Ziemniak Polski 2006 nr 4 12
Nasiennictwo i odmianoznawstwo
ZAGROŻENIE PLANTACJI NASIENNYCH ZIEMNIAKA
WIRUSAMI Y I LIŚCIOZWOJU W 2006 ROKU
prof. dr hab. Michał Kostiw, inż. Barbara Robak IHAR, Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka w Boninie
pośród wirusów porażających ziemniaki w Polsce największe znaczenie w pro-dukcji ma wirus Y (Potato virus Y, PVY). Stanowi on obecnie główną przyczynę de-gradacji i dyskwalifikacji materiałów nasien-nych. Natomiast od wielu lat nie notuje się dużego zagrożenia wirusem liściozwoju (Po-tato leafroll virus, PLRV). Warto przy tym przypomnieć, że w połowie lat 70. ubiegłego stulecia PLRV miał w Polsce równie duże znaczenie jak PVY.
Wektorami obu tych wirusów są mszyce. PVY jest przenoszony w sposób nietrwały przez około 50 gatunków tych owadów, w tym wiele gatunków nie związanych pokar-mowo z ziemniakiem. Wyniki monitoringu wykazały, że w warunkach Polski około 10 gatunków mszyc „nieziemniaczanych” może mieć znaczenie gospodarcze jako wektory PVY. Z mszyc „ziemniaczanych” efektywny-mi wektoraefektywny-mi są: brzoskwiniowa Myzus per-sicae (Sulz.) i szakłakowo-ziemniaczana Aphis nasturtii Kalt., a znacznie słabszym
kruszynowo-ziemniaczana Aphis frangulae Kalt.
Jedynym o praktycznym znaczeniu wek-torem PLRV w Polsce jest mszyca brzoskwi-niowa M. persicae, tymczasem jeszcze kil-kanaście lat temu niewielki udział w przeno-szeniu tego wirusa miały dwa inne gatunki, mogące żyć na ziemniaku, a mianowicie mszyca smugowa Macrosiphum euphorbiae (Thom.) i ziemniaczana Aulacorthum solani Kalt. Obecnie ich występowanie w uprawach ziemniaka nie jest już notowane. Również liczebność A. frangulae uległa znaczącej redukcji.
Monitoring mszyc prowadzono w 2006 ro-ku w 3 miejscowościach: w Szyldaro-ku (woj. warmińsko-mazurskie), Boninie (woj. za-chodniopomorskie) oraz Starym Oleśnie (woj. opolskie). Skład gatunkowy i dynamikę liczebności owadów uskrzydlonych oceniano na podstawie ich odłowu do żółtych naczyń usytuowanych w łanie ziemniaka na ugorze w kształcie kwadratu o boku 20 m. Naczynia
opróżniano zasadniczo każdego dnia rano, z wyjątkiem dni wolnych od pracy. Identyfiko-wano 3 gatunki związane żywicielsko z ziemniakiem (M. persicae, A. nasturtii i A. frangulae) oraz liczniej występujące gatunki mszyc „nieziemniaczanych”, o których wia-domo, że są wektorami PVY, a niektóre z nich także wektorami innych wirusów prze-noszonych w sposób nietrwały, jak M (Potato virus M, PVM) i S (Potato virus S, PVS). W Boninie i Starym Oleśnie dodatkowo liczono owady na liściach ziemniaka – 100 losowo wybranych z piętra dolnego, środkowego i górnego rośliny.
W epidemiologii chorób wirusowych ziemniaka istotne znaczenie ma termin wio-sennego nalotu mszyc na ziemniaki i prze-noszenie przez nie chorób. Młode rośliny są bardziej podatne na wirusy, gdyż nie nabyły jeszcze odporności związanej z wiekiem.
Dlatego infekcja roślin we wczesnym okresie wegetacji jest szczególnie groźna.
Z mszyc żyjących na ziemniaku w 2006 roku najwcześniej wiosenne loty migracyjne rozpoczęły osobniki M. persicae (tab.1). W Starym Oleśnie pojawiły się one już 20 maja, czyli 7 i 6 dni wcześniej niż odpowiednio w latach 2005 (27 maja) i 2004 (26 maja). W Boninie pierwsze osobniki tej mszycy zareje-strowano 12 czerwca. W porównaniu z da-nymi z lat 2005 (15 czerwca) i 2004 (19 czerwca) termin ten był wcześniejszy odpo-wiednio o 3 i 7 dni. Najpóźniej M. persicae pojawiła się w Szyldaku (9 lipca), czyli w terminie o 17 dni późniejszym niż w 2005 roku i o 14 dni niż w roku 2004. Z kolei w tej miejscowości najwcześniej były notowane osobniki A. nasturtii (2 czerwca), a więc w podobnym terminie jak w 2004 roku (4 czerwca) i 12 dni wcześniejszym niż w 2005 (14 czerwca).
Tabela 1 Daty odłowu pierwszych osobników 10 gatunków mszyc
do żółtych szalek w 3 miejscowościach Gatunek Miejscowość
mszycy Bonin Szyldak Stare Olesno
2004 2005 2006 2004 2005 2006 2004 2005 2006 M. persicae 19.06. 15.06. 12.06. 25.06. 22.06. 9.07. 26.05. 27.05. 20.05. A. nasturtii 30.05. 15.06. 12.06. 4.06. 14.06. 2.06. 22.06. 22.05. 6.06. A. frangulae 6.07. 4.07. 3.07. x 31.07. 19.06. x x 15.06. A. fabae 14.06. 21.05. x 18.05. 23.05. 19.05. 8.05. 16.05. 12.05. C. aegopodii 2.06. 21.05. 22.05. 7.06. 25.05. 22.05. 29.05. 22.05. 12.05. C. theobaldi 19.05. 4.07. 30.05. 5.07. x 20.05. x x 17.06. R. padi 12.06. 21.05. 22.05. 17.05. 24.05. 15.05. 7.05. 9.05. 15.05. B. helichrysi 1.06. 27.05. 24.06. 3.06. 3.06. 23.05. 17.06. 25.05. 30.05. H. lactucae 27.05. 9.06. 5.06. 2.06. 3.06. 1.06. 17.06. 20.05. 26.06. C. galeopsidis 29.05. 27.05. 22.05. 10.06. 6.06. 1.06. 29.06. 24.05. 28.06. Średnia dla gatunku 6.06. 7.06. 6.06. 6.06. 10.06. 1.06. 4.06. 21.05. 3.06. Średnia dla ziemniaczanych 18.06. 21.06. 19.06. 14.06. 2.07. 20.06. 8.06. 24.05. 3.06. Średnia dla nie-
ziemniaczanych 2.06. 1.06. 31.05. 4.06. 30.05. 23.05. 2.06. 19.05. 2.06. x – mszyce nie wystąpiły
Ziemniak Polski 2006 nr 4 14
W Starym Oleśnie A. nasturtii rozpoczęła loty 6 czerwca, tzn. 15 dni wcześniej niż w roku 2005 i 16 dni później niż w 2004, nato-miast w Boninie wystąpiła najpóźniej, bo 12 czerwca (podobnie jak M. persicae), czyli 3 dni wcześniej niż w roku 2005 (15 czerwca) oraz 13 dni wcześniej niż w 2004 (30 maja).
Wyraźnie najpóźniej w tej miejscowości rozpoczynały loty osobniki A. frangulae. W latach 2006, 2005 i 2004 ich pojaw odnoto-wano w terminie bardzo zbliżonym, odpo-wiednio: 3, 4 i 6 lipca. W Starym Oleśnie obecność A. frangulae stwierdzono jedynie w roku 2006 (15 czerwca). W pozostałych 2 latach nie była rejestrowana, podobnie jak w Szyldaku w 2004. Tutaj w latach 2006 i 2005 migracja rozpoczęła się odpowiednio 19 czerwca i 31 lipca. Wyniki wieloletniego mo-nitoringu tych mszyc przy użyciu żółtych na-czyń (Kostiw 2004) wykazały bardzo duży spadek ich liczebności – z 50,5-proc. udziału w latach 1971-1980 do 15-proc. w latach 1991-2000 (za 100% brano łączną sumę wszystkich 5 gatunków mszyc związanych pokarmowo z ziemniakiem).
Z porównania średnich dat początku mi-gracji mszyc „ziemniaczanych” i „nieziemnia-czanych” wynika, że loty wiosenne tych ostatnich rozpoczęły się w terminie wcze-śniejszym, średnio od 5 do 18 dni zależnie od miejscowości i roku obserwacji. Wśród nich szczególnie wczesną migracją odzna-czały się mszyce: burakowa Aphis fabae Scop. (complex), wierzbowo-marchwiowa Cavariella aegopodii Scop. i czeremchowo- -zbożowa Rhopalosiphum padi L. Pierwsze loty były obserwowane na ogół już w maju.
Średnie dane obrazujące początek mi-gracji mszyc „nieziemniaczanych” pokazują, że w 2006 roku w Szyldaku mszyce te roz-poczynały loty wiosenne w terminie naj-wcześniejszym (średnio 23 maja), czyli 8 dni wcześniej niż w Boninie (31 maja) i 10 dni wcześniej niż w Starym Oleśnie (2 czerwca). Wymienione gatunki są efektywnymi wekto-rami przede wszystkim groźnego wirusa Y. Należy podkreślić, że również inne gatunki mszyc „nieziemniaczanych” są ważnymi wektorami tego wirusa. Należą do nich: mszyca komosowa Hayhurstia atriplicis (L.), Brachycaudus helichrysi Kalt., porzeczkowo--mleczowa Hyperomyzus lactucae (L.),
gro-chowa Acyrthosiphom pisum (Harris), po-rzeczkowo-pozie-wnikowa Cryptomyzus ga-leopsidis (Kalt.).
W Szyldaku i Boninie dynamika liczebno-ści mszyc uskrzydlonych M. persicae w po-czątkowym okresie wegetacji 2006 roku była zbliżona do przeciętnej z wielolecia (1970- -2005), a po tym czasie znacznie niższa (rys.1). Była więc zbliżona do danych z 2005 roku ze szczytowym nasileniem lotu w I de-kadzie lipca, a następnie szybko malała. Natomiast w Starym Oleśnie liczebność mszyc utrzymywała się na wyjątkowo niskim poziomie, wielokrotnie niższym w porówna-niu zarówno z danymi z wielolecia, jak i przebiegiem dynamiki lotu tej mszycy zare-jestrowanym w latach 2005 i 2004. Można więc uważać, że w tej miejscowości presja M. persicae przez cały sezon wegetacyjny 2006 roku była bardzo mała.
Również liczebność A. nasturtii i A. fran-gulae (łącznie) była niewielka w tej miejsco-wości, o wiele niższa niż przeciętnie z wielo-lecia, a po zanalizowaniu terminu rozpoczę-cia migracji i dalszego jej przebiegu można uznać, że była zbliżona do ubiegłorocznej i nieco wyższa niż w roku 2004. Rysunek 1 ilustruje wyraźnie, że lata 2004, 2005 i 2006 charakteryzowały się wielokrotnie niższą presją tych mszyc w porównaniu z danymi z wielolecia. W Szyldaku presja A. nasturtii i A. frangulae utrzymywała się w 2006 roku na znacznie wyższym poziomie niż przeciętnie w latach 2004 i 2005, jak również w porów-naniu z przeciętną z wielolecia. Widać więc, że w 2006 roku zagrożenie wirusem Y w tej miejscowości było relatywnie większe niż w 2 ostatnich latach.
W Boninie w początkowym okresie wege-tacji liczebność tych mszyc utrzymywała się na przeciętnym poziomie zbliżonym do po-ziomu z wielolecia i była wyższa niż w latach 2004 i 2005. Skokowy wzrost liczebności nastąpił w I dekadzie lipca i w tym okresie presja mszyc była znacznie wyższa zarówno od przeciętnej, jak i notowanej w latach 2004 i 2005. Po tym czasie liczebność mszyc gwałtownie spadła i już w III dekadzie lipca i I dekadzie sierpnia owadów tych nie znajdo-wano w żółtych naczyniach.
Myzus persicae
10 100
0
Aphis nasturtii + Aphis frangulae
0 10 100
Suma wszystkich mszyc
1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1970-2005 2004 2005 2006 0 10 100 1000
V VI VII VIII V VI VII VIII V VI VI
Liczba mszyc
Ziemniak Polski 2006 nr 4 16
Należy też podkreślić wysoką presję mszyc „nieziemniaczanych” (na rysunku 1 ujętych jako suma wszystkich mszyc) w Szyldaku w okresie do I dekady lipca. Była ona znacznie wyższa niż w latach 2004 i 2005 i o wiele wyższa niż przeciętnie w okresie 1970-2005. Można uważać, że w Boninie utrzymywała się na poziomie prze-ciętnym z wielolecia i jednocześnie była zbli-żona do poziomu z 2005 roku, ale niższa w
porównaniu z zanotowanym w roku 2004. Natomiast w Starym Oleśnie presja tych mszyc jedynie w II dekadzie maja była względnie wysoka, utrzymując się na pozio-mie z 2005 roku i nieco wyższym od prze-ciętnej wieloletniej. Po tym czasie było ich już znacznie mniej niż przeciętnie i do III dekady czerwca wartość ta utrzymywała się na poziomie danych z lat 2004 i 2005, a na-stępnie wyraźnie malała.
Tabela 2 Liczba mszyc Myzus persicae (Mp) i Aphis nasturtii (An) + Aphis frangulae (Afr)
na liściach ziemniaka w Boninie i Starym Oleśnie w latach 2004, 2005 i 2006
Bonin Stare Olesno
2004 2005 2006 2004 2005 2006 Data Mp An +Afr Mp An +Afr Mp An +Afr Mp An +Afr Mp An +Afr Mp An +Afr 31.05. 0 0 0 0 0 0 x x x x x x 10.06. 0 0 0 0 0 0 0 15 x x x x 20.06. 1 13 0 18 0 75 1 196 0 8 3 58 30.06. 26 152 3 486 3 293 0 418 0 21 0 41 10.07. 371 479 52 10713 5 279 0 120 2 138 0 16 20.07. 226 324 29 3084 1 15 0 32 6 33 0 16 31.07. 75 101 26 528 0 7 0 10 3 9 0 0 10.08. 11 43 8 51 0 62 0 7 0 4 0 3 20.08. 2 3 1 14 0 12 0 6 2 1 0 0 31.08. 0 0 2 1 1 17 x x 2 1 0 0 x – brak obserwacji
Liczebność mszyc na liściach ziemniaka w 2006 roku była niewielka w obu miejsco-wościach, znacznie mniejsza niż w dwóch poprzednich latach (tab. 2). Szczególnie dotyczy to osobników M. persicae. W Boni-nie najliczBoni-niej wystąpiła ona 10 lipca (zaled-wie 5 osobników), a w Starym Oleśnie jedy-nie 20 czerwca znaleziono tylko 3 mszyce. W pozostałych terminach obserwacji w ogóle nie była rejestrowana. W latach 2004 i 2005 w analogicznym okresie w Boninie stwier-dzono odpowiednio 371 i 52 mszyce. W Sta-rym Oleśnie w 2004 roku mszycy tej nie znajdowano na liściach ziemniaka przez cały sezon wegetacyjny. Wyjątkiem jest termin 20 czerwca, kiedy zarejestrowano 1 mszycę. Również w 2005 roku jej liczebność była bardzo mała. Najwięcej osobników stwier-dzono 20 lipca – tylko 6.
Znacznie liczniej wystąpiły mszyce A. na-sturtii i A. frangulae (łącznie). W Boninie w 2006 roku najliczniej (293 osobniki) pojawiły się 30 czerwca. Z kolei w latach 2005 i 2004 najwięcej tych mszyc zanotowano 10 lipca, odpowiednio 10 713 (bardzo liczne wystę-powanie) i 479 osobników. W Starym Ole-śnie było już ich znacznie mniej. W 2006 roku szczytowe wystąpienie stwierdzono 20 czerwca (tylko 58 mszyc). W 2005 roku naj-wyższą liczebność (138 owadów) odnotowa-no 10 lipca, a w 2004 roku 30 czerwca (418 mszyc).
Uzyskane dane dotyczące terminu migra-cji wiosennej mszyc wektorów wirusów i przebiegu dynamiki ich liczebności, a także informacje na temat występowania tych owadów otrzymane z innych źródeł oraz dane o warunkach wegetacji roślin
upoważ-niają do sformułowania ogólnej prognozy zdrowotności sadzeniaków zbioru 2006 roku.
Przewidywane porażenie wirusem Y: w części północno-wschodniej przewiduje się porażenie wyższe niż w ostatnich dwóch latach, a lokalnie może być znacznie wyż-sze. Na pozostałym obszarze Polski północ-nej powinno być zbliżone do poziomu prze-ciętnego z tendencją do nieco wyższego od poziomu ubiegłorocznego. W części środko-wej i południośrodko-wej oczekiwane jest porażenie niższe niż w ostatnich dwóch latach.
Przewidywane porażenie wirusem li-ściozwoju: w całym kraju powinno być niż-sze od ubiegłorocznego i o wiele niżniż-sze w porównaniu z poziomem z roku 2004.
Literatura
Kostiw M. 2004. Ochrona plantacji nasiennych ziem-niaka w Polsce w świetle zmieniających się uwarun-kowań przyrodniczych i biologicznych. – Prog. Plant Prot. 44 (1): 158-166
