R O C Z N . PZ H , 2000, 51, N R 4, 345-351
JE R Z Y F ALAN D YSZ, K R Z Y SZ T O F LIPKA, DOROTA D ANISIEW ICZ, A N E T A FRANKOWSKA, D OROTA APANASEW ICZ, BEATA ŻURAŃSKA
Z A W A R T O Ś Ć R T Ę C I W G R Z Y B A C H J A D A L N Y C H N A T E R E N I E G M IN M O R Ą G I Ł U K T A
M E R C U R Y C O N TEN T O F ED IB LE M U SH ROO M S AT T H E A R E A O F M O R Ą G AN D ŁUKTA
Zakład Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański 80-952 Gdańsk, ul. Sobieskiego 19
Kierownik: prof. dr hab. J. Falandysz E-mail: jfalandy@chemik.chem.univ.gda.pl
Metodą CV-AAS oznaczono rtęć w 7 gatunkach grzybów: pieprznik jadalny, podgrzybek brunatny, koźlarz czerwony, koźlarz babka, borowik szlachetny, gąska ziemista, twardzioszek przydrożny, zebranych na terenie gmin Morąg i Łukta w woj. warmińsko-mazurskim w latach 1997-98. Przedstawiono dane z dostępnego piśmiennictwa o zawartości rtęci w pieprzniku jadalnym i twar- dzioszku przydrożnym z niektórych stanowisk w Europie.
R tę ć je s t p ie rw ia stk ie m siln ie toksycznym i ła tw o ro z p rz e strz e n ia n y m p o św iecie d ro g ą atm o sfe ry c z n ą . D la te g o te ż w aż n e je s t aby k o n tro lo w a ć ilość rtęc i w n o szo n e j d o śro d o w isk a p rzy ro d n ic z e g o z e ź ró d e ł p o c h o d z e n ia a n tro p o g e n ic z n e g o , p o z n a ć i k o n tr o low ać d ro g i, k tó ry m i rtę ć i je j zw iązki p rz e d o sta ją się d o śro d o w isk a o ra z p o z n a ć i m o n ito ro w a ć sta n sk a ż e n ia śro d o w isk a tym m e ta le m . W w ielu p ra c a c h w y k az an o , że d u ż o g a tu n k ó w grzybów wyższych c e ch u je zd o ln o ść n a g ro m a d z a n ia m e ta li, a n ie k tó re g a tu n k i siln ie n a g ro m a d z a ją ta k ż e toksyczną rtęć. S to p ie ń sk a ż e n ia rtę c ią grzybów zależy o d w ielu czynników , głó w n ie od g atu n k u grzyba o ra z s to p n ia sk a ż e n ia s u b stra tu , w k tó ry m ro z ra s ta się g rzybnia. N a przykład s tę ż e n ie rtę c i w g le b ie z o k o lic h u ty rtę c i w m iejscow ości Id rija w byłej Jugosław ii w yniosło 6600 ng/g m asy suchej [1], a w b o ro w ik u sz lac h etn y m ze b ra n y m w okolicy h u ty rtęc i K ro m p a c h y w C z ec h ac h sięg ało 32000 ng/g m asy su c h ej (d la re jo n u n ie sk a ż o n e g o w ynosiło 2300 ng/g m asy su c h e j) [11, 12]. W P o lsce , ta k ja k w w ielu innych k raja ch eu ro p e jsk ic h , g rz y b o b ra n ie i sp o ży w an ie ja d a ln y c h g a tu n k ó w grzybów leśnych lub p o ch o d z ąc y ch z innych sie d lisk m a d łu g ą tra d y c ję i d o dzisiejszeg o d n ia je s t b a rd z o p o p u la rn e . G rzyby w yższe i ich z d o ln o ść d o b io k u m u la c ji rtę c i m o ż n a sp ró b o w a ć w ykorzystać ja k o b io in d y k a to ry w sz e ro k o ro z u m ia n ej p ro b le m a ty c e o c h ro n y środow iska.
346 J. Falandysz i in. N r 4
W p rac y p rz e d sta w io n o w yniki b a d a ń s to p n ia sk a ż e n ia rtę c ią sie d m iu g a tu n k ó w grzybów ja d a ln y c h ze b ra n y c h n a te re n ie gm in M o rą g i Ł u k ta w w o jew ó d z tw ie w arm iń - sk o -m az u rsk im .
M A TER IA Ł I M ETODYK A
Grzyby: pieprznik jadalny Cantharellus cibarius Fr., koźlarz babka Leccinum scabrum (Buli.: Fr) S. F. Gray, podgrzybek brunatny Xerocomus badius (Fr.) Ktihn.ex Gilb., borowik szlachetny Boletus edulis Buli.: Fr., koźlarz czerwony Leccinum rufum (Schff.) Kreisel, gąska ziemista Tricholoma terreum (Schff.: Fr.) Kummer i twardzioszek przydrożny Marasmius oreades (Bolt.: Fr.) Fr., zebrano na terenie gmin Morąg i Łukta w latach 1997-98. Do badań przygotowano po 16 próbek zbiorczych grzybów (2-16 owocników w próbce) każdego gatunku. Owocniki oczy szczano z materiału roślinnego i piasku, a następnie suszono w tem peraturze 40°C do czasu uzyskania stałej masy (około 24 godziny). Następnie próbki grzybów, oddzielnie trzony i kape lusze, poddawano mineralizacji ciśnieniowej. Mineralizację przeprow adzono w piecu mikrofalo wym (Autom atic Microwave Digestion System; MLS 1200, Suprapur® , Merck). Podczas procesu mineralizacji próbki roztwarzano w stężonym kwasie azotowym w bombach teflonowych. Rtęć oznaczano techniką zimnych par bezpłomieniowej absorpcyjnej spektroskopii atomowej (CV- AAS) w zautomatyzowanym analizatorze rtęci (M ercury M onitor 3200, Therm o Separation Products, USA) [5].
WYNIKI I ICH O M Ó W IEN IE
W yniki o z n a c z e ń rtęc i w k a p e lu sz a c h i trz o n a c h zb a d a n y c h grzybów z e sta w io n o w ta b e li I, a d o s tę p n e d a n e n a te m a t zaw arto ści rtęc i w p ie p rz n ik u ja d a ln y m i tw ar- d zio szk u p rzy d ro żn y m z n ie k tó ry c h rejo n ó w E u ro p y w ta b e li II.
S p o śró d zb a d a n y c h sie d m iu g atu n k ó w grzybów ja d a ln y c h z te re n u gm in M o rą g i Ł u k ta z d e cy d o w a n ie silnie sk a ż o n e rtę c ią są ow ocniki b o ro w ik a sz la c h e tn e g o ( > 920 ng/g w trz o n a c h i > 1800 ng/g m asy suchej w k a p e lu sz a c h ), z n a c z n ie m n iej k o ź la rz a cz erw o n eg o , k o ź la rz a b a b k i i tw ard z io szk a p rz y d ro ż n e g o (ś re d n io 3 5 0 -4 8 0 ng/g w tr z o n a c h i 6 0 0 -7 3 0 ng/g w k a p e lu sz a c h ), a w b a rd z o m ałym sto p n iu p ie p rz n ik a ja d a ln e g o i gąski ziem istej ( < 150 ng/g) (ta b e la I).
B oro w ik sz lac h etn y je s t g a tu n k ie m n ależącym d o tej g ru p y m a k ro g rzy b ó w , k tó re n a g ro m a d z a ją rtę ć d o dużych stę ż e ń w sw oich o w o cn ik a ch , z a ró w n o gdy ro s n ą na te re n a c h n ie sk aż o n y ch ja k i skażonych tym m e ta le m [5, 7 -1 1 ]. O ile ła tw o m o ż n a w ytłum aczyć w yjątkow o siln e sk a ż e n ie rtę c ią o w ocników b o ro w ik a sz la c h e tn e g o z e b ran y c h w okolicy h u t rtę c i czy m ied zi (d o 63000 ng/g m .s.), o tyle zd u m ie w a w y stę p o w a n ie te g o p ie rw ia stk a w b a rd z o dużym stę że n iu (d o 14000 ng/g m asy su c h e j) w k a p e lu sz a c h o k azó w p o ch o d z ąc y ch z n ie sk a ż o n e g o tym m e ta le m te re n u P uszczy B o rec k iej [6 ]. R ó w n ież b o ro w ik u sia tk o w an y (B oletus aestivalis) k u m u lu je d u ż e s tę ż e n ia rtę c i w o w o cn ik u - n a n ie sk aż o n y ch o b sz arac h C zech w ykryw ano d o 8600 ng/g w k a p e lu sz a c h [9, 10].
S k ład m asy św ieżego o w o cn ik a m a k ro g rzy b a to ś re d n io w 90 % w o d a, a p o z o s ta łe 10% to su b sta n c je n ie lo tn e w te m p e r a tu rz e > 40°C. U sta w o d a w stw o w P o lsce [20] nie n o rm u je w arto śc i d o p u sz c z a ln e g o s tę ż e n ia rtęc i o d rę b n ie dla grzybów - ta k u p raw n y ch ja k i ro sn ąc y ch dziko, a u m ożliw ia zak w alifik o w an ie tych p ro d u k tó w d o innych g ru p śro d k ó w spożyw czych, d la k tó ry ch w yznaczono d o p u sz c z a ln ą z a w a rto ść te g o m e ta lu . G rzyby należy zaliczyć d o g ru p y II - p o z o s ta łe śro d k i spożyw cze i używki p rzy w o ła n eg o
350 J. Falandysz i in. N r 4
d o k u m e n tu . W m yśl o b o w iąz u ją ce g o usta w o d aw stw a [20] d o p u sz c z a ln e s tę ż e n ie rtę c i (o g ó łe m ) w n ie k tó ry c h p ro d u k ta c h z gru p y I I .8 (w arzyw a, ziem n iak i i p rz e tw o ry w a rzyw ne) w ynosi 0,02 m g/kg (czyli 20 ng/g), a z g ru p y 11.16 (in n e - siln ie o d w o d n io n e ) w ynosi 0,03 m g/kg (czyli 30 ng/g).
W a rto śc i ro z stę p u stę ż e ń rtę c i o g ó łe m w k a p e lu sz a c h i trz o n a c h zb a d a n y c h b o r o w ików sz lac h etn y c h p o p rze lic z e n iu n a m a sę m o k rą m ieszczą się w p rz e d z ia le o d p o w ied n io , o d 180 d o 710 i o d 92 do 370 ng/g. A n alo g ic z n ie w p rz y p a d k u k o ź la rz a cz erw o n eg o , k o ź la rz a b ab k i i tw ard z io szk a p rz y d ro ż n e g o ś re d n ie s tę ż e n ie rtę c i w k a p e lu sz a c h i trz o n a c h tych grzybów m ieściło się w p rz e d z ia le , o d p o w ie d n io od 60 d o 73 ng/g i o d 35 d o 48 ng/g m asy m o k rej. W y m ien ian e w arto śc i stę ż e ń rtę c i w g rzybach św ieżych są cz ę sto z n a c z n ie w iększe niż p rze w id u je to le ra n c ja d la te g o m e ta lu w w a rzyw ach i innych ja d a ln y c h p ro d u k ta c h roślin n y ch w k raju , a susze grzybów z kolei z a w ie ra ją je sz c z e w ięk sze s tę ż e n ia te g o m e talu .
Z dan y ch zestaw io n y ch w ta b e li II w ynika, że p ie p rz n ik ja d a ln y z ró żn y c h rejo n ó w E u ro p y za w ie ra ł r tę ć w stę ż e n iu do 220 ng/g m.s. (czyli d o —22 ng/g m .m .). N ie m n ie j w y m ie n io n eg o g a tu n k u n ie m o ż n a zaliczyć do grzybów silnie n a g ro m a d z a ją c y c h rtęć . Z kolei tw a rd z io sz e k p rzy d ro żn y (ta b e la II) z różnych rejo n ó w E u ro p y z a w ie ra ł rtę ć w stę ż e n iu d o 16000 ng/g m .s. (czyli d o —1600 ng/g m .m .). M o ż n a go w ięc zaliczyć d o g ru p y grzybów , k tó re b io k u m u lu ją rtę ć w u m ia rk o w a n y m sto p n iu . Ś w ieże k a p e lu sz e tw ard z io szk a p rz y d ro ż n e g o (ja d a ln a część o w o cn ik a ) z reg u ły za w ie ra ją w ięcej rtę c i niż 30 ng/g, a o kazy p o c h o d z ą c e z te re n ó w zanieczyszczonych z n a c z n ie w ięcej niż 30 ng/g.
N a o b sz a rz e gm in M o rą g i Ł u k ta b ra k je s t silnych p u n k to w y ch ź ró d e ł sk a ż e n ia śro d o w isk a rtę c ią (n ale ży on p o d tym w zg lęd em d o te re n ó w n ie sk aż o n y ch ), w ięc o b e c n o ść te g o p ie rw ia stk a w b a d a n y c h g a tu n k a c h grzybów m o ż e być sp o w o d o w a n a w pływ em a tm o sfe ry o ra z d ziała ln o śc ią człow ieka np.: tr a n s p o rt, uty lizacja o d p a d ó w , istn iejący p rzem ysł.
J . F a l a n d y s z , K. L i p k a , D . D a n i s i e w i c z , A. F r a n k o w s k a , D. A p a n a s e w i c z , B. Ż u r a ń s k a
M E R C U R Y CO N TEN T O F ED IB LE M U SHROO M S A T T H E A R E A O F M O R Ą G AND ŁUKTA
Summary
Mercury concentrations were determ ined in the caps and stalks of seven species of edible mushrooms: Cantharellus cibarius, Xerocomus baclius, Leccinum rufum, Leccinum scabrtim, Boletus edulis, Tricholoma terreum and Marasmius oreades, collected at the area of the communes Morąg and Łukta in the County of O stróda in 1997-98. The m ethod of mercury m easurem ent was cold-vapour atomic absorption spectroscopy (CV-AAS) after wet digestion of the samples with concentrated nitric acid under pressure in teflon vessels in microwave oven. T here were a large variation of mercury content between examined mushrooms species. Boletus edulis showed a highest mercury concentration, i.e. 3.000 ± 1.600 ng/g in the caps and 1.800 ± 900 ng/g dry m atter in the stalks. The lowest mercury concentration was detected in Cantharellus cibarius and Tricholoma terreum.
N r 4 Zawartość rtęci w grzybach 351
PIŚM IENNICTW O
1. Byrne A.R., Ravnik V., Kosta L.\ Trace elem ent concentrations in higher fungi. Sci. Total Environ. 1976, 6, 65-78.
2. Falandysz J., Bielawski L.\ Total mercury content of wild edible mushrooms of the A ugu stowska Forest. Polish J. Environ. Stud. 2000, praca przesłana.
3. Falandysz J., Danisiewicz D., Gałecka К : Rtęć w grzybach i glebie spod grzybów z terenu G dańska i okolic. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 27, 155-159
4. Falandysz J., Kryszewski K : R tęć w jadalnych gatunkach grzybów w rejonie Gubina. Bromat. Chem. Toksykol. 1996, 29, 27-29.
5. Falandysz /., Kryszewski K .: Rtęć w grzybach i substracie spod grzybów z okolic Polanowie w gminie Gubin, województwo zielonogórskie. Roczn. PZH 1996, 47, 377-388.
6. Falandysz J., Monkiewicz E .: Total Mercury concentrations of wild mushrooms of the Borecka Forest and the adjacent area. Polish J. Food Neutr. Stud. 2000, praca przesłana.
7. Falandysz J., Swieczkowski A., Danisiewicz D.\ Zawartość rtęci w grzybach jadalnych na terenie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Bromat. Chem. Toksykol. 1999, 32, 201-205. 8. Kalać P., Svoboda L.\ Teżkć kovy jedlych houbah. Czech J. Food Sci. 1998, 16, 110-116. 9. Kalać P., Slapetova М.: M ercury contents in fruiting bodies of wild growing edible m us
hrooms. Potrev. Vedy 1997, 15, 405-410.
10. Kalać P., Wittingerowd М., Staskova J., Simak М., Bastl /.: Obsah rtuti, olova a kadmia v houbah. Ćs. Hyg. 1989, 34, 568-576.
11. Kalać P., Burda J., Staskova J.: Concentrations of lead, cadmium, mercury and copper in m ushroom s in the vicinity o f lead smelter. Sci. Total Environ. 1991, 105, 109-119.
12. Kalać P., Niznamska М., Bevilaqua D., Staskova J.: Concentrations of mercury, copper, cadmium and lead in fruiting bodies of edible mushrooms in the vicinity of a mercury sm elter and copper smelter. Sci. Total Environ. 1996, 177, 251-258.
13. Kojo M. R., Lodenius М.: Cadmium and mercury in macrofungi - mechanism o f transport and accumulation. Angew. Botanik 1989, 63, 279-292.
14. Kuusi Т., Laaksovirta K , Liukkonen-Lilja H., Lodenius М., Piepponen S.: Lead, cadmium and mercury contents of fungi in the Helsinki area and in unpolluted control areas. Z. Lebensm. U nters. Forsch. 1981, 173, 261-267.
15. Laaksovirta K , Lodenius М.: Mercury content of fungi in Helsinki. Ann. Bot. Fennici 1979, 16, 208-212.
16. Lodenius М., Kuusi t., Laaksovirta K , Liukkonen-Lilja H., Piepponen S.: Lead, cadmium and mercury contents of fungi in Mikkeli, SE Finland. Ann. Bot. Fennici 1981, 18, 183-186. 17. Stijve Т., Roschnik R.: M ercury and methyl mercury content of different species of fungi.
Trav. Chim. Aliment. 1974, 65, 209-220.
18. Statkiewicz U., Gayny B.: Poziom zanieczyszczenia metalami niektórych grzybów jadalnych dziko rosnących. Roczn. P ZH 1994, 45, 27-35.
19. Zakład Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański, 1999 (dane niepubliko wane.
20. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wykazu substancji dodatko wych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach spożywczych i używkach. M o nitor Polski, 1993, Nr 22 z 11 maja.
