zwłaszcza, gdy m a m y do czynienia z p ojedynczym i w ytw oram i, a nie seriam i zabytków o starszej prow eniencji. Te o statn ie m ogą do k u m en to w a ć nałożenie się osad n ictw a sp o łeczn o
Jerzy Libera.
Zabytki krzem ienne znalezione na stanowisku ku ltu ry łu ż yc k ie j w O p o czce Małej
ści łużyckiej n a o bozow iska ep o k starszych, głów nie paleolitu schyłkow ego i m ezo litu - zwłaszcza w k o n tekście p o d ło ż a piaszczystego, m ającego często genezę eoliczną.
D otychczasow e stu d ia n a d k u ltu rą m a te ria l ną k u ltu ry łużyckiej je d n o z n a c zn ie d o w o d zą, że jej ludność n a d al u ży tk o w ała ró żn e surow ce k am ie n n e, w tym n a d u żą skalę skały k rzem io n k o w e (m .in. red. J. Lech, D. P io tro w sk a 1997). Jej k rz e m ie n ia rstw o - posiadające w iele o d rę b n y c h ch ara k tery sty czn y ch cech - z o stało o s ta tn ia zdefiniow ane w p o sta c i p rz e m ysłu k o siń sk ieg o g ru p y ta rn o b rze sk iej (por. J. Li b era 2005).
Podsumowanie
A nalizow ane elem enty (tu w y ró żn io n e form y n a rzędziow e) w ykazuje du żą zbieżność z halsztackim przem ysłem kosińskim k u ltu ry łużyckiej. Spójność stylistyczna dotyczy kilku elem en tó w - d eb itażu p ara- w iórow ego uzyskanego tec h n ik ą k laktońską (m asyw ny okaz częściow o retuszow any), w ykorzystanie na narzędzia p ó łsu ro w ca w p o stac i o k ru c h ó w oraz re tusze zębate fo rm o w a n e n ie je d n o k ro tn ie tw ard y m tłukiem (o k ru c h przem ysłow y), czy też form ow anie kilku w n ę k (o k ru ch n atu raln y ). W szystkie te form y m ają o d p o w ied n ik i n a stanow iskach „łużyckich” g ru py tarnobrzeskiej i nie m a p o w o d u o d rzu cać je poza tą kulturę.
M ateriały k rzem ien n e z O p oczki M ałej, m im o ich ubogości, stan o w ią kolejny p rzykład inw entarzy d o k u m en tu jący ch w spółw ystępow anie skał k rz e m ionkow ych z ceram ik ą „łużycką”. Przy czym tru d n o jest uznać je za d a ry grobow e. C h arak ter i ró ż n o ro d ność znalezionych ta m zabytków spraw ia, że należy je łączyć z bliżej dotychczas n iep o zn a n y m ry tu a łe m p o grzebow ym . W o sta tn io publikow anych pracach pośw ięconych ty m zag ad n ien io m akcen to w an a jest relacja: „krzem ień - ogień - krem acja” (m .in. D. P io trow ska 2000, s. 302-309).
Przyglądając się artefak to m k rz em ien n y m z innych cm entarzysk k u ltu ry łużyckiej, m o ż n a zauw ażyć p o d o b n ą sytuację w stru k tu rz e znalezionego m a te ria łu 2. Z naczny udział stan o w ią form y w p o staci o k ru ch ó w oraz p ó łsu ro w ca odłupkow ego. P rzykładem m oże być Siedliszcze, gdzie stan o w ią o ne p o n a d 84% całości uzyskanych tej kategorii zabytków (zbiór 94 okazów ), a tylko trz y okazy m o ż n a u zn ać za k o n w en cjo n aln e narzędzia (J. Libera 2006). Tak znaczne dysp ro p o rcje p o m ięd zy tym i g ru p a m i fo rm „am orficznych” a „k o n w en cjo n aln y m i” zw iązane m ogą być z czynnością k rzesania ognia, której w ym agał ry tu a ł pogrzebow y.
N iezależnie o d oceny źró d eł krzem iennych reje strow anych na cm entarzyskach k u ltu ry łużyckiej, celo w ym jest ich jak najpełniejsze rejestrow anie i p u b lik o w anie, naw et ta k skrom nych, jak w p rzy p ad k u znale zisk z O poczki Małej. W ydaje się to tylko kw estią czasu, kiedy analiza zabytków krzem iennych na stałe wejdzie do k an o n u opracow ań źró d eł z n ekropoli „łużyckich”.
Literatura
D ą b r o w s k i Jan
1972 Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brązu. Wrocław.
F o g e l Jerzy
1979 Studia nad uzbrojeniem ludności kultury łużyckiej w dorzeczu Odry i Wisły. Broń zaczepna. Poznań.
K a d r ó w Sławomir
1989 Kilka uwag na tem at krzemieniarstwa grupy tar nobrzeskiej kultury łużyckiej. W: G rupa ta rn o
brzeska kultury łużyckiej. (M ateriały z k onferen cji 12-14 listopada 1986 r. w Rzeszowie), [Tom 1]. Rzeszów, s. 91-109.
L e c h J a c e k , P i o t r o w s k a D anuta (red.)
1997 Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu
i wczesnej epoki żelaza. Warszawa. Prace / Polska
A kadem ia Nauk. K om itet N auk Pra- i Protohi- storycznych 2.
L i b e r a Jerzy
2005 Z badań nad krzemieniarstwem wczesnej epoki żelaza w dorzeczu Sanu - podstawy wydzielenia przem ysłu kosińskiego. W: Problem y ku ltu ry Wy sockiej, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 119-160.
2006 Analiza inwentarzy krzemiennych uzyskanych w trakcie badań wykopaliskowych stanowiska 2 kultury łużyckiej w Siedliszczu, pow. chełmski. A r
cheologia Polski Środkow ow schodniej 8, s. 293- 306.
M o s k w a Kazimierz
1976 Kultura łużycka w południowo-wschodniej Polsce.
Rzeszów. P i o t r o w s k a D anuta
2000 Krzemienie w grobach z pól popielnicowych: przy padek czy rytuał? W: K ultura sym boliczna kręgu
2 Z apew ne ta sytuacja nie sprzyja zainteresow aniu się b a daczy tą kategorią znalezisk tak m ało spektakularnych, niejed nok ro tn ie trudnych do przyporządkow ania typologicznego. Stąd były (i są) one bardzo często pom ijane jako m ało istotne, bądź też zdawkowo odnotow yw ane. W eryfikacje w ielu sta now isk „łużyckich” w różnych rejonach ziem polskich w śród „okrzesków ” (term in często stosow any w dawnej literaturze) ujaw niły szereg form m ających odpow iedniki w przem yśle k o sińskim.
pól popielnicow ych epoki brązu i wczesnej epoki W i c h r o w s k i Zbigniew, W i c h r o w s k a Ewa
żelaza w Europie Środkowej, red. D. Piotrowska. 2008 M ateriały z cmentarzyska kultury łużyckiej
W arszaw a-W rocław -B iskupin, s. 293-330. z Opoczki Małej, pow. kraśnicki. Archeologia Pol ski Środkow owschodniej (w tym tom ie).
Flint artefacts from the site of the Lusatian culture in Opoczka Mała, Kraśnik district
/s u m m a ry /
The collection o f 19 flint objects uncovered during salvage ex cavations in O poczka Mała, K raśnik district was m ade from th e local Turonian flint (including Świeciechów flint). The col lection includes 2 pro d u ctio n pieces, 13 flakes, a fragm ent o f a blade an d 3 tool forms.
The exam ined relics b ear resem blance to the H allstatt Ko- sin in d u stry o f the Lusatian culture (see J. Libera 2005). This stylistic sim ilarity concerns several elem ents - para-blade debitage o btained by using the technique associated w ith the C lacton culture (m assive specim en partially retouched); u s
ing sem i-p ro d u ct in the form o f pieces for m aking tools; d e n ticulated retouches created w ith a h a rd ham m er (pro d u ctio n piece) an d form ing several notches (natural piece). All these form s have th eir equivalents on the “Lusatian” sites o f the Tar nobrzeg group an d there is no reason to reject them outside the group. At the sam e tim e, it is difficult to consider them as grave goods. Their character an d variety seem to p o in t to their being p a rt o f a so far unk n o w n burial ritual in the context o f “flint - fire - crem ation” (am ong others D. Piotrow ska 2000, pp. 302-309). D r h a b . p r o f. U M C S l e r z y L ib era I n s ty tu t A r c h e o lo g i i U M C S w L u b lin ie P la c M a rii C u r ie - S k to d o w s k ie j 4 2 0 - 0 3 1 L u b lin jlibera@o2.pl
