Suchowiecki, Adam
Początki spółdzielczości w
województwie olsztyńskim w latach
1945-1947
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 403-431
1978
Adam. Suckowiecki
POCZĄTKI SPÓŁDZIELCZOŚCI
W WOJEWÓDZTWIE OLSZTYŃSKIM W LATACH 1945— 1947
Celem niniejszego a rty k u łu jes t przed staw ien ie n ie k tó ry ch aspektów dzia łalności in sty tu cji i placów ek spółdzielczych w w ojew ództw ie olsztyńskim od ro k u 1945, tzn. od m o m en tu z ak ład an ia pierw szych p laców ek spółdzielczych, po schyłek ro k u 1947, od k iedy rozpoczęto w stęp n e p race n a d re o rg an iza cją spółdzielczości. Pociągnęło to za sobą zasadniczą zm ianę s tr u k tu r y placów ek spółdzielczych.
W dotychczasow ym d o robku badaw czym n ad p ro b lem aty k ą W arm ii i M a zu r po II w o jn ie św iatow ej zagadnieniom spółdzielczości pośw ięcono niew iele m iejsca. Poruszano te problem y n a m arg in esie sp ra w dotyczących rozw oju przem ysłu, h a n d lu , rzem iosła, usług itp .1
W ydana w 1961 ro k u p raca Ire n y K asprow icz i S te fan a Różyckiego n a te m a t spółdzielczości zaop atrz en ia i z b y tu 2 m a c h a ra k te r pop u larn y . W 1972 r o k u u k azała się z okazji przy p ad ającej n a 2 lipca 1972 ro k u 50 rocznicy M ię
dzynarodow ego D nia Spółdzielczości i obchodzonej po ra z 27 rocznicy spół dzielczości w w ojew ództw ie o lsztyńskim b ro szu ra n a te m a t spółdziel czości n a W arm ii i M a z u ra c h 3. M a ona rów nież c h a ra k te r p o p u larn y i nie w n o s i w iele now ego w sto su n k u do p ra cy Ire n y K asprow icz i S te fan a Różyc
kiego. O początkach spółdzielczości rolniczej w zm ian k u je a rty k u ł M ieczysław a P orzuczka 4.
Od r e d a k c ji; A r t y k u ł je s t fr a g m e n te m pra cy m a g is ter s kie j n a pis anej w Z a kła d zie H is to rii W y ż s z e j S z k o ł y Pe dagogicznej w O ls zt ynie w 1977 r o k u n a sem in a r iu m dr. Sta n isła w a
Łańca.
1 W a r m ia i M azury, P r a c a zbiorow a pod r e d a k c ją S. Z a jch o w sk iej i M. K iełczew skiej-
-Zaleskiej, P o zn ań 1953, ss. 314—333; Z. J an u szk o , Przeo braże nia i osiągnięcia gospo da rczo-
s p o ł e c z n e w o je w ó d z t w a o lszty ń skieg o , P rzeg ląd Zachodni, 1954, n r 9, ss. 109—133; Z. J an u szk o ,
M. K iełczew ska-Z aleska, W o je w ó d ztw o o ls zty ńskie. Z a ry s geografii gospo da rczej, W arszaw a 1955, ss. 46—49; S. G wiaździński, W arm ia i M a zu ry, w : O dbudo wa Z ie m O d zy sk a n y c h , P r a c a zbiorow a pod red. K. P iw arsk ieg o i S. Z ajch o w sk iej, P o zn ań 1957, ss. 456—463; S. G wiaździński, A naliza r o zw o ju gos podarczego m ia s t w o je w ó d z t w a o ls zty ń skieg o oraz m o żliw o ś ci ic h a k t y
w iz acji, P rzeg ląd Zachodni, 1957, n r 3, ss. 85—115; J . A ffeltow icz, P r z e m y s ł i jego p o tr zeb y,
R ocznik O lszty ń sk i (dalej RO), t. 6, 1964 (d ru k 1966), ss. 207—232; C. B ro w iń sk i, O ls ztyn 1945— 1970, O lsztyn 1974, ss. 43—53; J . D. Łaniec, S ta n znis zc ze ń w o je n n y c h го g ospodarce w o je w ó d z t w a
o lsztyń skieg o , K o m u n ik a ty M azu rsk o -W arm iń sk ie (dalej KMW)., 1974, n r 2, s s. 163—198;
R. Rzeczkow ski, P o d s ta w o w e p r o b le m y ro zw o ju p r ze m y słu i b u d o w n ic tw a w w o je w ó d ztw ie
■olsztyńskim, w ; W ązlo w e p r o b le m y ro zw o ju społec zno-go spo da rcz ego i ku ltu r a ln eg o W a rm ii i Mazur w okres ie 30-lecia P R L , O lsztyn 1975, ss. 1—9.
: 2 I. K asprow icz, S. R óżycki, Sp ółdzielczość za opatr ze nia i z b y t u na W a rm ii i Mazurach, W arszaw a 1961.
3 Spółdzielczość na W a r m i i i M az urac h, O lsztyn 1972.
4 M. P orzuczek, Udział Ztoiązku Sam opom ocy Chło pskiej w z a gospodarow aniu W arm ii
i Mazur, KMW, 1967, n r 3, ss. 405—417.
404
O Spółdzielni W ydaw niczej „Zagon” , istniejącej w lata ch 1945—1949, pisał W ładysław W ach s. W zm ianki n a te m a t spółdzielczości zaw iera w y d an a w 1974 ro k u m onografia społeczno-ekonom iczna w ojew ództw a o lsz ty ń sk ie g o 11 oraz m onografie m iast i pow iatów w yd aw an e przez W ydaw nictw o „P ojezierze” 7. N iew ielka stosunkow o ilość danych, jak ic h d o starczają dotychczasow e opracow ania, zm uszała do p rz estudiow ania in n y ch m ateriałó w , a w ięc przede w szystkim m ateriałó w a rch iw aln y ch oraz ówczesnej prasy. Ze źródeł a rch i w aln y ch w ykorzystano m ate ria ły W ojew ódzkiego A rch iw u m Państw ow ego w O lsztynie oraz A rchiw um A k t N ow ych w W arszaw ie 8.
B ardzo cenną pomoc p rz y op raco w y w an iu niniejszego zagadnienia sta n o w iła ów czesna p ra sa regionalna, zam ieszczająca n a te m a t spółdzielczości sporo inform acji, k tó re w w ielu w y p ad k ach z powodu lu k w m ate ria ła c h a rc h iw a l ny ch okazały się niezastąpione.
Oprócz tego w ykorzystano d w u ty g o d n ik „Społem ” — pismo r u c h u spół dzielczego, w y d aw an e od 1945 ro k u przez Z w iązek R ew izyjny Spółdzielni RP. W iele cennego m ate ria łu dostarczyła re la cja uzy sk an a od prof. dr. B ohda n a W ilamow skiego — jednego z pionierów życia gospodarczego i politycznego w w ojew ództw ie olsztyńskim .
PIERW SZE SPÓŁDZIELNIE NA WARMII I MAZURACH
P ierw szy pow ojenny K ongres Spółdzielczy, k tó ry zeb rał się w L ublinie 25 i 26 listopada 1944 ro k u oraz K ongres Chłopski Z iem W yzwolonych, o b ra du jący 30 i 31 g ru d n ia 1944 ro k u w L ublinie, n a k re śliły p ro g ra m odbudow y spółdzielczości polskiej w now ych w a ru n k a c h politycznych. P o d ję te ta m u chw ały w yznaczały spółdzielczości w ażną rolę w procesie odbudow y gospo darczej oraz przebudow y stosunków społeczno-ekonom icznych °. N iezw ykle1 w ażną rolę postaw iono przed spółdzielczością w akcji zagospodarow ania ziem zachodnich, w ty m rów nież obszaru przyszłego w ojew ództw a olsztyńskiego. Ludności p rz y byw ającej z tere n ó w P olski c e n traln e j oraz w schodniej, k tó ra niebaw em zaczęła zasiedlać tere n y byłych P ru s W schodnich, należało stw o
5 w. Wach, Spółdz ielnia W yd a w n icz a „ Zago n" (1915—1349), KMW, 1974, n r 3, ss. 313—337. 6 W o je w ó d ztw o o ls zty ńskie. Mon ografia ekonomiczno-s połe czna 1945—1969, W rocław 1974, ss. 442—499.
7 Szczytno. Z d zie jów m ia sta ł po w ia tu , O lsztyn 1962, ss. 383—384; B raniew o. Z dziejów-
mia sta i potoiatu, O lsztyn 1973, ss. 274—276; A. W ak ar, B. W iiam owski, W ęg orzew o. Z d ziejó w
m iasta i p o w iatu , O lsztyn 1968, ss. 222—237; Z. L ich arew a, K ę t r z y n . Z d zie jó w m ia s ta i po
w ia tu , O lsztyn 1962, ss. 128—129; A. W akar, T. W illan, Giż ycko. Z d z iejó w m ia sta i powiatu,
O lsztyn 1986, ss. 163—168.
8 Z zasobu W ojew ódzkiego A rch iw u m P aństw ow ego w O lsztynie (dalej WAPO) k o rzy stan o z a k t zespołów: Z w ią zk u Gospodarczego Sp ó łd zieln i R P „S p o łem ” — D e le g a tu ra Z a rząd u w O lsztynie, Zw iązk u R ew izyjnego S półdzielni R P — O ddział w O ls ztynie, Wojewódzkiego- Zw iązku S am opom ocy C hłopskiej w O lsztynie, U rzędu P ełn o m o cn ik a R P n a O k ręg M azurski i k o n ty n u a c ji tegoż — U rzędu W ojew ódzkiego oraz O lsztyńskiej W ojew ódzkiej R a d y N a ro dow ej. Z zasobu A rch iw u m A k t N ow ych (dalej AAN) w y k o rzy stan o sp raw o zd an ia roczne D ele g atu ry C en tra ln e j Zw iązk u R ew izyjnego Spółdzielni RP. N ieste ty a k t u zespołu Z w ią zk u G ospodarczego S półdzielni „S p o łem ” nie zostały do te j p o ry u p o rząd k o w a n e , s tąd k o rz y s ta n ie z n ic h je s t ograniczone.
9 J . G ójski, L. M arszałek, Spółdzielczość. Z a ry s ro zw o ju his to ryczn ego, W arszaw a 1968, s. 103 (z przy p isu oznaczonego gw iazdką).
rzyć dostateczne w a ru n k i dla zagospodarow ania się. W akcji tej spółdzielnie w ra z z in n y m i placów kam i i in sty tu c jam i m iały odegrać znaczną rolę.
P oczątek działalności placów ek spółdzielczych n a tere n ie w ojew ództw a ol sztyńskiego przy p ad a n a pierw sze dni k w ie tn ia 1945 roku. Do O lsztyna p rz y by ła wów czas z Nowego Sącza g ru p a spółdzielców Z w iązku Gospodarczego Spół dzielni R P „Społem ” pod k iero w n ictw em B ohdana W ilam ow skiego-K oroiew icza. W czternastoosobow ej g ru p ie oprócz W ilam ow skiego znajdow ali się m.in.: D ża- w a, Z yg m u n t Główczyk, W ładysław Mizielski, M ieczysław Naściszewski, A r tu r Sowa, a po k ilk u m iesiącach dołączyli inż. W yzental o raz K u r n a to w s k i10. W początkach m a ja 1945 ro k u p rzybył do O lsztyna K azim ierz P ie trz a k -P a w - łow ski, k tó ry p rzy stąp ił do organizow ania spółdzielczego a p a ra tu rew izyjnego.
N iezw ykle tru d n a sy tu a cja aprow izacyjna, o p a rta n a re g la m e n tac ji oraz ■systemie k artk o w y m , d eterm in o w ała konieczność n aty chm iastow ego p rz y stą
pienia do akcji organizacyjnej. Je d n a k że m ocno n ad w ątlo n y a p a ra t gospodar czy oraz b ra k trad y c ji ru c h u spółdzielczego w by ły ch P ru s a c h W schodnich przesądziły, że członkow ie obu w yżej w ym ienionych ekip m usieli rozpoczy nać p racę od podstaw n .
Od m a ja 1945 ro k u G ru p a O p e racy jn a M in isterstw a P rzem y słu p rz y stą piła do p rzejm o w an ia zakładów przem ysłow ych od k o m en d a n tu r w o jennych A rm ii Czerw onej. Szereg zakładów i p rzed sięb io rstw p rzem ysłu spożywcze go za p o śred n ictw em M in isterstw a A prow izacji i H a n d lu przekazano spół dzielczości. Dzięki ty m zakładom Z w iązek G ospodarczy Spółdzielni „Społem ” zorganizow ał pierw sze m ag azy n y h u rto w n i przy Al. W ojska Polskiego 62/63 12. D opiero potem przystąpiono do z ak ład an ia p ierw szych spółdzielni.
N a początku zak ładano spółdzielnie spożywców oraz spółdzielnie rolniczo- -handlow e. M iały one c h a ra k te r ty p o w y c h placów ek handlow ych, a ich głów nym zadaniem w zw iązku z olbrzym im i tru d n o ściam i w z ao p atrze n iu było dostarczanie ludności a rty k u łó w pierw szej potrzeby. D opiero w n a stę p n e j ko lejności organizow ano spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, spółdzielnie p ra cy oraz spółdzielnie in n y ch typów. Dużą rolę w yznaczono b ę dącym w po czątkow ym sta d iu m organizacji spółdzielniom ry backim , k tó re m iały zak ty w i
zować ludność autochtoniczną ls.
O rganizow aniem spółdzielni zajm ow ali się n ie tylko działacze „Społem ” . Na tere n ie poszczególnych pow iatów w ojew ództw a w ra m a c h teren o w y c h u rz ę dów ad m in istrac ji p ań stw o w ej pow ołano specjalne kom órki, k tó re zobowiązane zostały do u d zielania pomocy przedstaw icielom placów ek spółdzielczych. N a szczeblu w ojew ództw a w ra m a c h W ydziału A prow izacji i H an d lu pow stał R e fera t Spółdzielczości. P rz y pow iatow ych re fe ra ta c h aprow izacji i h an d lu , d ziałający ch przy staro stw ach , zorganizow ano p o d re fe ra ty spółdzielczości. Z a
tru d n ie n i w R eferacie Spółdzielczości, a głów nie w p o d re fe ra ta c h ludzie m ieli d o b rą o rien tację w odniesieniu do potrzeb poszczególnych pow iatów , co było
Poczqtki sp ó łd zielczo ś ci w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 405
10 R elacja u s tn a B. W ilam ow skiego — zapis w łasny. A u to r w y w iad u w chw ili jego u d zielan ia nie p a m ię ta ł ju ż im io n n ie k tó r y c h członków ekipy, stąd w n ie k tó r y c h w y p a d k a c h po d an o ty lk o nazw isko.
11 I. K asprow icz, S. Różycki, op. cit., s. 48.
12 Z. Główczyk, Handel, w : W o je w ó d ztw o o ls zty ńskie. Monog rafia, s. 442.
13 K. P ietrzak -P aw ło w sk i, Od P ru s W schodnich do w o je w ó d z t w a o lsztyń skieg o 1945—1847, P rzeg ląd Zachodni, 1947, n r 2, s. 138.
pomocne p rzy p lanow aniu racjonalnego rozmieszczenia sieci placów ek spół dzielczych 4
P ierw szą spółdzielnią n a tere n ie W arm ii i M azur b yła Spółdzielnia Spo żyw ców „M azur” , założona w O lsztynie w m a ju 1945 roku. Prezesem jej został dośw iadczony działacz spółdzielczy, ludow iec M ichał S taroń, zaś p ierw szymi członkam i i p racow nikam i zarazem byli p ionierzy ekipy społem ow skiej, k tó rzy przybyli do O lsztyna m iesiąc w cześniej. Oni to organizow ali spółdziel n ię w yposażając ją w niezbędne dla dalszego fun k cjo n o w an ia urządzenia, a w ięc pomieszczenia, zaplecze m agazynow e i tp . :'. W początkow ym okresie w sklepie spółdzielni „M azur” sprzedaw ano tylko a rty k u ły spożywcze, a do piero z biegiem czasu, gdy liczba placów ek sklepow ych „M azura” w zrosła, a so rty m en t poszerzono o a rty k u ły piśm ienne oraz inne a rty k u ły pochodzenia przem ysłow ego 16.
N iebaw em rów nież w tere n ie przystąpiono do akcji z ak ład an ia spółdziel ni, k tó ra jed n ak n iejed n o k ro tn ie b yła h a m o w an a i opóźniana w s k u te k róż nych trudności. O ile w m a ju — w g m ate ria łó w pochodzących z ra p o rtu , a n a lizującego sy tuację gospodarczą w Nidzicy, Szczytnie, Reszlu, K ętrzy n ie i G i życku — tylko w N idzicy stw ierdzono fun k cjo n o w an ie spółdzielni ” , o ty le 31 lipca 1945 ro k u p racow ały już spółdzielnie w Olsztynie, Ostródzie, Szczytnie, Nidzicy, K ętrzynie, B raniew ie, L idzbarku, P asłęku, W ęgorzew ie, M orągu i G i życku ls. B yły to w głów nej m ierze spółdzielnie spożywców oraz spółdzielnie rolniczo-handlow e. P onadto w p o w iatach ostródzkim , lidzbarskim , nidzickim , szczycieńskim, w ęgorzew skim ” o raz w J e d w a b n ie 20 zorganizow ano spółdziel nie „Samopom ocy C hłopskiej” . W zrastająca z każd y m m iesiącem intensyw ność p ra c o rg an izato rsk ich spółdzielców „Społem ” o raz Z w iązku R ew izyjnego Spół dzielni przy a k ty w n ej w spółpracy z o rg a n am i a d m in istrac ji p ań stw o w ej po w odow ały sta ły w zrost liczby czynnych spółdzielni. W sp raw o zd an iu sy tu a cyjnym Pełnom ocnika R ządu R P n a O kręg M azurski za w rzesień 1945 ro k u czytam y: „Czynne są w ok ręg u 52 spółdzielnie. W ładze ad m in istrac y jn e u sto su n k o w u ją się do ro k u spółdzielczego ja k n ajp rzy ch y ln iej, zap ew n iając sobie w spółpracę kierow ników tego ru c h u p rzy rozw iązy w an iu m iejscow ych p ro blem ów życia gospodarczego” sł.
Do akcji zak ład an ia spółdzielni w łączył się rów nież in ten sy w n ie Zw iązek Sam opomocy C hłopskiej, k tó ry pierw sze koła pow ołał do życia w połowie
14 WAPO, U rząd P ełn o m o cn ik a, sygn. 128, O kólnik N r 1 U rzędu P e łn o m o c n ik a R ządu RP, W ydział A p ro w izacji i H andlu, R e fe ra t Spółdzielczości n a O k ręg M azurski, k. 392—393.
15 R elacja u s tn a B. W flamowskiego.
16 J . D. Łaniec, Chleb i sól po w ojnie, W arm ia i M azury, 1976, n r 8, ss. 14—15. 17 WAPO, U r2ąd P ełn o m o cn ik a, sygn. 62, S p raw o zd an ie z p o d ró ży o d b y te j do Nidzicy, Szczytna, Reszla, K ę trz y n a i G iżycka w czasie ll- g o b m . do 15-go b m . do P ełn o m o cn ik a R ządu R P n a O k ręg M azurski (do W ydziału A prow izacji i H andlu), k. 18—20.
18 WAPO, U rząd P ełn o m o cn ik a , sygn. 99, S p raw o zd an e z d ziałalności W ydziału O siedleń czego p rzy Urzędzie P ełn o m o cn ik a za ok res od 1 do 31 VII 1945, k. 47.
19 Ibidem , k . 47.
20 WAPO, Urząd P ełn o m o cn ik a , sygn. 34, Spraw o zd an ie W ydziału S połeczno-Politycznego za m iesiąc V II 1945 г., к. 112—113.
21 WAPO, U rząd p ełn o m o cn ik a, sygn. 32, S p raw o zd an ie s y tu a c y jn e U rzęd u P ełn o m o cn ik a n a O k ręg M azu rsk i za m iesiąc IX 1945 r., к. 35.
1945 roku. P laców ki tego Z w iązku pow stały najw cześniej w pow iatach: szczy cieńskim , iław skim i nidzickim 22. Dzięki w spółpracy Z w iązku G ospodarczego Spółdzielni „Społem ” , Z w iązku R ew izyjnego Spółdzielni oraz Z w iązku Sam o pomocy C hłopskiej w g ru d n iu w w ojew ództw ie olsztyńskim funkcjonow ało już 80 spółdzielni różnych typów. W tej liczbie zn ajd o w ały się 43 spółdziel n ie spożywców, 11 spółdzielni rolniczo-handlow ych oraz 26 spółdzielni in n y ch typów 23. W ładze gospodarcze w ojew ództw a postanow iły uczynić ze spółdziel czości jeden z decydujących filaró w odbudow ującej się gospodarki. „Głos Zie m i” z 17 m arc a 1946 ro k u pisał: „Szczególnie jeśli chodzi o Z iem ie O dzyskane to m u sim y dążyć w szelkim i siłam i do tego, aby życie gospodarcze organizo w ać w o parciu o spółdzielczość. Z drow a, zjednoczona p rz y Z w iązku G ospodar czym »Społem« spółdzielczość będzie najlep szą dźw ignią życia gospodarczego n a ty ch terenach. Spółdzielnie »Społem«, Sam opomocy C hłopskiej oraz Spół d zielnie Rolniczo-H andlow e obejm ujące w szystkie dziedziny życia gospodar czego m ogą w zorganizow anej w sp ó łp racy zaspokoić w szelkie gospodarcze po trzeb y w si bez w ysiłku, co w p ły n ie dodatnio n a podniesienie d o b ro b y tu chło pa, toteż w in teresie w łasnym , w m yśl hasła: »drożej sp rz ed am — tan ie j k u pię«, k ażdy chłop pow inien być członkiem spółdzielni, pow inien spółdzielczość organizow ać i p o p ierać” 24.
W k w ie tn iu 1946 ro k u w w ojew ództw ie olsztyńskim działały już 124 spół d zielnie w szystkich typów 25. S p rzy jające w a ru n k i n a tu ra ln e w ojew ództw a ol sztyńskiego stw a rza ły dogodne możliwości do z ak ład an ia licznych spółdzielni rybackich. J u ż w k w ie tn iu 1946 ro k u działało 15 tego ty p u p la c ó w e k 26. S peł n iały one w ażną rolę w y k o rzy stu jąc zaplecze, ja k ie stan o w iły liczne jezio ra m azurskie, d a w ały zatru d n ie n ie znacznej liczbie ludności oraz stan o w iły ele m e n t sp a ja jąc y ludność m iejscow ą z ludnością napływ ow ą.
Równocześnie z ak cją z ak ład a n ia spółdzielni D eleg a tu ra Z arząd u „Spo łem ” organizow ała zaplecze gospodarcze. N a przełom ie 1945 i 1946 ro k u z o r ganizow ane zostały w O lsztynie n astęp u ją c e okręgow e oddziały: Spożyw czy, Rolniczy, P rzem ysłow o-R olny, M leczarsk o -Jajczarsk i o raz działy: P ro d u k c ji, Z bożow o-M łynarski i T ran sp o rto w y . K ażdem u z oddziałów (działów), w za leżności od sp ełn ian ej przez nie roli, podlegała określona liczba p laców ek te re no w y ch oraz zakładów przem ysłow ych.
W o b ręb ie Okręgow ego O ddziału Spożywczego u ruchom iono n a te re n ie O kręgu M azurskiego 10 oddziałów i 6 sk ład n ic jak o filii oddziałów pow iato w ych. O ddziały zorganizow ano w B raniew ie, G iżycku, K ętrzy n ie, L id z b ark u W arm ińskim , Nidzicy, Ostródzie, P a słę k u , Piszu, Szczytnie i Olsztynie. S k ła d
-Poczqtki spó łd zielczo ści w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 407
22 J . F ajk o w sk i, R u ch lu d o w y na M az urach i W a rm ii 1945—1949, W arszaw a 1968, ss. 57—5Ł 23 WAPO, U rząd P ełn o m o cn ik a, sygn. 37, Spraw o zd an ie W ojew ódzkiego W ydziału A p ro w izacji i H an d lu za m iesiąc I, k. 54.
24 G łos Ziemi, 1946, n r 13 z 17 ГП, s. 3.
25 WAPO, O lsztyńska W ojew ódzka R ad a N aro d o w a (dalej OWRN), sygn. 25, S p raw o z d a n ie w o jew o d y olsztyńskiego n a posiedzeniu M azurskiej W ojew ódzkiej R ad y N aro d o w ej z 29 X1 1946, A pro w izacja i H andel1, k . 327—328; U rząd P ełn o m o cn ik a , sygn. 37, S p raw o zd an ie z d ziałalności W ojew ódzkiego W ydziału A p ro w izacji i H an d lu za m iesiące: X II 1945, I, I I 1946 r . r załączn ik n r 8, k . 75, S p raw o zd an ie za m iesiąc IV 1946 r., к. 96—97.
n ice n a to m iast uruchom iono w B artoszycach, Biskupcu, M orągu, M rągowie, S uszu i W ęg o rzew ie27.
Pozostałym oddziałom okręgow ym podlegały zakłady p rz etw ó rstw a r o l no-spożywczego, k tó re dostarczały niezbędnych arty k u łó w dla h u rto w n i po w iatow ych. O kręgow y Dział P ro d u k c ji a d m in istro w ał kilkom a zakładam i p rze m ysłow ym i, m.in. bro w aram i w K ę trzy n ie i Szczytnie, drożdżow nią w B iskup cu, p a la rn ią k a w y w K ętrzynie, k tó ra pro d u k o w ała kaw ę zbożową. Z akłady te z ao p atry w ały w sw oje w y ro b y oddziały i składnice „Społem ”, spółdzielnie o raz odbiorców p ry w a tn y ch n a te re n ie w ojew ództw : olsztyńskiego, w a rszaw skiego, gdańskiego i białostockiego. P o nadto słodow nia w B iskupcu p ro d u k o w ała słód i d o starczała go b ro w aro m w K ętrzy n ie i Szczytnie 2S.
O kręgow y Oddział R olniczy w O lsztynie prow adził skup zboża, nasion i ziół leczniczych oraz rozprow adzał pom iędzy spółdzielnie rolniczo-handlow e m aszyny i narzędzia rolnicze, naw ozy sztuczne, nasiona, m a te ria ły pędne ■oraz a rty k u ły gospodarstw a dom owego ss. Oprócz tego O ddział ten uczestniczył w „akcji siew nej" zajm ow ał się przydziałem zboża, organizow aniem akcji „prze
m y sł dla w si” 30 oraz realizacją dostaw w ra m a ch tzw. „św iadczeń rzeczo w y c h ” 31. Oddział Rolniczy żadnych placów ek tere n o w y ch nie p o s ia d a ł32.
O kręgow y Oddział P rzem ysłow o-R olny w Olsztynie zao p atry w ał spółdziel nie „Samopom ocy C hłopskiej”. Z ajm ow ał się on przydzielaniem ludności, a w głów nej m ierze osadnikom i re p atria n to m , zw ierząt gospodarskich, sk u p y w an iem płodów rolnych oraz rozprow adzaniem a rty k u łó w przem ysłow ych pom iędzy w yżej w ym ienione sp ó łd z ie ln ie 33. Podlegały m u tak że w a rsz ta ty nap raw c ze w B artoszycach oraz p rz etw ó rn ia ow ocow o-w arzyw na w Reszlu. W arsz taty rozpoczęły sw oją działalność 1 stycznia 1947 roku, a ich zadaniem było zabezpieczanie oraz re m o n t m aszyn ro ln ic z y c h 34.
O kręgow y Oddział M leczarsko-Jajczarski w O lsztynie a d m in istro w a ł m le c zarniam i n a tere n ie w ojew ództw a olsztyńskiego. Na początku 1948 ro k u
27 WAPO, Zw iązek G ospodarczy Spółdzielni R P „S p o łem ” {dalej ZGS RP) sygn. AB-41, M ateriały s taty sty c zn e do s p raw o zd ań D elegata za r. 1940, k. 2.
28 WAPO, ZGS R P , sygn. AB-41, Pism o z 8 VII 1947 D ele g atu ry Z arząd u n a o k ręg ol szty ń sk i (R eferat o rg an izacy jn y ) do C en traln eg o U rzęd u P lan o w an ia —' B iuro Regionalne w G dańsku, k. 11—22.
29 „A k cja s iew n a” polegała n a ud zielan iu ro ln ik o m p om ocy ze s tro n y p a ń stw a w n a b y w a n iu n asio n zbóż siew nych, k tó r y c h cen y n a w o ln y m ry n k u b y ły bardzo w ysokie. Rozdzie la n iem zboża pochodzącego z przy d ziału za jm o w ały się p lacó w k i „S połem ” p o d le g ając e O d działow i R olniczem u. O prócz zboża rozdzielano rów nież ziem n iak i-sad zeń iak i o raz in n e nasiona (por. T. Stankiew icz, Sp ółd zie ln ie roln ic zo -handlow e w Polsce L u d o w e j 1944—1947, W arszaw a 1971, s. 125).
30 A k cja „P rzem y sł dla w si” ob ejm o w ała o rg an izację dostaw , rozdziału i zb y tu to w aró w pochodzenia przem ysłow ego n a wsi. B yła to p lan o w a a k c ja zm ierzająca do u n o rm o w an ia p ra w id ło w y c h sto su n k ó w w y m ia n y to w aro w ej pom iędzy w sią a p rzem y słem (por. T. S ta n k ie wicz, op. cit., s. 139).
31 „Ś w iadczenia rzeczow e” ob ejm o w ały d o staw y n ad w y żek p ro d u k tó w r o ln y c h od r o ln i k ó w do spółdzielni rolniczo -h an d lo w y ch . O trzy m an e ze św iad czeń rzec zow ych ziem iopłody spółdzielnie m ogły ro zp ro w ad zać ty lk o za zezwoleniem M in isterstw a A prow izacji. A kcja „św iad czeń rzeczo w y ch ” b y ła p o d y k to w an a tr u d n ą s y tu a c ją gospodarczą. Została zniesiona u ch w ałą R ad y M inistrów z 1 VIIIT946 г. (рог. т . S tankiew icz, op. cit., ss. 128—129).
32 WAPO, ZGS RP, sygn. AB-41, P ism o Z 8 VII 1947, k. 11—12. 33 Ibidem , k. 11—12.
w w ojew ództw ie olsztyńskim było już 56 czynnych m le c z a rn iss. A rty k u ły p ro d u k o w an e przez te z akłady rozprow adzano n a tere n ie w ojew ództw a olsztyń skiego oraz dodatkow o w w ojew ództw ach w arszaw skim , g d ańskim , a n a w e t łódzkim i w ro c ła w s k im 36.
O kręgow em u D ziałow i M ły n arsk iem u w O lsztynie podlegało 21 zakładów m ły n a rsk ic h oraz dw a ta rtak i.
Dział T ran sp o rto w y zak u p y w ał i rozprow adzał w śród placów ek „Społem ” śro d k i tra n s p o rtu (sam ochody ciężarow e i osobowe), rem o n to w ał pojazdy m e chaniczne itp. Dział posiadał rów nież w łasn ą ko lu m n ę tran sp o rto w ą, k tó ra o b słu g iw ała placów ki „Społem ” w O lsztynie i w t e r e n ie 37.
O ile D eleg atu ra Z arząd u „Społem ” odpow iedzialna b yła za gospodarczą działalność p laców ek spółdzielczych, to za s p ra w y o rg anizacyjne i k o n tro ln o - re w izy jn e odpow iadał Z w iązek R ew izyjny Spółdzielni. Z w iązek R ew izyjny Spółdzielni n a tere n ie O kręgu M azurskiego pow ołano do życia w k ilk a m ie sięcy później niż Z w iązek G ospodarczy Spółdzielni „Społem ” , w sie rp n iu 1945 r o k u 38. P ra c a m i Z arząd u Okręgow ego Z w iązku R ew izyjnego k iero w ał K azi m ierz P ietrzak -P aw ło w sk i. W jego sk ład w chodziły n a stęp u jąc e działy: Ogólny, Społeczno-W ychowawczy, Spółdzielni H andlow ych, Spółdzielni Przetw órczych, Spółdzielni Pom ocniczo-R ołnych, Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych o ra z Spółdzielni P ra c y i Różnych. W yżej w ym ienione działy k o o rdynow ały działalność poszczególnych b ran ż 39.
P lan o w a n ie i realizacja zagospodarow ania w ojew ództw a olsztyńskiego b yły n ie je d n o k ro tn ie p rzedm iotem n a r a d m iejscow ego a k ty w u spółdzielczego. Na początku czerw ca 1946 ro k u odbył się w G iżycku p ierw szy zjazd spółdzielczy czterech w schodnich pow iatów w ojew ództw a: w ęgorzew skiego, giżyckiego, k ę trzy ń sk ie g o i piskiego 40. Z jazd ob rad o w ał pod p a tro n a te m Z w iązku R ew izyj nego Spółdzielni (d y rek to r K azim ierz P ietrzak -P aw ło w sk i, inż. Z bigniew Z ia r ko). W obradach w zięli udział rów nież: d y re k to r „Społem ” B ohdan W ilam ow - ski o raz d y re k to r B a n k u G ospodarstw a Spółdzielczego — P n iak . N a zjeździe re p rezen to w an e b yły 34 spółdzielnie (przede w szystkim spółdzielnie rybackie, spożyw ców i rolniczo-handlow e) w osobach p onad 200 delegatów . U w zględ niając n a tu ra ln e w a ru n k i w ojew ództw a olsztyńskiego postanow iono ta m znacz n ie zaktyw izow ać działalność spółdzielni ry b ack ich , m.in. poprzez u tw orzenie przy tego ty p u spółdzielniach Z w iązku Zaw odow ego R y baków oraz K om isji Porozum iew aw czej Spółdzielni R ybackich, k tó re m iały koordynow ać i u sp ra w niać działalność gospodarczą ty ch placów ek 41.
Z arów no d la już d ziałających ja k i b ędących w sta d iu m org an izacy jn y m spółdzielni stw orzono odpow iednie zaplecze finansow e w postaci B a n k u Gos po d arstw a Spółdzielczego. Na tere n ie O k ręg u M azurskiego B a n k G ospodar stw a Spółdzielczego rozpoczął działalność z dniem 1 lipca 1946 roku. P o w stał
Początki sp ó łd zielczo ś ci w w o je w ó d z tw ie olsztyńskim 409
35 Ibidem , s. 4.
36 WAPO, ZGS RP, sygn. AB-41, P ism o z VII 1947 г., к. 11—12. 37 Ibidem , k. 11—12.
38 R elacja u stn a B. W ilam owskiego.
39 WAPO, ZGS RP, sygn. A-ZR-17, S p raw o zd an ie z d ziałalności Zw iązk u R ew izyjnego 40 W iadom ości M azurskie, 1946, n r 129 z 7 VI, s. 2.
41 Ibidem , 1947, n r 23 z 30 I, s. 3. S p ó łd zieln i R P w 1947 r., к. 6—7.
410
on z połączenia dw óch d ziałających do tej pory in sty tu c ji bankow ych: C en tra ln e j K om isji K ółek Rolniczych oraz B anku „Społem ”. Do głów nych za d ań nowo pow stałej in sty tu cji należało udzielanie k red y tó w pieniężnych w szystkim spółdzielniom i placów kom spółdzielczym oraz przy jm o w an ie na k onto środków pieniężnych od spółdzielni. Oddział W ojew ódzki B a n k u Spół
dzielczego w O lsztynie posiadał liczne kom órki bankow e, k tó re działały w m ia sta ch pow iatow ych i in n y ch jako tzw. banki lu d o w e ,s. Do n a jlep iej p ra cu jący ch b anków ludow ych należały b an k i w Olsztynie, Ostródzie, B raniew ie, B iskupcu, B artoszycach i O rn e c ie 1S. W 1947 ro k u z k re d y tó w B an k u G os p odarstw a Spółdzielczego na tere n ie całego w ojew ództw a skorzystało łącznie około 200 spółdzielni różnych typów. Szeroki zakres fu n k cji oraz form dzia łalności pozw ala stw ierdzić, że B an k G ospodarstw a Spółdzielczego odgryw ał wysoce pozytyw ną rolę w rozw oju gospodarczym regionu “ .
Zgodnie z nak reślo n y m i w ytycznym i n a stęp n e m iesiące 1946 ro k u przy niosły dalszy znaczny w zro st liczby spółdzielni. Okazją do podsum ow ania do ro b k u spółdzielczości w w ojew ództw ie były obchody D nia Spółdzielczości p rzy p ad a jąc e n a 29 w rześnia, połączone z jubileuszem 35-lecia Z w iązku „Spo łem ” . Do tej pory zdołano już założyć 256 s p ó łd z ie ln i45, z k tó ry ch 193 to spół dzielnie czynne ls. Pozostałe 63 spółdzielnie, chociaż fo rm aln ie założone, z po w odu b ra k u k a d ry lub innych przyczyn nie m ogły n a razie rozw ijać d zia łal ności.
Spośród w ielu dotychczas w ym ienionych spółdzielni n a uw agę z asługiw ały tzw. spółdzielnie zam knięte. O bsługiw ały one pracow ników określonych zak ła dów przem ysłow ych (stąd ich nazwa). Na te re n ie O lsztyna by ły to m.in.: Spół dzielnia „Pocztow iec” — obsługująca pracow ników poczty, „Skarbow iec” — zao p atru jąca pracow ników banków , „K olejarz” — d la pracow ników ko m u n i k acji kolejow ej, S półdzielnia H a rcersk a „T rop” . Osobną g ru p ę w tej kateg o rii stanow iły spółdzielnie w ojskow e, k tó re działały w śród k a d ry żołnierskiej. N ajb ard ziej prężną spółdzielnią w ojskow ą w O lsztynie b yła spółdzielnia „Wia r u s ”, mieszcząca się u zbiegu ulic 1 M aja i P a rty za n tó w ” .
W zrost liczby ludności w ojew ództw a olsztyńskiego sta w a ł się elem entem dopingującym m iejscow e w ładze spółdzielcze do zak ład an ia now ych placów ek, jednakże b ra k odpow iedniej liczby k a d ry h am o w ał szybkie ich z ak ład an ie oraz o p eraty w n ą działalność. W obec tego liczba spółdzielni od w rześnia do listo p a d a 1946 ro k u nie ty lk o nie w zrosła, lecz uległa n a w et pew n em u obniżeniu. Rozmieszczenie spółdzielni w poszczególnych p o w iatach w ojew ództw a ilu s tru je tabela 1. W ynika z niej, że n ajb a rd zie j dynam icznie ro z w ijały się spółdziel nie w p o w iatach położonych centralnie. W ynikało to praw dopodobnie stąd, że p ow iaty te szybciej by ły zasiedlane przez ludność nap ły w o w ą niż pow iaty leżące n a k ra ń ca ch w ojew ództw a.
O statecznie ro k 1946 zam k n ięty został bilan sem 271 spółdzielni, spośród któ ry ch pracow ało 213. Pozostałe 58 to spółdzielnie chwilow o nieczynne, m.in.
42 Ibidem .
43 Życie O lsztyńskie, 1948, n r 251 z 11IX, s. 4. 44 W iadomości M azurskie, 1946, n r 225 z 29 IX, ss. 3—4. 45 Ibidem , ss. 3—4.
46 Spółdzielczość n a W arm ii i Mazurach, ss. 24—28. 47 Życie O lsztyńskie 1947, n r 150 z 28 IX, s. 3.
Początki spó łd zielczo ści w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 411
TABELA 1. Sleć spółdzielni w w o je w ó d ztw ie o ls z ty ń s k im
na dz ień l X I 1946 r.
P o w iat
Liczba m iasto
spó łd zieln i
1 pow iat R azem
Bartoszyce 1 1 2 Biskupiec 3 6 9 Braniewo 2 1 3 Gierdawy ł
__
1 Giżycko 9 6 15 Iława 1 — 1 Kętrzyn 6 5 11 Lidzbark 2 9 11 Morąg 2 9 11 Mrągowo 4 11 15 Nidzica 3 6 9 Olsztyn 17 24 41 Ostróda 3 11 14 Pasłęk 3 2 5 Pisz 3 5 8 Susz 1 10 11 Szczytno 3 11 14 Węgorzewo 4 5 9 Ogółem 68 122 190Źródło: W APO, U rząd W ojew ódzki, sygn. 1546, Ilościowy s ta n spółdzielni, sklepów i za-k ła d ó w g astro n o m iczn y c h n a te ren ie O za-kręgu M azursza-kiego n a l listo p ad a 1946 r., к . 2.
z pow odu b ra k u k ad ry . W liczbie 271 znajdow ało się 196 spółdzielni h an d lo w ych, 43 spółdzielnie pom ocniczo-rolne, 9 spółdzielni oszczędnościowo-pożycz kow ych, 4 spółdzielnie przetw órcze o raz 19 spółdzielni p ra c y oraz in n y ch ty pów iS. Pozw ala to stw ierdzić, że w ładze spółdzielcze p rzy w iąz y w ały n a jw ię k szą w agę do rozw oju spółdzielni ty p u handlow ego, k tó re w akcji zaopatrzenia o d g ry w ały najw ażn iejszą rolę.
Do zak ład a n ia dalszych placów ek spółdzielczych przystąpiono w ro k u n a stępnym , k tó ry zaznaczył się ju ż je d n a k now ym i tren d a m i n a płaszczyźnie życia społeczno-politycznego. W połowie 1947 ro k u podjęto bow iem decyzję o reo rg an izacji spółdzielczości. R eorganizacja m iała polegać głów nie n a od dzieleniu od siebie poszczególnych typów spółdzielni. Od tej po ry spół dzielnie poszczególnych typów rep re z en to w a n e b y ły przez oddzielne cen trale gospodarcze. T ym sam y m zakończyły sw oją działalność: Z w iązek G ospodarczy Spółdzielni R P „Społem ” oraz Z w iązek R ew izyjny Spółdzielni. R eorganizację spółdzielczości prow adzono w końcu 1947 ro k u o raz w p ierw szym półroczu 1948 roku. Od 1947 ro k u przystąpiono do realizacji trzy letn ieg o P la n u O dbudo
48 WAPO, Zw iązek R ew izy jn y Spóidzielni R P (dalej ZRS RP), sygn. A-ZR-8, R e jestr członków Z w iązku R ew izyjnego S półdzielni R P O kręgu M azurskiego w O lsztynie, k. 0013.
412
w y G ospodarczej (1947— 1949). W m yśl założeń tego p lan u spółdzielczość w łą czona została w ra m y tego planu, gdzie wyznaczono jej now e zadania. Na ko niec 1947 ro k u w w ojew ództw ie były 374 placów ki spółdzielcze " .
DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA PLACÓW EK SPÓŁDZIELCZYCH
E kipa „Społem ” w pierw szej kolejności p rzy stąp iła do u ru c h am ia n ia za kładów , k tó re m iały dostarczać podstaw ow ych a rty k u łó w spożywczych, a więc młynów , p ie k a rń oraz m leczarń. O biekty m niej zniszczone u ru ch am ian o od razu, a te, k tó re w sk u te k działań w ojen n y ch u cierp iały n a jb a rd zie j, zabezpie czano przed dalszą dew astacją 5“.
Z aopatrzenie ludności w niezbędne a rty k u ły spożywcze realizow ało „Spo łem ” w o p arciu o przydziały k artk o w e, d y stry b u c ję to w aró w pochodzących z UNRRA (United N ations R elief and R eh ab ilitatio n A d m in istra tio n — A d m in i s tra cja N arodów Z jednoczonych do S p ra w Pom ocy i Odbudowy), a także za kupio n y ch n a w olnym ryn k u . Ze w zględu n a ograniczoną ich ilość zaopatrzenie op arto n a system ie reglam entacji. P u n k ty rozdzielcze zao p atry w ały ludność nie tylko w a rty k u ły żywnościowe, ale rów nież w odzież, tk an in y , obuw ie itp. „Społem ” uruchom iło ponadto sieć stołów ek, z k tó ry ch k o rzy stali w głów nej m ierze p racow nicy ad m in istrac ji państw ow ej, p racow nicy in sty tu c ji spół dzielczych oraz ich rodziny, a także osoby z atru d n io n e w in n y ch zakładach i urzędach.
P ierw szy okres działalności podsum ow ano w k w ie tn iu 1946 roku. P o ro k u od chw ili przybycia pierw szych spółdzielców 16 oddziałów i składnic pow ia tow ych „Społem ” zatru d n iało łącznie 330 pracow ników , n ato m iast zakłady p rzetw órcze prow adzone przez „Społem ” obsługiw ało 270 pracow ników . Oprócz tego C en tra la Z w iązku Gospodarczego Spółdzielni „Społem ” z a tru d n iała 215 osób, co w sum ie daw ało liczbę ponad 800 osób. W zrastała rów nież liczba praco w n ik ó w z atru d n ia n y c h przez coraz liczniejsze spółdzielnie. N a koniec 1945 ro k u w e w szystkich spółdzielniach było z atru d n io n y c h 310 osób. W ciągu następnego ro k u liczba ich w ielo k ro tn ie w zrosła i n a koniec 1946 ro k u w ynosiła 2148 osób, n a to m ias t n a dzień 31 g ru d n ia 1947 ro k u w spółdziel niach pracow ało 3652 pracow ników . N ajw iększy więc w zrost odnotow ano w 1946 ro k u — o 1938 osób, n a to m ias t w ro k u 1947 tylko o 504 o s o b y 51.
Z nacznej p o p raw ie u leg ły rów nież w a ru n k i tran sp o rto w e, k tó re o d g ry w a ły isto tn ą rolę w o rganizow aniu zaopatrzenia. O ile w k w ie tn iu 1945 ro k u spółdzielczość dysponow ała jed y n ie 2 sam ochodami, to w ro k później m iała ich już 90 52.
49 Liczbą 374 spółdzielni p odano n a p o d staw ie WAPO, ZRS RP, sygn. A-ZR-12, S ta n spółdzielni n a 31 X II 1947 r., s. 63, ta b . X Xa. N a to m iast w g ZRS RP, A-ZR-8, R ejestr członków Z w iązku R ew izyjnego S półdzielni od 31V III 1945 r. do 23 X I I 1947 r., к. 0020 ogółem spółdzielni na koniec 1947 r. było 379.
5Q B. W ilam owski, S tu d ia założeń i p o czątków osadnic tw a rolnego na terenie w o je w ó d z
tw a o ls zty ń skieg o w latach 1945—Ш8, O lsztyn 1968 (Maszynopis w bibliotece ART w Olsztynie),
ss. 124—125.
51 AAN, sygn. 606, Liczba p raco w n ik ó w z a tru d n io n y ch w spółdzielniach n a te ren ie Ziem O d zy sk an y ch w la ta c h 1945—1948, k. 28, tab . 9.
N astęp n e m iesiące w działalności „Społem ” c h a ra k te ry z u ją się sta ły m zw iększaniem p o ten cjału prod u k cy jn eg o zakładów przetw órczych. W k w ie tn iu 1946 ro k u dział m leczarsk o -jajczarsk i dysponow ał tylko 7 p u n k ta m i p rzero bu m leka, w e w rześn iu n a to m ias t było czynnych już 20 z akładów m leczar skich, k tó ry ch zdolności p ro d u k cy jn e n ie m ogły być je d n a k w p ełn i w y k o rzy stan e z pow odu b ra k u dostatecznych ilości s u r o w c a 5S. Ogółem n a tere n ie O kręgu M azurskiego do w rześnia 1946 ro k u spółdzielczość p rzejęła 135 obiek tów m leczarskich, z czego zabezpieczono 90. Pozostałe 45 zakładów z pow odu zb y t dużych zniszczeń n ie n a d aw ało się do rem o n tu . W szystkie p ow iaty w o jew ództw a w yposażone zostały w p u n k ty s k u p u i p rzero b u m leka. W e w rześ n iu 1946 ro k u w szystkie zak ła d y m leczarskie p rz e ra b ia ły łącznie 18 000 litró w m leka dziennie. Zdolność p ro d u k c y jn a poszczególnych zakładów m leczarskich we w rz eśn iu 1946 ro k u w ynosiła od 300 (Lubomino, M ikołajki, R ańsk) do 2000 litró w m lek a dziennie (Giżycko, L id zb ark W arm ., O lsz ty n )54.
Spośród w yżej w y m ienionych zakładów m leczarskich z ak ład y w L id zb ark u W arm ińskim , Iław ie, G órow ie, G iżycku, O lsztynie, M orągu, P asłęk u , R ań sk u i D obrym M ieście b y ły całkow icie zm echanizow ane, co nie pozostaw ało bez w p ły w u n a w ielkość produkcji. Po p lan o w an ej rozbudow ie z ak ład u m leczar skiego w O lsztynie m ia ł on przerab iać 10 000 litró w m leka dziennie 55. W 1947 ro k u 32 spośród 56 czynnych m leczarni p rzero b iły 8 m in 520 tys. litró w m le ka. B ył to znaczny w z ro st w sto su n k u do 1946 roku, w k tó ry m 18 czynnych m leczarni przerobiło 1,5 m in litró w m leka. W la ta c h 1946—1947 m le czarn ie w y p ro d u k o w ały ' łącznie 268 tys. kg m asła o ra z 105 tys. kg se ra 56. Dział m le czarsk o -jajczarsk i ad m in istro w ał rów nież zak ład am i w ylęgu drobiu. W 1946 r o k u z 5 posiadanych in k u b ato ró w uzyskano 40 956 k u r c z ą t 57.
„Społem ” w ty m o k resie zarządzało p o nadto 19 m łynam i, k tó re d o sta rc z ały m iesięcznie 7000 ton m ąki, co w zupełności zaspokajało po trzeb y ludności tego regionu. B ro w a ry w Szczytnie, O lsztynie i K ętrzynie, drożdżow nia w K ę trz y nie oraz p iek arn ie p o k ry w a ły z apotrzebow anie w ojew ództw a n a p ro d u k o w an e przez siebie a rty k u ły . „Społem ” przejęło rów nież pod w łasn ą ad m in istrac ję 150 gorzelni, z k tó ry ch 20 rozpoczęło p ro d u k cję dostarczając m iesięcznie 128 000 litró w s p ir y tu s u S8. Oprócz tego „Społem ” p lanow ało uruchom ić k a szarnię, cukrow nię, b e k o n ia m ię , p rz etw ó rn ię ryb, a tak że dw ie o leja rn ie ■— w O lsztynie i L id z b ark u W arm iń sk im oraz k ro ch m aln ię w Iław ie, w y tw ó rn ię p łatk ó w ow sianych, p rz etw ó rn ię ry b i chłodnię. Ł ączny koszt u ru c h o m ien ia ty ch zak ład ó w m ia ł w ynieść 20 m in złotych 59.
W zrastająca sukcesyw nie liczba zakładów p rzetw órczych w y m a g ała za tru d n ie n ia coraz w iększej liczby pracow ników . O ile w k w ie tn iu 1946 ro k u łącznie zakłady „Społem ” z atru d n ia ły ponad 800 osób, to w połowie 1947 ro k u liczba ta w zrosła do 1548, p rz y czym dział spożywczy z a tru d n ia ł 504 osoby, dział p ro d u k cji — 160 osób, dział m ły n a rsk i 348 osób, dział m le c za rsk o
-jaj-Poczqtki sp ó łd zie lc zo ś ci w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 413
53 Ibide m , 1946, n r 201 z 3 IX, s. 3. 54 Ibide m , s. 3.
55 Ibide m , s. 3.
56 Życie O lsztyńskie, 1948, n r 181 z 3 VII, s. 3. 57 W iadom ości M azurskie, 1946, n r 201 z 3 IX, s. 3. 58 Ibidem , s. 3.
414
czarski 223 osoby, dział przem ysłow o-rolny — 83 osoby. W dziale rolniczym pracow ało 89 osób, zaś w dziale tran s p o rto w y m 51 osób 6°.
W zrastająca ilość tow arów pro d u k o w an y ch przez spółdzielcze zakłady przetw órcze b y ła ro zp ro w ad zan a za pośrednictw em oddziałów i sk ład n ic po w iato w y ch do poszczególnych spółdzielni n a tere n ie całego w ojew ództw a. W y m agało to jed n a k z a tru d n ie n ia znacznej liczby pracow ników . N a koniec 1946 ro k u placów ki h u rto w e działające w w ojew ództw ie olsztyńskim z a tru d n ia ły ogółem 500 osób.
TABELA 2. Z a tr u d n ie n ie tu oddziałach i sk ład n ic ach p o w ia to w ych
na d zie ń 31 X I I 1946 r.
O ddziały 1 sk ład n ice j R azem Um ysłow i F izyczni
Oddział Braniewo 19 11 8 Oddział Giżycko 33 19 14 Oddział Kętrzyn 36 20 16 Oddział Lidzbark Warmiński 25 17 8 Oddział Nidzica 32 18 14 Oddział Ostróda 30 18 12 Oddział Pasłęk 25 16 9 Oddział Pisz 14 9 5 Oddział Szczytno 25 16 9 Okręgowy Oddział Spożywczy Olsztyn 140 73 67 Składnica Bartoszyce 12 7 5 Składnica Biskupiec 24 16 8 Składnica Morąg 32 14 18 Składnica Mrągowo 23 12 11 Składnica Susz 13 10 3 Składnica Węgorzewo 17 9 8 Ogółem 500 285 215
Źródło: WAPO, ZGS RP, sygn. AB-41, K o n feren cja k ie ro w n ik ó w oddziałów p o w iato w y c h „S p o łem ” w O lsztynie w d n ia ch 28—29 k w ietn ia 1947 г., M ate riały staty sty cz n e do sp raw o zd a ń D elegata za ro k 1946, s. 3.
Z tab eli 2 w ynika, że najw ięk szą liczbę praco w n ik ó w z a tru d n ia ły oddziały w Olsztynie, K ętrzy n ie, G iżycku oraz Ostródzie. Liczba zatru d n io n y c h p ra cow ników n ie pozostaw ała bez w p ły w u n a w ielkość uzyskiw anej produkcji. P ow iaty, w k tó ry ch oddziały bądź składnice z a tru d n ia ły najw ięk szą liczbę pracow ników , zajm ow ały czołowe m iejsca pod w zględem w ielkości u zy sk iw a n ej produkcji. W ielkość obrotów poszczególnych placów ek ilu s tru je tab ela 3. Z tab eli 3 w ynika, że „Społem ” zao p atry w ało w to w a ry w y p ro d u k o w an e w e w ła sn y ch w y tw ó rn ia ch n ie tylko placów ki spółdzielcze, ale rów nież o d biorców p ry w a tn y c h oraz in sty tu cje p ań stw o w e (obroty zew nętrzne). P ierw sze m iejsce je d n a k zajm ow ały obroty ze spółdzielniam i (54,9% ogólnej sum y
Poczgtki sp ó łd zie lczo ś ci w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 415
TABELA 3. O b ro ty placó w ek h u r to w y c h ,,S p o łe m " (oddziały i sk ład n ice) wg k a teg o rii odbiorców
na dzień 31 X I I 194в r. ( w tys. zł) * L o k a ta O b ro ty wew nętrzne** O d d zia ły i sk ład n ice p la ców ki w g w ie l kości o b r o tów O b ro ty o gółem raze m sp ó łd z ie l nie in s ty tu cje o d b io rc y p r y w a tn i O b ro ty w e w n ę trz n e Ogółem X 1 115 487 867 809 476 353 105 399 286 057 247 678 Oddział Braniewo 13 26 271 23 632 14 852 3 735 5 045 2 639 Oddział Giżycko 3 62 498 56 580 25 708 2 404 28 468 5 918 Oddział Kętrzyn Oddział Lidzbark 2 83 977 70 122 50 642 7123 12 357 13 855 Warmiński 6 50 727 45 908 35 504 2 628 7 776 4 819 Oddział Nidzica 9 41 786 40 284 18 419 2 425 19 440 1 502 Odział Ostróda 4 55 367 47 668 20 781 10 218 16 669 7 699 Oddział Pasłęk 10 37 900 36 029 22 985 3 429 9 615 1 871 Oddział Pisz ■ 14 23 888 23 270 15 853 1171 6 246 618 Oddział Szczytno Okręgowy Oddział 5 52 219 50 284 33 914 5 358 U 012 1 935 Spożywczy Olsztyn 1 484 995 290 155 158 084 42 188 89 883 194 840 Składnica Bartoszyce 15 22 353 21 823 4 590 3 425 13 808 530 Składnica Biskupiec 12 30 350 26 915 7 519 6 539 12 857 3 435 Składnica Morąg 8 44 669 40 736 24 816 6 435 9 485 3 933 Składnica Mrągowo 7 48 021 46 218 20 217 4 693 21 308 1 803 Składnica Susz 11 33 331 32 291 17 524 2 286 12 463 1 040 Składnica Węgorzewo 16 17 135 15 894 4 927 1 342 9 625 1241
* D ane dotyczące w ielk o śc i ob ro tó w , cen, k o sztó w itp. p o d aw an e są w s ta re j w alucie. •* „S p o łem ” w sw oich s ta ty sty k a c h stosow ało podział n a o b ro ty z e w n ętrzn e i w e w n ętrzn e . P od p ojęciem „ o b ro tó w ze w n ę trz n y c h ” n ależy ro zu m ieć tr a n s a k c je h u rto w e pom iędzy „S p o łe m ” a spółdzielniam i, o d b io rc am i p r y w a tn y m i i p ań stw o w y m i, n a to m ia st p o jęciem „ o b ro ty w e w n ę trz n e ” o k reśla n o tr a n s a k c je pom iędzy in s ty tu c ja m i, k tó r e w ch o d ziły w sk ład Zw iązku G ospodarczego S półdzielni „S p o łe m ” (por. J. K aliński, B itw a o h an d e l 1947—1945, W arsza w a 1971, s. 40, przy p . n r 76).
Źródło: W APO, ZGS „S p o łem ” , sygn. AB-41, k . 5.
tów). P ozostała część (45,lfl/o) p rzy p ad ała n a odbiorców spoza spółdzielni — in sty tu c je państw ow e oraz p ry w a tn e.
O ddziały i składnice pow iatow e o b sługiw ały przede w szystkim spółdziel n ie o c h a ra k te rze h andlow ym , k tó ry ch przedm iotem o b ro tu b y ły a rty k u ły spo żyw cze oraz inne a rty k u ły konsum pcyjne. Liczba obsłu g iw an y ch spółdzielni w poszczególnych p o w iatach nie by ła jed n ak o w a — w każdym z pow iatów h u rto w n ie „Społem ” zao p atry w ały różną liczbę spółdzielni — co rów nież nie pozostaw ało bez w p ły w u n a w ielkość u z y skiw anych obrotów . W k ońcu 1946
ro k u oddziały i składnice pow iatow e obsługiw ały 172 spółdzielnie han d lo w e n a tere n ie całego w ojew ództw a 61.
N ajw iększą liczbę w śród spółdzielni h a ndlow ych z a o p a try w a n y c h w a r ty k u ły dostarczane przez placów ki h u rto w e „Społem ”, sta n o w iły spółdzielnie powszechne (w te j liczbie m ieściły się rów nież spółdzielnie spożywców) oraz gm inne spółdzielnie „Samopom ocy C hłopskiej”. N ajw yższy udział spółdzielni ty ch dw óch typów w obrocie to w aro w y m „Społem ” zn ajd u je uzasadnienie w fakcie, że n a n ich spoczyw ał głów ny ciężar organizow ania akcji ap ro w iza- cyjnej.
W zrastające potrzeby żywnościowe w ojew ództw a, zw iązane ze w zrostem liczby ludności, d e term in o w ały dalszą rozbudow ę se k to ra spółdzielczego 62. N a leżało zwiększać przede w szystkim liczbę sklepów detalicznych. 31 g ru d n ia 1945 ro k u było ich 61, w ro k później — 276, a 31 g ru d n ia 1947 ro k u czynnych było już 449 spółdzielczych p u n k tó w h a n d lo w y c h es. N ajw ięcej sklepów spół dzielczych, bo aż 215, pow stało w 1946 roku, nieco m n ie j — 173 sk le p y — w 1947 roku. W późniejszym okresie (od początku 1948 roku) placów ki u r u cham iano w w olniejszym tem pie, gdyż p u n k ty sprzedaży, k tó re już funkcjono w ały, zaspokajały w dostatecznym stopniu codzienne potrzeby ludności.
Liczba sklepów w poszczególnych b ran żach n ie b yła jednakow a, a ich rozmieszczenie zależało od liczby ludności w poszczególnym powiecie. Z 449 sklepów , ja k ie założono do 31 g ru d n ia 1947 roku, 349 (77,6%) stan o w iły sk le p y b ran ży spożywczej, 25 — sk lep y z a rty k u łam i włókienniczo-odzieżow ym i, 23 placów ki prow adziły h a n d el a rty k u łam i k sięg arsk o -p a p iem iczy m i, 9 — ż e- lazno-m etalow ym i. N iew iele, bo zaledw ie 6 sklepów, handlow ało m eblam i i sprzętem dom owym , a zaledw ie 1 a rty k u łam i chem icznymi. Pozostałe sklepy sp rzedaw ały tak ie to w a ry ja k m ate ria ły b u dow lane i opałowe, w y ro b y skó rzan e oraz in n e a rty k u ły *4.
R eorganizacja spółdzielczości, przeprow adzona w d ru g iej połow ie 1947 ro k u i pierw szej połowie 1948 roku, m ia ła n a celu doprow adzenie do m ożliw ie proporcjonalnego rozmieszczenia sieci sklepów h a n d lu spółdzielczego n a te re nie w szystkich pow iatów w ojew ództw a. K ierow nictw o spółdzielczości m iało n a uw adze przed e w szystkim wieś. Na w si bow iem liczba korzy stający ch z jed n ej placów ki sklepow ej w w ielu sy tu acjach k ilk a k ro tn ie przew yższała liczbą ko rzy stający ch z podobnego ty p u usług w mieście. J e d n y m z celów re o rg a n i zacji było zlikw idow anie ty ch daleko posuniętych dysproporcji. U dało się to w niew ielkim sto p n iu i n a w si w dalszym ciągu liczba k u p u jąc y ch w sk lep ach spółdzielczych znacznie przew yższała śred n ią n a tere n ie m iast.
61 Ogólna liczba spółdzielni h an d lo w y c h n a koniec 1946 r. w y n o siła 196, lecz b y ły to m.in. spółdzielnie księg a rsk o -p ap iern ic ze i inne, k tó r e n ie b y ły za o p atry w a n e w to w a r y przez ZGS R P „S p o łem ” .
62 N a dzień 31X II 1946 w o jew ództw o olsztyńskie zamieszkiw ało 449 ty s. osób, a w r o k później — 31 X II 1947 — ju ż 524 tys., co d a je w zro st o p ra w ie 100 ty się cy (por. WAPO, ZGS RP, sygn. A-ZR-17, Spraw o zd an ie z d ziałalności o k ręg u olsztyńskiego Zw iązk u R ew izyjnego Spół d zielni R P w r. 1947, k. 4).
63 AAN, ZRS R P , sygn. 606, Sieć spółdzielczych sklepów d etaliczn y c h n a ZZ [Ziem iach Z ach o d n ich — A. S.] w g w ojew ództw w la ta c h 1945—1948, k. 31, tab. 12; W APO, U rząd W oje wódzki, sygn. 1668, Zbio ró w k a p u n k tó w sprzedaży d etaliczn ej w o jew ó d ztw a olsztyńskiego, załącznik 19, k. 134.
64 WAPO, ZRS RP, sygn. A-ZR-12, Sieć sklepów spółdzielczych n a 31 X II 1947 w g o k rę gów, s. 75, tab . X XIIIb.
Poczqtki spó łd zielczo ści w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 417
TABELA 4. Spółdzielnie h a n d lo w e z a o p a tryw a n e p rze z o ddzia ły i skła d n ice po w ia to w e „S p o łe m ”.
S ta n na 31 X I I 1946 r. R odzaj spó łd zieln i Liczba członków sp ó łd ziel n i h a n d lo w y c h O d d zia ły 1 s k ła d n ic e
S p ó łd ziel n i h a n d lo w y ch ogółem pow sz e ch n e ro ln iczo -han d lo w e gm. sp. “ Saroop. ch ło p sk a,, Oddział Braniewo 8 2 2 4 508 Oddział Giżycko 9 4 1 4 996 Oddział Kętrzyn 12 6 2 4 1395 Oddział Lidzbark ‘Warm. 11 8 2 1 1186 Oddział Nidzica 8 6 1 1 554 Oddział Ostróda 10 7 3 — 1099
Oddział Pasłęk 9 4 2 3 862 Oddział Pisz 7 5 2 — 524
Oddział Szczytno 11 5 2 4 1090 Okręgowy Oddział Spożywczy
Olsztyn 31 26 1 4 7224 Składnica Bartoszyce 4 1 1 2 570 Składnica Biskupiec 12 3 3 6 971 Składnica Morąg 12 7 4 1 1292 Składnica Mrągowo 9 7 2 — 1287 Składnica Susz 12 6 2 4 748 Składnica Węgorzewo 7 6 1 — 239 Razem 172 103 31 38 20545
Źródło: W APO, ZGS R P „S p o łem ” , sygn. AB-41, M ate riały sta ty sty c z n e do sp ra w o zd a ń D eleg ata za r o k 1946, k . 2.
W la ta c h 1945—1948 pod w p ły w em in te n sy w n ej a k cji uśw iad am iającej, prow adzonej przez Z w iązek R ew izyjny S półdzielni oraz Z w iązek G ospodarczy Spółdzielni „Społem ” , w z ras ta ła szybko liczba członków spółdzielni. O ile n a koniec 1946 ro k u liczba ludności ogółem n a tere n ie w o jew ództw a olsztyńskiego w ynosiła 449 tysięcy przy 23 tys. członków spółdzielni, to w ro k później p rz y p onad 540 tys. ludności liczba członków spółdzielni w ynosiła ju ż ponad 43,5 t y s . 65, a w ięc o ile w ciągu ro k u (1946— 1947) liczba ludności w zrosła o 17e/o, o ty le liczba członków spółdzielni w y k azała w z ro st o 95 %>.
Biorąc pod u w agę poszczególne ty p y spółdzielni należy podkreślić a k ty w ność ludności m iejscow ej w spółdzielniach przede w szystkim rybackich, to r fiars k ic h oraz g m in n y c h spółdzielniach „Sam opom ocy C h ło p sk iej”. P o tw ierd ze n iem tego jest fak t, że n a k ilk ad ziesiąt osób p ersonelu spółdzielni księg arsk o - w ydaw niczej „K siążnica M azu rsk a” 95®/o stan o w iła ludność rodzim a 66.
65 AAN, ZRS R P , sygn. 606, Liczba członków spółdzielni n a Z iem iach O d zy sk an y c h w la ta c h 1945—1948, k . 24, ta b . 5.
66 Życie O lsztyńskie, 1948, n r 181 z 3 VII, s. 3.
C h a ra k te r gospodarki w ojew ództw a olsztyńskiego, gdzie w ystępow ała p rzew aga zakładów o n astaw ien iu rolniczo-hodow lanym , stw arzał dogodne w a ru n k i d la coraz szerszego ro zw ijan ia p rzem ysłu przetw órczo-rolnego oraz spożywczego, a tak i w łaśnie dom inow ał w gospodarczej działalności spółdziel czych zakładów produkcyjnych. Je śli w 1945 ro k u spółdzielcy zajm ow ali się przede w szystkim zabezpieczaniem zakładów p rzetw ó rstw a przed dalszym zniszczeniem, a u ru ch am iali ty lk o nieliczne, to n a koniec 1947 ro k u n a tere n ie całego w ojew ództw a działały już 203 spółdzielcze zakłady w ytw órcze. Zgodnie z m ożliwościam i i potrzebam i 121 zakładów pracow ało n a potrzeby przem ysłu rolnego i spożywczego, 23 m etalow ego, 30 drzew nego i budow lanego, 13 skó rzanego i odzieżowego. N ajsk ro m n iej re p rezen to w an a b yła poligrafia, ele k tro tec h n ik a oraz przem ysł optyczny i p recyzyjny — po 1 zakładzie. Po k ilk a za kładów posiadały rów nież branże: papiernicza, w łókiennicza oraz che m iczna t7.
Oprócz zakładów przetw órczych spółdzielczość prow adziła rów nież pew ną liczbę przedsiębiorstw o c h a ra k te rze usługow ym . N a dzień 31 g ru d n ia 1947 ro k u liczba tego ty p u placów ek w yniosła 34. W tej liczbie znajdow ało się 13 placów ek bankow o-kredytow ych, 5 zakładów gastronom icznych, 11 zakła dów tra n s p o rtu tow arów , 2 hotele i p en sjo n aty oraz 3 zakłady św iadczące in n e u s ł u g i 88.
Rok 1947, p ierw szy etap realizacji T rzyletniego P la n u O dbudow y, po s ta w ił rów nież przed spółdzielczością, k tó ra została w łączona w całokształt p lan o w an ia ogólnogospodarczego, znacznie w iększe w y m ag an ia produkcyjne. T em u celowi m iała służyć m.in. przebudow a s tru k tu ry o rganizacyjnej spół dzielczości. W pierw szej połowie 1948 ro k u w zrosła ogólna liczba oraz roz m ia ry p rodukcji zakładów ad m in istro w an y ch przez spółdzielczość. N a począt k u 1948 ro k u Z w iązek G ospodarczy Spółdzielni „Społem ” oraz spółdzielnie pro w ad ziły łącznie 38 m łynów , k tó re w 1947 ro k u zm ieliły 36 971 to n zboża os. W oparciu o p rodukcję w yżej w ym ienionych m ły n ó w pracow ało 39 p iek arń , k tó ry c h zdolności pro d u k cy jn e w ynosiły 7710 ton chleba rocznie 70.
Znacznym i osiągnięciam i m ogły pochw alić się rów nież spółdzielcze przed sięb io rstw a b ra n ż y fe rm en tacy jn e j. W ty m czasie b ro w a ry w y p ro d u k o w ały 2 m in 863 tys. 1 piw a, p a la rn ia k a w y w K ętrzy n ie w y p ro d u k o w ała 167 tys. kg k aw y , drożdżow nia w K ętrzy n ie w y p ro d u k o w ała 245 tys. kg drożdży, a kazei- n ia rn ia w G iżycku 35 tys. kg kazeiny. Spółdzielnie rybackie, k tó ry ch liczba w połowie 1948 ro k u doszła do 40, odłow iły w 1947 ro k u ponad 2 tys. ton róż nego rodzaju r y b 71. Dla praw idłow ego fu n k cjo n o w an ia placów ek spółdziel czych zw iększyły sw oje ob ro ty placów ki kredytow e. B anki ludow e w 1947 ro k u udzieliły spółdzielniom 53 m in zł, a B an k G ospodarstw a Spółdzielczego 280 m in zł pożyczek.
Działalność gospodarczo-produkcyjna i han d lo w a placów ek spółdzielczych
67 WAPO, ZRS RP, sygn. A-ZR-12, Sieć spółdzielczych za k ła d ó w w y tw ó rcz y ch n a 31 X II 1947 w g o kręgów , s. 80, ta b . X XIVb.
68 WAPO, ZRS RP, sygn. A-ZR-12, Sieć spółdzielczych zak ład ó w u s łu g o w y ch n a .31 X I I 1947 w poszczególnych o kręgach, s. 82, ta b . XXVb.
69 Życie O lsztyńskie, 1948, n r 181 z 3 VII, s. 3. 70 Ibidem , s. 3.
Poczgtki sp ó łd zielczo ś ci w w o jew ó d z tw ie olsztyńskim 419
TABELA 5. Zagęszczenie sieci placó w ek s półd zie lczych w
o ls z ty ń s k i m w g sta n u na 30 V I 1943 r. m iastach i n a tust tu w o je w ó d ztw ie N azw a p o w iatu Liczba lu d n o ści S k le pów ogółem (miasto i wieś) M iasto Wieś (po wiat) M ieszkańców n a je d e n sklep m iasto w ieś
m iasto w ieś (po wiat) Bartoszyce 4 961 11 064 20 10 10 496 1 106 Braniewo 7 434 19 886 37 19 18 391 1 104 Giżycko 11 932 21 292 41 28 13 425 1637 Górowo Ił. 1 150 11 409 12 7 5 164 2 281 Kętrzyn 12 404 22 965 38 16 22 775 1 043 Lidzbark Warm. 8 000 25 333 50 20 30 400 843 Morąg 5 655 31 241 42 13 29 435 1 077 Mrągowo 7 963 27 724 38 19 19 419 1 459 Nidzica 4 225 15 738 26 9 17 669 925 Olsztyn 47 351 34 447 113 58 55 860 626 Ostróda 14 032 32 297 55 23 32 810 1 009 Pasłęk 4 056 21 952 28 9 19 450 1 155 Pisz 6 967 16 023 29 10 19 696 843 Reszel 8 595 23 268 38 20 18 429 1 292 Susz 7 637 31 729 51 12 39 636 787 Szczytno 2 659 18 849 30 14 16 189 1 190 Węgorzewo 11 923 26 366 38 20 18 596 1464 Razem 166 944 391 583 686 307 379 543 1033
Źródło: WAPO, U rząd W ojew ódzki, sygn. 1668, W y k az spółdzielczych p u n k tó w sprzedaży d etaliczn ej w g ich rozm ieszczenia n a te ren ie m ia s t i wsi, załączn ik n r 19, k. 134.
w o m aw ian y m czasie zam y k a się b ilan sem ogólnym n iem ały ch rozm iarów . N a k o n iec 1946 ro k u ob ro ty sa m y ch tylko spółdzielni w yniosły 805 m in 449 t y s . 22, a Z w iązk u G ospodarczego Spółdzielni „Społem ” 1 m ld 115 m in 451 tys. (por. tab ela 3), co d a je łączną sum ę 1 m ld 920 m in 900 tys. zł. N a koniec 1947 ro k u ■obroty spółdzielni osiągnęły sum ę 2 m ld 978 m in 681 tys. zł. Przytoczone liczby odd ają w pew n y m stopniu rozm iary, do jak ic h rozrosła się spółdzielczość w ciągu d w u i półrocznej działalności. D la p o ró w n an ia w a rto może dodać, że n a koniec 1947 ro k u n a tere n ie w ojew ództw a olsztyńskiego su m a ogólna obrotów w e w szystkich trze ch se k to rac h gospodarczych, a w ięc p aństw ow ym , spółdzielczym o raz p ry w a tn y m w yniosła 6 m ld z ło ty c h 7S, a w ięc spółdzielczość p a rty c y p o w a ła w 5 0 % w gospodarce całego w ojew ództw a.
K SZTA ŁCEN IE KADRY SPÓ ŁD ZIELCZEJ
Je d n y m z n ajb a rd zie j kło p o tliw y ch problem ów w początkow ym okresie o rg anizow ania placów ek spółdzielczych był b ra k k ad ry . W ra p o rcie sp raw o
72 WAPO, ZRS R P , sygn. A-ZR-17, S p raw o zd an ie z działaln o ści O k ręg u O lsztyńskiego, k. 4—5.
73 Ibidem , k . 4—5.
420
zdaw czym pracow ników a p a ra tu spółdzielczego do Z arząd u Z w iązku R ew izyj nego w Łodzi z 12 k w ie tn ia 1945 roku, dotyczącym sy tu acji w O kręgu M a zurskim , czytam y: „My jako g ru p a z ra m ien ia »Społem« Z w iązku G ospodar czego Spółdzielni R P prz y jech aliśm y tu w połow ie k w ietnia. J e s t n as jeszcze- ciągle m ało w sto su n k u do istn iejący ch potrzeb p racy n a odcinku gospodar czym, a zmuszeni jesteśm y rów nież zajm ow ać się organizow aniem spółdzielni. B ra k n a m do tej pracy przygotow anych ludzi ja k rów nież m ateriałó w , s ta tu tów, d ru k ó w organizacyjnych i t p . 71.
W tej tru d n ej sytuacji nieoceniony w k ła d w organizow anie pierw szych placów ek spółdzielczych w niósł w spom niany n iejed n o k ro tn ie już dyrektor- Zw iązku R ew izyjnego Spółdzielni K azim ierz P ie trzak -P aw ło w sk i, k tó ry jako by ły k iero w n ik Dzielnicy IV Z w iązku P o laków w Niemczech znał doskonale- sytuację i w a ru n k i tutejszego środow iska 75.
Część p rzybyłych do Olsztyna spółdzielców p rzy stąp iła do z ak ład an ia spół dzielni n a m iejscu, a n iek tó rzy z n ich udali się do in n y ch m iast O kręgu M a zurskiego. A lek san d er Sm oleński, re p a tria n t, późniejszy prezes Powiatowego- Zw iązku G m innych Spółdzielni w Szczytnie ta k w spom inał pierw sze dni po b y tu n a ziemi olsztyńskiej: „Do Szczytna p rzy b y łem a k u r a t 7 czerw ca 1945 ro k u jako re p a tria n t zza Buga. J a k ie było m oje zdziw ienie jak o człow ieka zw iązanego ze spółdzielczością, k iedy sp otkałem w Szczytnie 5-osobową ekipę, utw orzoną przez D elegaturę »Społem« w O lsztynie d la zorganizow ania w Szczytnie h u rto w n i pow iatow ej, a n a tere n ie w si spółdzielni spożywców i spółdzielni ro lniczo-handlow ej” 7e.
P ra w id ło w a działalność założonych placów ek spółdzielczych uzależniona b yła od stopnia opanow ania szeregu um iejętności zarów no teo rety czn y ch ja k i p rak ty czn y ch przez ludzi, k tó rzy m ieli n im i kierow ać. Z iem ia olsztyńska od czuw ała szczególny b ra k w yszkolonych i w y k w alifik o w an y c h spółdzielców. T ru d n e w a ru n k i bytow e, szczególnie w pierw szym okresie, odstraszały ludzi obeznanych z zagadnieniam i spółdzielczymi p rzed osiedlaniem się w w oje w ództw ie olsztyńskim .
B ra k spółdzielców — fachow ców b y ł n iejed n o k ro tn ie dy sk u to w an y przez m iejscow ych działaczy — o rganizatorów życia gospodarczego. Pow yższe p rzy czyny zadecydow ały, że w p lan a ch Z w iązku R ew izyjnego Spółdzielni O k ręg u Olsztyńskiego oraz in n y ch placów ek gospodarczych, obok działalności o rga nizacyjnej, jed n y m z w ażn y ch zagadnień sta ł się p roblem k ształcenia k a d r dla spółdzielczości77.
A kcją szkoleniow ą spółdzielczości k iero w ał Dział Społeczno-W ychow aw czy Z w iązku R ew izyjnego Spółdzielni, a szczególne zasługi w p rzy g o to w y w an iu now ych k a d r położył Fran ciszek P io tr o w s k i7a, k tó ry zn ajd o w ał się w e w ła dzach Z w iązku R ew izyjnego Spółdzielni, a od 15 lutego 1947 ro k u sta ł n a czele D ziału Społeczno-W ychowawczego Z w iązku i k iero w ał jego p ra c a m i
74 WAPO, ZGS R P , sygn. AB-41, R a p o r t p ra co w n ik ó w spółdzielczych do Z arzą d u Związku. R ew izyjnego S półdzielni w Łodzi z 12 IV 1945 dot. O kręgu M azurskiego, k . 13.
75 I. K asprow icz, S. Różycki, op. cit., s. 48. 76 Ibidem , s. 185.
77 WAPO, OWRN, sygn. 25, R e fe ra t w s p raw ie spółdzielczości, k. 103—105. 78 I. K asprow icz, S. Różycki, op. cit., s. 52.
