Agrotechnika mieszańców złożonych. II. Przeżywalność roślin zapylacza mieszańców złożonych rzepaku ozimego w zależności od gęstości siewu, procentu zapylacza i terminu siewu.

(1)

Marek Wójtowicz, Franciszek Wielebski

Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Zakład Roślin Oleistych w Poznaniu

Agrotechnika mieszańców złożonych

II. Przeżywalność roślin zapylacza

mieszańców złożonych rzepaku ozimego

w zależności od gęstości siewu,

procentu zapylacza i terminu siewu*

Agrotechnics of composite hybrids

II. Survival rate of pollinator plants of oilseed rape composite hybrids

according to the sowing density, pollinator percentage and sowing date

Słowa kluczowe: rzepak ozimy, mieszaniec złożony, agrotechnika Key words: oilseed rape, composite hybrid, agrotechnics

Analizowano wpływ gęstości siewu (70, 140 i 230 nasion/m2), terminu siewu (7 dni wcześniej, optymalny i 7 dni później) oraz procentowego udziału zapylacza (5, 10, 20, 30, 40 i 50%) na żywotność i rozwój roślin zapylacza. Przeżywal-ność roślin zapylacza badano porównując liczbę roślin pylących z wysianą liczbą kiełkujących nasion/m2 roślin zapylacza. Z badanych czyn-ników gęstość siewu miała największy wpływ na zdolność przetrwania roślin zapylacza. Wraz ze wzrostem gęstości siewu malała istotnie liczba roślin pylących, co świadczy o tym, że rośliny zapylacza rosnące w warunkach większego zagęszczenia były silniej zagłuszane przez bujniej rosnące rośliny mieszańcowe. Badane terminy siewu nie miały natomiast istotnego wpływu na przeżywalność roślin zapylacza.

Sowing density (70, 140, 230 seeds/m2), sowing date (7 days earlier, optimum, 7 days later) and pollinator percentage (5, 10, 20, 30, 40, 50%) on vitality and development of pollinator plants were investigated. Survival rate of pollinator was measured by comparison of a number of pollinator plants in the flowering time with a number of pollinator germinating seeds per sq. m. Among investigated factors sowing density had the most significant influence on survival rate. Number of pollinator plants decreased when sowing density increased. It suggests that, in condition of higher density of plants, pollinator was overgrown by more luxuriantly developed male sterile hybrid plants. Sowing date had not significant effect on survival rate of pollinator.

* Praca realizowana jest w ramach projektu badawczego nr 5 PO6B 03513 This investigation is a part of the research work project no 5 PO6B 03513

(2)

Wstęp

Mieszańce złożone składają się z dwóch lub więcej komponentów:

niepłod-nego pokolenia F1 i jednej lub kilku form zapylających. Stwarza to pewne

problemy, a mianowicie rośliny zapylacza, które z reguły są liniami klasycznymi charakteryzują się mniejszym wigorem i mogą być zagłuszane przez lepiej i szybciej rosnące rośliny pokolenia F1. Należy zatem określić jaki procent roślin

zapylających dotrwa do kwitnienia i czy ilości pyłku są wystarczające do dobrego zapylenia.

Celem pracy było zbadanie wpływu gęstości siewu, procentu zapylacza oraz terminu siewu na żywotność i rozwój zapylacza.

Materiał i metody

W Zakładach Doświadczalnych Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin: Borowie, Łagiewnikach i Oleśnicy Małej przeprowadzono w roku 1997/98 sześć doświadczeń polowych, zlokalizowanych na glebach płowych lub brunatnych klasy IIIa i IIIb.

Przedmiotem badań były dwa mieszańce złożone rzepaku ozimego: POH 495 i POH 595. Komponentem męskosterylnym obu mieszańców złożonych jest francuski niezrestorowany mieszaniec FPO1, zaś zapylaczem dla POH 495 ród MAH 15, natomiast dla POH 595 odmiana Bor.

W wymienionych miejscach badano w trzech jednopowtórzeniowych doświad-czeniach, na izolowanych poletkach o powierzchni 86 m2, wpływ gęstości siewu

(70, 140 i 230 kiełkujących nasion/m2) oraz procentowego udziału formy

zapylającej (5, 10, 20, 30, 40 i 50%) na przeżywalność zapylacza mieszańca złożonego POH 595.

Natomiast w trzech innych doświadczeniach, założonych metodą losowanych

podbloków, w czterech powtórzeniach, na poletkach o powierzchni 21,6 m2,

oceniano wpływ terminu siewu (7 dni wcześniej, optymalny i 7 dni później) na przeżywalność zapylaczy obu mieszańców złożonych POH 495 i POH 595. Ilość wysiewu wynosiła 70 kiełkujących nasion/m2, a udział zapylaczy 30%. Za termin optymalny przyjęto najodpowiedniejszy termin dla danej miejscowości.

We wszystkich sześciu doświadczeniach na każdym poletku, w trzech wcześniej losowo wyznaczonych miejscach, oceniano w okresie kwitnienia po 50 roślin i określono procentowy udział roślin pylących. Przeżywalność zapylacza

wyliczono porównując liczbę roślin pylących na m2 z wysianą liczbą nasion

roślin zapylacza.

Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy pomocy programu STATISTICA.

(3)

Wyniki i dyskusja

Gęstość i termin siewu wpłynęły istotnie na cechy morfologiczne roślin przed zimą (tab. 1). Jest to zgodne z poglądem prezentowanym przez Budzyńskiego (1993), który uznaje te dwa czynniki agrotechniczne za decydujące dla różni-cowania pokroju roślin w tym okresie. Zwiększenie gęstości siewu, jak i opóźnienie terminu siewu, powodowało istotne pogorszenie wartości cech ważnych dla przezi-mowania rzepaku takich jak: liczba liści na roślinie, średnica szyjki korzeniowej i wyniesienie stożka wzrostu. Ze względu jednak na stosunkowo łagodną zimę w 1997/98 r. nie determinowały one w sposób istotny przezimowania rzepaku. Zasadnicza redukcja w obsadzie roślin nastąpiła już w okresie jesiennej wegetacji rzepaku (rys. 1). Natomiast zmiany podczas zimy i w okresie wiosennej wegetacji były niewielkie. Dotyczyły one zarówno roślin pylących jak i niepylących, między którymi wystąpiły istotne różnice.

Tabela 1 Wpływ gęstości i terminu siewu na pokrój roślin zimujących

Influence of density and sowing date on the character of hibernating plants

Cecha Trait Liczba liści na roślinie No of leaves per plant Średnica szyjki korzeniowej Diameter of root collar

[mm]

Wyniesienie stożka wzrostu Elevation of shoot apex

[mm] Gęstość siewu [nasion/m2] — Density sowing [seeds/m2]

— 70 9,3 6,3 13,1

— 140 8,1 5,1 18,2

— 230 5,7 3,9 23,1

NIR — LSD 0,85 0,59 2,08

Termin siewu — Sowing date

— wczesny — early 9,02 7,28 26,8

— optymalny — optimum 8,57 5,73 20,2

— opóźniony — late 6,90 4,70 15,4

NIR — LSD 0,606 0,558 2,01

Spośród badanych czynników, gęstość siewu wywierała największy wpływ na zdolność przetrwania roślin zapylacza. Wraz ze wzrostem gęstości siewu istotnie spadał udział roślin pylących w stosunku do niepylących (rys. 2). Zależność ta była wynikiem zróżnicowanego wigoru komponentów mieszańca złożonego. Rośliny męskosterylne charakteryzowały się większym wigorem niż rośliny zapylacza. Większego wigoru roślin męskosterylnych dowiedli również badacze francuscy w swoich pracach nad odmianą Synergy (CETIOM 1994).

(4)

11,7 3,9 6,5 16,3 7,7 11,4 31 7,4 13,7 16 5,1 4,5 17,6 2,8 6,4 17,3 1,8 7,4 0 10 20 30 40 50 60 % 70 140 230 1 2 3

Wiosenno-letni - In spring and summer W zimie - In winter

Przed zimą - Before winter

nasion/m2 — seeds/m2 Termin siewu — Sowing date

Rys. 1. Ubytek roślin (%) w poszczególnych okresach wegetacji w zależności od gęstości siewu (POH 595) i terminu siewu (średnie dla POH 495 i 595) — Loss of plants (%) in particular vegetation periods according to sowing density (POH 595) and sowing date(mean for POH 495 and POH 595

0 20 40 60 80 100 120 140 160 szt. no 70 140 230 nasion/m2 — seeds/m2

Rośliny pylące - Pollinator plants (F) Rośliny niepylące - Male sterile plants (MS)

22,5%

21,7%

19,8%

Rys. 2. Liczba roślin mieszańca złożonego POH 595 na wiosnę (szt./m2) oraz procentowy udział roślin zapylacza w zależności od gęstości siewu — Number of composite hybrid plants (POH 595) in spring and percentage of pollinator plants according to sowing density

(5)

Przy większym zagęszczeniu, charakteryzujące się mniejszym wigorem rośliny zapylacza były silniej zagłuszane przez lepiej i szybciej rosnące rośliny mieszańcowe (rys. 3). W związku z tym przy małym zagęszczeniu ubytki roślin pylących i niepylących były podobne. Natomiast wraz ze wzrostem ilości wysiewu znacznie pogarszała się przeżywalność roślin zapylacza. Przy największej gęstości wysiewu (230 nasion/m2) istotnie więcej ubyło roślin pylących w stosunku do roślin niepylących. Przeżywalność zapylacza była zależna także od procentowego jego udziału w mieszańcu złożonym. Ze wzrostem procentu zapylacza wzrastały ubytki roślin pylących (rys. 4).

14,2 16 25,2 23,6 44,7 36,6 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 % 70 140 230 nasion/m2 — seeds/m2

Rys. 3. Ubytek roślin pylących (F) i niepylących (MS) w okresie od wschodów do kwitnienia w zależności od gęstości siewu mieszańca złożonego POH 595 — Loss of pollinator (F) and male sterile (MS) plants from emergence to flowering according to sowing density of composite hybrid POH 595

Wykazano brak istotnego wpływu terminu siewu na zagęszczenie roślin i to zarówno roślin pylących jak i niepylących u badanych mieszańców złożonych POH 495 i POH 595 (rys. 5). Termin siewu nie wpływał również istotnie na przeżywalność roślin zapylaczy. W trakcie kwitnienia bowiem procentowy udział roślin pylących u badanych mieszańców był bardzo zbliżony do procentowego składu wysianych nasion, w którym 30% stanowiły nasiona roślin zapylających. Wynika z tego wniosek, że do fazy kwitnienia jednakowo została zredukowana obsada roślin pylących i niepylących. Można jednak zauważyć, że przy wysiewie o 7 dni późniejszym od optymalnego, ubytek roślin pylących w stosunku do roślin mieszańcowych był nieco mniejszy (rys. 6).

(6)

0 34,4 15,6 28,1 33,1 28,1 33,4 24,4 35,3 27,7 39,1 23,8 0 5 10 15 20 25 30 35 40 % 5 10 20 30 40 50 % zapylacza — % of pollinator

Rys. 4. Ubytek roślin pylących (F) i niepylących (MS) w zależności od procentowego udziału zapylacza w mieszańcu złożonym POH 595 — Loss of pollinator and male sterile plants according to percentage of pollinator in composite hybrid POH 595

0 10 20 30 40 50 60 szt. 1 2 3 1 2 3

termin siewu — sowing date

Rośliny pylące - Pollinator plants (F)

Rośliny niepylące - Male sterile hybrid plants (MS)

30% 29.8% 31,2% 30,3% 30% 31,4%

POH 495 POH 595

Rys. 5. Liczba roślin na wiosnę (sztuk/m2) oraz procentowy udział zapylacza u dwóch mieszańców złożonych w zależności od terminu siewu — Canopy density in spring and percentage of pollinator in two composite hybrids according to sowing density

(7)

Jednak przy nieco opóźnionym terminie siewu rośliny mieszańca mogły słabiej wyrastać i przez to w mniejszym stopniu zagłuszać jesienny wzrost roślin zapylacza. Zatem dla jesiennego rozwoju i przetrwania roślin zapylaczy korzyst-niejszym wydawałby się nieco późniejszy od optymalnego termin siewu. Opóźnienie terminu siewu przyczyniło się jednak do znacznego pogorszenia cech morfologicznych roślin, które według Dembińskiego (1983) oraz Muśnickiego (1989) decydują o dobrym przezimowaniu. W warunkach ostrej zimy późniejszy termin siewu może powodować gorsze zimowanie rzepaku i większe straty zwłaszcza w obsadzie roślin zapylacza.

19,5 19,4 22,3 22 14,3 19,2 21,9 23,3 19,5 19,4 17,1 22,2 0 5 10 15 20 25 % 1 2 3 1 2 3

termin siewu — sowing date

POH 495 POH 595

Rys. 6. Ubytek roślin od wschodów do kwitnienia u dwóch mieszańców złożonych w zależności od terminu siewu — Loss of plants from emergence to flowering in two composite hybrids according to sowing date

Wnioski

1. Gęstość siewu i termin siewu wpłynęły istotnie na cechy morfologiczne roślin

rzepaku przed zimą.

2. Zasadnicza redukcja w obsadzie roślin dokonała się już w okresie jesiennej wegetacji rzepaku.

3. Na zdolność przetrwania roślin zapylacza największy wpływ miała gęstość siewu.

(8)

4. W warunkach większego zagęszczenia, do kwitnienia dotrwał istotnie mniejszy procent roślin pylących.

5.

Termin siewu nie powodował istotnych różnic w obsadzie roślin i nie wpływał istotnie na przeżywalność roślin zapylaczy.

Literatura

Budzyński W. i in. 1993. Wpływ poziomu i terminu jesiennego nawożenia azotem na pokrój roślin,

zimowanie i plonowanie rzepaku. Zeszyty Problemowe PNR, 6: 41-50.

CETIOM 1994. Colza: les composites hybrides lignées. Numéros spéciaux d’Oléoscope. 17: 1-42. Dembiński F. 1983. Jak uprawiać rzepak i rzepik. PWRiL, Warszawa.

Muśnicki Cz. 1989. Charakterystyka botaniczno-rolnicza rzepaku ozimego i jego plonowanie w zmiennych warunkach środowiskowo-agrotechnicznych. Rocz. Akademii Rolniczej w Poznaniu. Rozprawy naukowe, z. 191: 154.