Lech Soban´ski, Małgorzata Sprze˛czka-Niedolaz
1), Grzegorz Łebek
1)ROLA CHROMU W Z
˙
YCIU CZŁOWIEKA
Oddział Urologiczny Szpitala Wojewo´dzkiego w Kielcach Kierownik: dr n. med. M. Gałe˛zia
1)Niepubliczny Zespo´ł Opieki Zdrowotnej Medycyny Pracy w Kielcach Kierownik: lek. M. Sprze˛czka-Niedolaz
Hasła kluczowe: chrom, suplementacja.
Key words: chromium, supplementation.
Chrom został zaliczony do pierwiastko´w niezbe˛dnych. Wyste˛puje w stopniu utlenienia od –2 do +6. W s´rodowisku naturalnym spotykamy jednak gło´wnie chrom na +3 i +6 stopniu utlenienia i obie formy maja˛ znacza˛cy wpływ na zdrowie człowieka (1).
Chrom na +3 stopniu utlenienia (Cr3+) jest niezbe˛dny dla prawidłowego funkcjonowania organizmu (2). Wchodza˛c w skład RNA prawdopodobnie odpowiada za stabilizacje˛ jego struktury i odgrywa pewna˛ role˛ w przemianach białek i lipido´w. Chrom wchodzi w skład tzw. czynnika tolerancji glukozy (GFT – Glucose Tolerance Factor), niezbe˛dnego dla prawidłowego metabolizmu glukozy i wzmaga działanie insuliny (1, 3).
Chrom na +6 stopniu utlenienia (Cr6+) ulega w ustroju redukcji do Cr3+(4). Przy wysokim poziomie naraz˙enia na Cr6+dochodzi do wysta˛pienia efekto´w toksycznych, z efektami kancerogennymi wła˛cznie (5, 6).
W y s t e˛ p o w a n i e , z a s t o s o w a n i e , z´ r o´ d ł a n a r a z˙ e n i a
Praktycznie cały chrom pochodzenia naturalnego wyste˛puje na +3 stopniu utlenienia, natomiast chrom Cr6+jest pochodzenia antropogennego (1).
Podstawowym minerałem o zastosowaniu przemysłowym jest chromit (z˙elaziak chromowy, FeOCr2O3). S
´
wiatowe wydobycie rud chromu w roku 1985 wynosiło 11 mln ton. Gło´wne zastosowanie znajduje on w przemys´le metalurgicznym, przy produkcji tzw. ferrochromo´w i innych stopo´w kwasoodpornych. Kwas chromowy stosowany jest w galwanizacji, a siarczan chromu w garbarstwie. Ponadto zwia˛zki chromu wykorzystywane sa˛ przy produkcji s´rodko´w grzybobo´jczych i ochrony drewna. Chromit, ze wzgle˛du na wysoka˛ temperature˛ topnienia, wykorzystywany jest przy produkcji cegieł, kto´rymi wykłada sie˛ piece hutnicze. Chromiany stosuje sie˛ ponadto jako inhibitory korozji, np. w silnikach dieslowskich (1).Zawodowe naraz˙enie na chrom wyste˛puje gło´wnie przy wydobyciu rud chromu i w hutnictwie. Powaz˙nych z´ro´dłem naraz˙enia jest proces spawania z zastosowaniem elektrod chromowo-niklowych, gdzie w bezpos´redniej strefie oddychania spawacza powstaje wysokie ste˛z˙enie szes´ciowartos´ciowego chromu (1).
Z
´
ro´dła naraz˙enia na chrom populacji generalnej, zwłaszcza w uje˛ciu ilos´ciowym sa˛ słabo rozpoznane. Istotnym z´ro´dłem naraz˙enia jest chrom zawarty w wielu produktach codziennego uz˙ytku takich jak: barwniki, sko´ra garbowana, s´rodki piora˛ce, cement, tekstylia, preparaty ochrony drewna (1). Oznaczanie s´ladowych ilos´ci chromu wyste˛puja˛cego w z˙ywnos´ci i w wodzie pitnej stanowi powaz˙ny problem analityczny. Wyniki uzyskane przez ro´z˙nych autoro´w wskazuja˛ na istotne ro´z˙nice i powinny byc´ ostroz˙nie interpretowane. Przyjmuje sie˛, z˙e dzienne pobranie chromu wynosi od 0,05 do 0,2 mg/człowieka (1).W c h ł a n i a n i e , m e t a b o l i z m i w y d a l a n i e
Zwia˛zki chromu wchłaniaja˛ sie˛ do organizmu droga˛ pokarmowa˛, inhalacyjna˛ oraz przez sko´re˛. Bez wzgle˛du na droge˛ wchłaniania, znacznie wydajniej wchłania sie˛ Cr6+w poro´wnaniu z Cr3+. Zwia˛zki chromu +3 sa˛ bardzo słabo absorbowane z przewodu pokarmowego (ok. 0,5% podanej dawki), natomiast absorpcja Cr6+
jest znacznie wyz˙sza i wynosi ok. 5% (2). W pis´miennictwie s´wiatowym brak jest danych ilos´ciowych dotycza˛cych wydajnos´ci wchłaniania chromu droga˛ inhalacyjna˛ i przez sko´re˛.
Chrom szes´ciowartos´ciowy znacznie łatwiej przenika przez błony biologiczne i stosunkowo szybko i ro´wnomiernie rozmieszcza sie˛ w organizmie, natomiast Cr3+w znacznym stopniu wia˛zany jest przez białka osocza. Wpływa to na ro´z˙nice w dystrybucji obu form chemicznych chromu. W przeciwien´stwie do Cr3+
, Cr6+
wykazuje duz˙e powinowactwo do erytrocyto´w, gdzie przenikaja˛c błone˛ komo´rkowa˛ wia˛z˙e sie˛ z hemoglobina˛. Monitorowanie chromu zawartego w erytrocytach moz˙e byc´ markerem naraz˙enia na chrom szes´ciowartos´ciowy (7, 8).
U ludzi przez całe z˙ycie pocza˛wszy od urodzenia, poziomy ustrojowe i narza˛dowe chromu ulegaja˛ obniz˙aniu. Wyja˛tek stanowia˛ płuca, gdzie po 20 roku z˙ycia naste˛puje wzrost poziomo´w chromu, szczego´lnie wysoki u oso´b naraz˙onych zawodowo (9, 10, 11).
Chrom nie jest kumulowany w ustroju i ulega szybkiemu wydaleniu gło´wnie z moczem oraz w niewielkim procencie z kałem. Wydalanie chromu wzmaga wysiłek fizyczny i zwia˛zany z tym wzrost zuz˙ycia glukozy (12). Z badan´ klinicznych wynika, z˙e kinetyka wydalania chromu z ustroju jest złoz˙ona i moz˙e byc´ opisana modelem wieloprzedziałowym z szeregiem okreso´w połowicznego wydalania od 13 min. do 192 dni (13, 14). Liczne badania dotycza˛ce wydalania chromu z moczem u spawaczy umoz˙liwiły przyje˛cie prostego modelu jednoprzedziałowego i ustalenie okresu połowicznego wydalania na 15 – 40 godz. (1).
T o k s y c z n o s´ c´ o s t r a i p r z e w l e k ł a Dawka s´miertelna rozpuszczalnych chromiano´w Cr3+
czy Cr6+
pobranych droga˛ pokarmowa˛ wynosi dla człowieka ok. 5 g (50 – 70 mg/kg). Gło´wne objawy zatrucia to: wymioty, biegunka i skaza krwotoczna. W po´z´niejszym okresie rozwija sie˛ martwica wa˛troby i kanaliko´w nerkowych oraz uszkodzenie układu krwiotwo´rczego (1).
Zatrucia przewlekłe obserwuje sie˛ u ludzi naraz˙onych zawodowo. Gło´wne efekty dotycza˛ sko´ry, błon s´luzowych i układu oddechowego. Ponadto moga˛ pojawic´ sie˛ zmiany w nerkach, wa˛trobie, przewodzie pokarmowym i w układzie kra˛z˙enia. Zmiany na sko´rze prowadza˛ do powstawania tzw. owrzodzen´ chromowych. Chrom jest silnym alergenem i moz˙e powodowac´ dermatozy alergiczne (zapalenie sko´ry, egzemy). Uczulenia powstaja˛ zwykle w 6 – 9 miesia˛cu od pocza˛tku naraz˙enia (15). Jednym z charak-terystycznych objawo´w przewlekłego naraz˙enia na chrom jest perforacja przegrody nosowej, a w dalszej konsekwencji utrata czucia zapachu i smaku. Zmiany ze strony układu oddechowego obejmuja˛ gło´wnie zapalenie oskrzeli i uczulenia moga˛ce doprowadzic´ do ataku astmy (2, 15).
E f e k t y o d l e g ł e
Zwia˛zki chromu Cr6+ w warunkach „in vivo” wykazuja˛ stosunkowo silne działanie mutagenne, natomiast zdolnos´c´ do uszkodzenia chromosomo´w przez Cr3+ obserwowano jedynie przy bardzo wysokich dawkach. Jednak w licznych badaniach przeprowadzonych na wyizolowanym DNA wykaza-no, z˙e to chrom Cr3+
wykazuje ponad 10-krotnie silniejsze działanie mutagenne niz˙ chrom Cr6+ . Dlatego tez˙ bezpos´rednie działanie mutagenne przypisuje sie˛ formie Cr3+
.
Tak wie˛c chrom Cr6+łatwo wnika do wne˛trza komo´rki, gdzie naste˛pnie ulega redukcji do chromu tro´jwartos´ciowego. Gdy redukcja ma miejsce poza komo´rka˛ (lub nawet poza ja˛drem komo´rkowym), aktywnos´c´ mutagenna Cr3+jest zmniejszona (4).
Uzyskane dane w eksperymentach in vitro dla chromu na zerowym stopniu utlenienia nie wykazały jego włas´ciwos´ci mutagennych (16).
Zwia˛zki chromu działaja˛ teratogennie, i podobnie jak w przypadku działania mutagennego, znacznie silniej działanie to ujawnia sie˛ dla chromu szes´ciowartos´ciowego. Opisano naste˛puja˛ce zmiany rozwojowe u potomstwa: rozszczep podniebienia, przepukliny, zmiany kostne (17).
D z i a ł a n i e r a k o t w o´ r c z e z w i a˛ z k o´ w c h r o m u u z w i e r z a˛ t d o s´ w i a d c z a l n y c h Istnieje znaczna liczba publikacji dokumentuja˛ca kancerogenne działanie chromu i jego zwia˛zko´w w układach in vitro. De Flora i wspo´łpr. dokonali przegla˛du danych uzyskanych w ponad 700 eksperymentach przeprowadzonych dla 32 zwia˛zko´w chromu w 130 układach dos´wiadczalnych.
Wie˛kszos´c´ wyniko´w uzyskanych dla zwia˛zko´w Cr6+
(384 z 435 – 88,1%) była pozytywna. Dla poro´wnania dla 12 zwia˛zko´w Cr3+dane w wie˛kszos´ci były negatywne, tylko 42 eksperymenty z 203 (20,6%) były pozytywne, przy czym w wie˛kszos´ci eksperymento´w czystos´c´ zwia˛zko´w Cr3+nie była kontrolowana, a wie˛c pozytywne wyniki moga˛ byc´ przypisane obecnos´ci zanieczyszczen´ zawieraja˛cych Cr6+
(4).
Autorzy ci zwracaja˛ ro´wniez˙ uwage˛ na fakt, iz˙ pozytywne wyniki dla zwia˛zko´w Cr3+uzyskano dla dawek wyz˙szych nawet o dwa, trzy rze˛dy wielkos´ci niz˙ dla zwia˛zko´w Cr6+(7, 18).
Ocene˛ rakotwo´rczos´ci chromu u zwierza˛t dos´wiadczalnych przeprowadził IARC (7). Ocenie poddano 12 eksperymento´w z metalicznym chromem, 20 dla zwia˛zko´w chromu Cr3+
oraz 27 dla mieszanin zawieraja˛cych Cr3+
. Wszystkie te badania dały wynik negatywny. Tak wie˛c wyniki badan´ zebranych przez IARC dokumentuja˛ w wystarczaja˛cy sposo´b brak działania kancerogennego chromu metalicznego i chromu +3 u zwierza˛t dos´wiadczalnych bez wzgle˛du na droge˛ podania.
Tylko kilka zwia˛zko´w chromu Cr6+ poddanych zostało badaniom na zwierze˛tach pod ka˛tem ich potencjalnej rakotwo´rczos´ci. Z 70 przeprowadzonych eksperymento´w wynik pozytywny otrzymano w 30 (blisko 43%). Jest to wynik nadspodziewanie słabszy w poro´wnaniu do wyniko´w uzyskanych w eksperymentach in vitro (4).
Pozytywne wyniki uzyskano gło´wnie w eksperymentach, w kto´rych podawano zwia˛zki chromu o s´redniej rozpuszczalnos´ci w wodzie (chromian wapnia, chromian strontu, z˙o´łcien´ cynkowa). Jednak w wie˛kszos´ci badan´ uzyskiwano nowotwory jedynie w miejscu podawania zwia˛zko´w chromu.
Pozytywne wyniki zostały otrzymane w eksperymentach w kto´rych drogi podania (podsko´rna, domie˛s´niowa, dootrzewnowa, s´ro´dpłucna, dooskrzelowa) nie reprezentuja˛ z˙adnego typu naraz˙enia wyste˛puja˛cego u ludzi i omijaja˛ waz˙ne mechanizmy detoksykacji organizmu (19).
Pomimo tych wa˛tpliwos´ci IARC uznał działanie Cr6+
na zwierze˛ta dos´wiadczalne za udowod-nione (20).
D z i a ł a n i e r a k o t w o´ r c z e c h r o m u i j e g o z w i a˛ z k o´ w u l u d z i
Według oceny IARC brak jest wystarczaja˛cych dowodo´w działania rakotwo´rczego chromu Cr3+i Cr0 u ludzi i zwierza˛t dos´wiadczalnych i zaklasyfikował Cr3+
i Cr0
do 3 grupy (zwia˛zki nie klasyfikowane jako rakotwo´rcze dla ludzi) (7).
Diametralnie inaczej sytuacja wygla˛da dla chromu Cr6+, kto´ry od przeszło stu lat uchodzi za zawodowy czynnik rakotwo´rczy (21).
IARC ocenił, iz˙ istnieja˛ wystarczaja˛ce dowody rakotwo´rczos´ci chromu Cr6+ u ludzi zawodowo naraz˙onych na jego zwia˛zki i zaliczył zwia˛zki chromu Cr6+
do grupy 1 (zwia˛zek rakotwo´rczy dla ludzi). Podstawa˛ zaklasyfikowania przez IARC chromu Cr6+
do tej grupy były wyniki badan´ epidemiologicz-nych, badan´ na zwierze˛tach dos´wiadczalnych oraz wyniki innych badan´ (7).
Ro´wniez˙ Amerykan´ska Agencja Ochrony S
´
rodowiska (USEPA) zaliczyła chrom Cr6+do grupy A (ludzki czynnik rakotwo´rczy) (22).W przeciwien´stwie do naraz˙enia zawodowego, nie ma z˙adnego dowodu na rakotwo´rcze działanie chromu podczas naraz˙enia s´rodowiskowego.
Liczne badania epidemiologiczne przeprowadzone w Szwecji, na terenie Chin i USA wykluczyły wpływ ekspozycji s´rodowiskowej na zwia˛zki chromu Cr6+ na wzrost liczby nowotworo´w (23, 24, 25, 26, 27).
Poziomy ustrojowe, s´rodowiskowe oraz normy higieniczne dla chromu przedstawiono na ryc. 1. W Polsce wartos´c´ NDS dla Cr6+ustalona została na poziomie 0,1 mg/m3, a dla Cr3+na poziomie 0,5 mg/m3(28).
Ocenia sie˛, z˙e ryzyko zdrowotne w wyniku naraz˙enia na chrom wyste˛puje tylko w przypadku naraz˙enia zawodowego. W przypadku populacji generalnej, przy oczekiwanym poziomie naraz˙enia, nie nalez˙y sie˛ spodziewac´ ujemnych skutko´w zdrowotnych poza działaniem uczulaja˛cym (1).
Rola chromu w z˙ywieniu człowieka była stale przedmiotem dociekan´ wielu badaczy. W 1957 r. Mertz i Schwartz wyizolowali zwia˛zek z nerek wieprzowych, kto´ry nazwali „Czynnikiem Tolerancji Glukozy” (ang. Glucose Tolerance Factor – GTF). Substancja ta przywracała upos´ledzona˛ tolerancje˛ glukozy u szczuro´w. W roku 1959 chrom zidentyfikowano jako aktywny składnik GTF (29). Od tej pory zaleca sie˛ suplementacje˛ chromem, gdyz˙ wpływa ona korzystnie na szereg schorzen´ zdrowotnych, gło´wnie ze wzgle˛du na jego oddziaływanie na mechanizmy kontroli poziomu cukru we krwi.
Suplementacja chromem znajduje gło´wne zastosowanie w leczeniu upos´ledzonej tolerancji glukozy (hipoglikemia i cukrzyca), podwyz˙szonego poziomu cholesterolu i triglicerydo´w we krwi (30).
1 ppm (part per milion) = 1 mg/kg = 1 mg/l; wartos´c´ dla powietrza przeliczono, jak dla trucizn gazowych (ppm molowy)
§z – normatyw zawodowy (NDS);
§s´r – normatyw s´rodowiskowy;
§wp– normatyw dla wody pitnej
Ryc. 1. Poziomy chromu w ro´z˙nych elementach s´rodowiska i u ludzi z obszaro´w nie zanieczyszczonych (28).
Fig. 1. Chromium levels in various environmental conditions and in people from not polluted areas (28).
W badaniach klinicznych u pacjento´w z cukrzyca˛ insulinoniezalez˙na˛ suplementacja diety chromem skutkowała obniz˙eniem poziomu glukozy na czczo, wzrostem tolerancji glukozy, obniz˙eniem poziomu insuliny i ła˛cznego poziomu glukozy i triglicerydo´w we krwi oraz wzrostem poziomu cholesterolu HDL (32 – 52).
Wpływ suplementacji chromem Cr3+(trichlorek chromu lub pikolinian chromu) na obniz˙enie poziomu cholesterolu i triglicerydo´w we krwi u ludzi był tematem licznych publikacji (41, 53 – 56). W wie˛kszos´ci cytowanych prac zwia˛zki chromu podawano przez kilka miesie˛cy w dawkach od 0,15 do 1 mg/dzien´. Wyniki tych badan´ nie sa˛ spo´jne. W kilku pracach uzyskano nieznaczny spadek poziomu cholesterolu
T a b e l a I
Zalecane dzienne spoz˙ycie chromu dla ludzi w ro´z˙nym wieku (31) T a b l e I
Recommended daily chromium consumption for people in different age (31)
Wiek (lata) Zapotrzebowanie (mg/dobe˛)
Niemowle˛ta 0 – 0,5 0,01 – 0,04 0,5 – 1 0,02 – 0,06 Dzieci i młodziez˙ 1 – 3 0,02 – 0,08 4 – 6 0,03 – 0,12 7 0,05 – 0,2 Doros´li 0,05 – 0,2
we krwi, ale w kilku innych nie. Tylko w dwo´ch pracach obserwowano obniz˙enie poziomu tri-glicerydo´w. W opinii autoro´w tych prac zastosowanie wyz˙szych dawek podawanego chromu Cr3+ i przedłuz˙enie czasu podawania mogłoby pogłe˛bic´ efekty takiego działania (42). Wymaga to jednak dalszych badan´.
W ostatnich latach chrom stał sie˛ bardzo popularny jako s´rodek wspomagaja˛cy odchudzanie. Jednym z podstawowych sposobo´w na przys´pieszenie utraty masy ciała jest zwie˛kszenie wraz˙liwos´ci komo´rek organizmu na insuline˛, w czym swoja˛ role˛ moz˙e odgrywac´ chrom.
Ukazało sie˛ dota˛d kilkanas´cie prac, w kto´rych pro´bowano ocenic´ wpływ suplementacji chromem na mase˛ ciała i kompozycje˛ (stosunek tkanki tłuszczowej i mie˛s´niowej) u oso´b zdrowych i chorych na cukrzyce˛.
W wie˛kszos´ci prac nie wykazano znacza˛cego wpływu suplementacji zwia˛zkami chromu Cr3+na obniz˙enie masy ciała (42).
Suplementacji zwia˛zkami chromu Cr3+ przypisuje sie˛ ro´wniez˙ pozytywny wpływ na kobiety po menopauzie. Kuracja 60-dniowa (pikolinian chromu 0,2 mg/dzien´) spowodowała obniz˙enie poziomu insuliny i glukozy w surowicy oraz zmniejszenie wydalania wapnia z moczem przy jednoczesnym zwie˛kszeniu poziomu dehydroepiandrosteronu i zmniejszeniu stosunku hydroksyproliny/kreatyniny w moczu. Wskazuje to, z˙e chrom mo´głby byc´ efektywny w zapobieganiu osteoporozy (57).
PODSUMOWANIE
Obecnie wiemy, z˙e chrom wpływa na szereg schorzen´, gło´wnie ze wzgle˛du na
jego oddziaływanie na homeostaze˛ pomie˛dzy insulina˛ i glukoza˛ we krwi powoduja˛c
podwyz˙szenie ich poziomu (nietolerancja glukozy) w przypadku niedoboru tego
metalu w ustroju.
W zwia˛zku z tym suplementacja stosowana jest w leczeniu upos´ledzonej
tolerancji glukozy (hipoglikemia i cukrzyca). Jest takz˙e stosowana jako s´rodek
wspomagaja˛cy w stanach podwyz˙szonego poziomu cholesterolu i triglicerydo´w we
krwi, a takz˙e jak wskazuja˛ ostatnie badania, w zapobieganiu osteoporozy u kobiet
po menopauzie.
Za najlepsze z´ro´dła pokarmowe chromu uwaz˙a sie˛ produkty mie˛sne oraz
pełnoziarniste. Dzienne zapotrzebowanie na chrom ustalono na poziomie 0,2 mg.
W przypadku upos´ledzonej tolerancji glukozy zaleca sie˛ obecnie dawki chromu
wynosza˛ce od 0,4 do 0,6 mg/dzien´.
Ze wzgle˛du na bardzo duz˙a˛ ro´z˙nice˛ (ok. 350 razy) pomie˛dzy wartos´cia˛ ADI
(akceptowalne dzienne pobranie), a RfD (dawka˛ referencyjna˛) dla chromu Cr
3+L. S o b a n´ s k i, M. S p r z e˛ c z k a-N i e d o l a z1)
, G. Ł e b e k1) ROLE OF CHROMIUM IN HUMAN LIVE
PIS
´
MIENNICTWO1. World Health Organization Chromium. Environmental Health Criteria, WHO, Geneva, Switzer-land, 1988; 61. – 2. Anderson R.A.: Recent advances in the clinical and biochemical effects of chromium deficiency. In Essential and Toxic Trace Elements in Human Health and Disease: An Update (A.S. Prasad, Ed.), 1993; pp. 221-234. Wiley-Liss, New York. – 3. Hazardous Substances Data Bank (HSDB), 2007. – 4. De Flora S.: Threshold mechanisms and site specificity in chromium(VI) carcinogenesis. Carcinogenesis, 2000; 21: 533-541. – 5. Langard S.: One hundred years of chromium and cancer: A review of epidemiological evidence and selected case reports. Am. J. Ind. Med., 1990; 17: 189-215. – 6. O’Flaherty E.J.: Chromium toxicokinetics. In Toxicology of Metals: Biochemical Aspects. Handbook of Experimental Pharmacology 115 (R.A.Goyer and M.G. Cherian, Eds.), Springer-Verlag, Berlin, 1995; 215-228. – 7. International Agency for Research on Cancer Chromium, nickel and welding. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, IARC Scientific Publications, IARC, Lyon. 1990; 49. – 8. International Agency for Research on Cancer Re-evaluation of some organic chemicals, hydrazine and hydrogen peroxide. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans. IARC Scientific Publications, IARC, Lyon. 1999; 71: 1-3. – 9. Rowbotham A.L., Levy
L.S., Shuker L.K.: Chromium in the environment: an evaluation of exposure of the UK general
population and possible adverse health effects. J. Toxicol. Environ Health B Crit Rev. 2000; 3(3): 145-78. – 10. Huvinen M., Uitti J., Zitting A., Roto P., Virkola K., Kuikka P., Laippala P., Aitio A.: Respiratory health of workers exposed to low levels of chromium in stainless steel production. Occup Environ Med., 1996; 53(11): 741-7.
11. Mukasheva M.A.: Accumulation of heavy metals in biologic materials of mining workers and of nearby population. Med. Tr. Prom. Ekol., 2004; 11: 38-40. – 12. Clarkson P.M.: Effects of exercise on chromium levels. Is supplementation required? Sports Med., 1997; 23(6): 341-349. – 13. O’Flaherty
E.J., Kerger B.D., Hays S.M., Paustenbach D.J.: A Physiologically Based Model for the Ingestion of
Chromium(III) and Chromium(VI) by Humans. Toxicological Sciences, 2001; 60: 196-213. – 14. Preuss
H.G., Anderson R.A.: Chromium update: examining recent literature 1997 – 1998. Curr. Opin. Clin. Nutr.
Metab. Care. 1998; 1: 509-512. – 15. US Department of Health and Human Services Toxicological profile for chromium. Agency for Toxic Substances and Disease Registry, US Department of Commerce, Springfield, VA. 1993. – 16. Petrilli F.L., De Flora S.: Interpretations on chromium mutagenicity and carcinogenicity. In Sorsa M. and Vainio H. (eds) Mutagens in Our Environment. Alan R. Liss, Inc., New York, 1982; 453-464. – 17. Federal Register. Rules and Regulations. Tuesday, February 28, 2006; 71: 39. – 18. De Flora S., Bagnasco M., Serra D., Zanacchi P.: Genotoxicity of chromium compounds. A Review. Mutat. Res. 1990; 238: 99-172. – 19. Furst A., Schlauder M., Sasmore D.P.: Tumorigenic activity of lead chromate. Cancer Res, 1976; 36: 1779-1783. – 20. International Agency for Research on Cancer Some metals and metallic compounds. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans., IARC Scientific Publications, IARC, Lyon. 1980; Vol. 23.
21. Langard S.: One hundred years of chromium and cancer: A review of epidemiological evidence and selected case reports. Am. J. Ind. Med., 1990; 17: 189-215. – 22. USEPA Integrated Risk Information System (IRIS). US Environmental Protection Agency, Environmental Criteria and Asses-sment Office, Cincinnati, OH. June 2 1992. – 23. Axelsson G., Rylander R.: Environmental chromium dust and lung cancer mortality. Environ. Res, 1980; 23: 469-476. – 24. Zhang J., XiLin L.: Chromium pollution of soil and water in Jin Zhou. J. Chinese Prevent. Med., 1987; 21: 262-264. – 25. Zhang J., Li
S.K.: Cancer mortality in a Chinese population exposed to hexavalent chromium in water. J. Occup.
Environ. Med., 1997; 39: 315-320. – 26. Durant J.L., Chen J., Hemond H.F., Thilly W.G.: Elevated incidence of childhood leukemia in Woburn, Massachusetts: NIEHS Superfund Basic Research Program Searches for Causes. Environ. Health Perspect, 1995; 103(6): 93-98. – 27. Rogers C.E., Tomita A.V.: Trowbridge P.R., Gone J.K., Chen J., Zeeb P., Hemond H.F., Thilly W.G., Olmez I., Durant J.L: Hair analysis does not support hypothesized arsenic and chromium exposure from drinking water in Woburn, Massachusetts. Environ. Health Perspect, 1997; 105: 1090-1096. – 28. Podstawy Toksykologii, pod red.
J.K. Piotrowskiego, WNT, Warszawa 2006. – 29. Schwartz K., Mertz W.: Chromium(III) and the glucose
tolerance factor. Arch Biochem Biophys., 1959; 85: 292-295. – 30. Lamson D.S., Plaza S.M.: The safety and efficacy of high-dose chromium. Altern Med Rev., 2002; 7(3): 218-235.
31. Portal firmy Solgar. http://www.nutrisolmedica.pl/mineraly.htm. – 32. Trow L.G., Lewis J.,
Greenwood R.H., Sampson M.J., Self K.A., Crews H.M., Fairweather-Tait S.J.: Lack of effect of dietary
chromium supplementation on glucose tolerance, plasma insulin and lipoprotein levels in patients with type 2 diabetes. Int. J. Vitam Nutr. Res., 2000; 70: 14-18. – 33. Sherman L., Glennon J.A., Brech W.J.,
Klomberg G.H., Gordon E.S.: Failure of trivalent chromium to improve hyperglycemia in diabetes
mellitus. Metabolism 1968; 17: 439-442. – 34. Rabinowitz M.B., Gonick H.C., Levin S.R., Davidson
M.B.: Effects of chromium and yeast supplements on carbohydrate and lipid metabolism in diabetic men.
Diabetes Care 1983; 6: 319-327. – 35. Uusitupa M.I., Mykkanen L., Siitonen O., Laakso M., Sarlund H.,
Kolehmainen P., Rassanen T., Kumpulainen J., Pyorälä K.: Chromium supplementation in impaired
glucose tolerance of elderly: effects on blood glucose, plasma insulin, C-peptide and lipid levels. Br. J. Nutr. 1992; 68: 209-216. – 36. Uusitupa M.I., Kumpulainen J.T., Voutilainen E., Hersio K., Sarlund H.,
Pyorala K.P., Koivistoinen P.E., Lehto J.T.: Effect of inorganic chromium supplementation on glucose
tolerance, insulin response, and serum lipids in noninsulin-dependent diabetics. Am. J. Clin. Nutr., 1983; 38: 404-410. – 37. Potter J.F., Levin P., Anderson R.A., Freiberg J.M., Andres R., Elahi D.: Glucose metabolism in glucose-intolerant older people during chromium supplementation. Metabolism, 1985; 34: 199-204. – 38. Mossop R.T.: Effects of chromium(III) on fasting glucose, cholesterol and cholesterol HDL levels in diabetics. Cent Afr. J. Med., 1983; 29: 80-82. – 39. Nath R., Minocha J., Lyall V., Sunder
S., Kumar V., Kapoor S., Dhar K.L.: Assessment of chromium metabolism in maturity onset and juvenile
diabetes using chromium 51 and therapeutic response of chromium administration on plasma lipids, glucose tolerance and insulin levels. In Chromium in Nutrition and Metabolism. Shapcott D., Hubert J., Eds. Amsterdam, Elsevier/North Holland, 1979; 213-222. – 40. Glinsmann W.H., Mertz W.: Effect of trivalent chromium on glucose tolerance. Metabolism, 1966; 15: 510-520.
41. Wilson B.E., Gondy A.: Effects of chromium supplementation on fasting insulin levels and lipid parameters in healthy, non-obese young subjects. Diabetes Res. Clin. Prac., 1995; 28: 179-184. – 42.
Anderson R.A., Cheng N., Bryden N.A., Polansky M.M., Cheng N., Chi J., Feng J.: Elevated intakes of
supplemental chromium improve glucose and insulin variables in individuals with type 2 diabetes. Diabetes, 1997; 46: 1786-1791. – 43. Amato P., Morales A.J., Yen S.S.: Effects of chromium picolinate supplementation on insulin sensitivity, serum lipids, and body composition in healthy, nonobese, older men and women. J. Gerontol A Biol. Sci. Med. Sci., 2000; 55: 260-263. – 44. Jovanovic L., Gutierrez M.,
Peterson C.M.: Chromium supplementation for women with gestational diabetes mellitus. J. Trace Elem.
Exp. Med., 1999; 12: 91-97. – 45. Ravina A., Slezak L., Mirsky N., Bryden N.A., Anderson R.A.: Reversal of corticosteroid-induced diabetes mellitus with supplemental chromium. Diabet Med., 1999; 16: 164-167. – 46. Morris B.W., Kouta S., Robinson R., MacNeil S., Heller S.: Chromium supplementation improves insulin resistance in patients with type 2 diabetes mellitus. Diabet. Med., 2000; 17: 684-685. – 47. Cheng N., Zhu X., Shi H., Wu W., Chi J., Cheng J., Anderson R.: Follow-up survey of people in China with type 2 diabetes mellitus consuming supplemental chromium. J. Trace Elem. Exp. Med., 1999; 12: 55-60. – 48. Ghosh D., Bhattacharya B., Mukherjee B., Manna B., Sinha M., Chowdhury J.,
Showdhury S.: Role of chromium supplementation in Indians with type 2 diabetes mellitus. J. Nutr.
Biochem., 2002; 13: 690-697. – 49. Cefalu W.T., Bell-Farrow A.D., Stegner J., Wang Z.Q., King T.,
Morgan T., Terry J.G.: Effect of chromium picolinate on insulin sensitivity in vivo. J. Trace Elem. Exp.
Med., 1999; 12: 71-83. – 50. Ravina A., Slezak L., Rubal A., Mirsky N.: Clinical use of the trace element chromium (III) in the treatment of diabetes mellitus. J. Trace Elem. Exp. Med., 1995; 8: 183-190.
51. Lee N.A., Reasner C.A.: Beneficial effect of chromium supplementation on serum triglyceride levels in NIDDM. Diabetes Care, 1994; 17: 1449-1452. – 52. Evans G.W.: The effect of chromium picolinate on insulin controlled parameters in humans. Int J. Biosoc. Med. Res,. 1989; 11: 163-180. – 53.
Press R.I., Geller J., Evans G.W.: The effect of chromium picolinate on serum cholesterol and
apolipoprotein fractions in human subjects. West J. Med., 1990; 152: 41-45. – 54. Thomas V.L., Gropper
S.S.: Effect of chromium nicotinic acid supplementation on selected cardiovascular disease risk factors.
Biol. Trace Elem. Res., 1996; 55: 297-305. – 55. Lefavi R.G., Wilson D., Keith R.E., et al.: Lipid lowering effect of a dietary chromium (III)- nicotinic acid complex in male athletes. Nut. Res., 1993; 13: 239-249. – 56. Abraham A.S., Brooks B.A., Eylath U.: The effects of chromium supplementation on serum glucose and lipids in patients with and without noninsulin- dependent diabetes. Metabolism, 1992; 41: 768-771. – 57. Evans G.W., Swenson G., Walters K.: Chromium picolinate decreases calcium excretion and increases dehydroepiandrosterone (DHEA) in postmenopausal women. FASEB J, 1995; 9: 449.
