Cackowski, Stefan
"Posiadłości ziemskie miasta Elbląga
w XVII-XVIII wieku", Andrzej
Piątkowski, Wrocław 1972 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1-2, 172-175
k a m ie n i, że m u s i p rz e d s ta w ia ć kogoś b a rd z o d o sto jn e g o lu b sto ją ce g o b lisk o osób d o sto jn y c h . B yć m oże, że je s t to K a ta r z y n a v o n B essen D en h o ffo w a , k tó r ą J a n K a z im ie rz o b sy p y w a ł k le jn o ta m i. W ro d z in ie D e n h o ffó w n ie p o w in n o b y ło je j z a b r a k nąć.
N r k a t. 41 (il. 43), szk o ła h o le n d e rs k a (k rą g G. H o n th o rs ta ? ) — P o r t r e t A m a lii C o rn e lii H o lla n d -B re d e ro d e , p rz e d s ta w ia ją c y ją ja k o m ło d ą d a m ę u ź ró d ła , z c z a rk ą p e łn ą w o d y , p rz y p o m in a b a rd z o p o r tr e t y ko b iece A b r a h a m a T e m p la , np. P o r tr e t
m ło d e j d z ie w c z y n y ja k o D ia n y z M u ze u m N a ro d o w eg o w W a r s z a w ie 11 lu b in n y
z M u ze u m w D ijo n .
N r k a t. 42 (il. 45) — ró w n ie ż o k re ślo n y i słu sz n ie , ja k o szk o ła h o le n d e rsk a , p r z e d s ta w ia ją c y A n n ę F r a g e r ty n ę H o lla n d -B re d e ro d e z ry w a ją c ą k w ia t ró ży — w y d a je się z k o le i b a rd z o b lis k i o b razo w i' G o d frid u sa C a m p h u y s e n a w M u ze u m N a ro d o w y m w W arsz a w ie , k tó r y p rz e d s ta w ia n ie z n a n ą d a m ę w s tr o ju M in e rw y 12.
Z esp ó ł ty c h p o rtr e tó w z k a ta lo g u o lszty ń sk ie g o , szczególnie b o g ato re p re z e n t u ją c y b a ro k , je s t b a rd z o in te re s u ją c y i m o ż n a się n a n im uczyć s ty ló w o ra z k o s tiu m ologii.
N r k a t. 10 (il. 9) — K ie lic h m s z a ln y z ok o ło 1500 r. z w a r s z ta tu zło tn iczeg o z B ra n ie w a m o ż n a zw iązać z k ie lic h e m z 1497 r. z k o ścio ła p a ra fia ln e g o w B isk u p ic a ch (u fu n d o w a n y m za czasó w b is k u p a ch ełm iń sk ie g o M ik o ła ja I I I C ra p itz a), p u b lik o w a n y m o s ta tn io p rz e z T a d e u sz a C h rz an o w sk ie g o i M a r ia n a K o rn e c k ieg o 18. M i k o ła j C ra p itz b y ł k re w n y m b is k u p a W atze n ro d e g o . A r ty k u ł te n u k a z a ł się ju ż po k a ta lo g u o lszty ń sk im , a le o p ra c o w a n ie ob u k ie lic h ó w je s t ta k p o d o b n e, że dziś t r u d no o ty m n ie w sp o m n ieć.
Z w ie lk im z a in te re s o w a n ie m o c ze k u je m y n a n a s tę p n ą p o zy cję w y d a w n ic z ą , z a p o w ie d zian ą p rz e z a u to rk i k a ta lo g u o lszty ń sk ieg o .
W a n d a D recka
A n d rz e j P i ą t k o w s k i , P o sia d ło ści z ie m s k ie m ia s ta E lb lą g a w X V I I — X V I I I
w ie k u , W ro c ła w 1972, O sso lin eu m , ss. 198 + w k ła d k i (tab lice, 5 m ap ).
P r a c a A n d rz e ja P ią tk o w s k ie g o z zało że n ia n ie je s t p e łn ą m o n o g ra fią h is to - ry c z n o -g o sp o d a rc z ą p o siad ło śc i m ia s ta E lb lą g a w X V II— X V III w ie k u . O g ra n ic ze n ie je j p ro b le m a ty k i do z a g a d n ie ń osad n iczy ch , s p o łec z n o -e k o n o m ic zn e j s t r u k tu r y lu d n o ś ci, fo rm i w y so k o ści r e n ty fe u d a ln e j o ra z w ie lk o śc i i s tr u k t u r y d o ch o d ó w m ia s ta z d ó b r z ie m sk ic h u z a s a d n ił a u to r p rz e k o n u ją c o z a k re s e m in fo rm a c ji z ac h o w a n ej p o d s ta w y ź ró d ło w e j. P r z e d s ta w io n e w ro z d z ia le w s tę p n y m o m ó w ie n ia g łó w n y ch ty p ó w i z ałąc z o n y w y k a z w sz y stk ic h w y k o rz y sta n y c h ź ró d eł (w e d łu g k r y te riu m f o r m a ln eg o ) o rie n tu ją w ich o b fito śc i i ró ż n o ro d n o śc i o ra z c h a r a k t e r y z u ją d o d a tn io w a r s z ta t p ra c y a u to ra . Ź ró d ła te w y tw o rz o n e zo sta ły g łó w n ie p rz e z w ła d ze m ie js k ie , b ę d ą ce w ła śc ic ie lem p o siad ło ści. A p o n ie w a ż m ia s to n ie p ro w a d z iło g o s p o d a rk i w ie j s k ie j n a w ła sn y r a c h u n e k , s tą d źró d ła d o ty czą p rz e w a ż n ie z a g a d n ie ń p ra w n o -s p o - łe c zn y c h i sp o łec z n o -e k o n o m ic zn y c h , z w y łą cz e n ie m p ro d u k c ji p ro w a d z o n e j w gos p o d a rs tw a c h c h ło p sk ich i w fo lw a rk a c h m ie szc z ań sk ic h , w k tó re m ia s to n ie w n ik a ło. N ie w y ja ś n ił n a to m ia s t a u to r, czy d la fo lw a rk ó w m ie js k ic h , o d d a w a n y c h w p e r m a n e n tn ą d zie rż aw ę , zac h o w a ły się ź ró d ła ty p u in w e n ta rz o w e g o i czy n a p o d s ta w ie k s ią g u rz ę d u s z p ita ln e g o , k tó re „ u jm u ją c a ło k s z ta łt jeg o g o s p o d a rk i” (s. 14), n ie m o ż n a było om ów ić p ro b le m ó w g o sp o d a rk i fo lw a rc z n e j, łą c zn ie z p ro d u k c ją . P e w n e e le m e n ty p ro d u k c ji (s tr u k tu r a , w y d a jn o ść p lo n ó w ) o ra z sił ro b o czy ch i p o c iąg o w y ch w g o s p o d a rstw a c h ch ło p sk ich p rz e d sta w io n o w p ra c y n a p o d s ta w ie p ru s k ie g o k a t a s tr u p o d a tk o w e g o z 1772 г., co św iad c z y o d o c e n ia n iu te j p ro b le m a ty k i p rz e z a u to ra . 11 M a la r s tw o e u ro p e js k ie . K a ta lo g zb io ró w , W a r sz a w a 1967, t. 2, s. 137, n r k at. 1271.
12 Ib id e m , t. 1, s. 72, n r k a t. 185.
13 T. C h r z a n o w s k i , M. K o r n e c k i , M e c en a t a r ty s ty c z n y b is k u p a c h e ł
m iń s k ie g o M ik o ła ja I I I C ra p itza , B iu le ty n H is to rii S z tu k i, R. 34, 1972, n r 1, ss. 7— 22,
W y k o rz y sta n e ź ró d ła p o z w o liły n a z a s to s o w a n ie s ta ty s ty c z n e j m e to d y b a d a ń i w y k ła d u . E m p iry c z n y m a te ria ł liczb o w y i m ia ry s ta ty s ty c z n e sta n o w ią c e p o d s ta w " a n a liz ja k o śc io w y c h i w n io sk ó w o z m ia n a c h i ro z w o ju b a d a n y c h z ja w isk , u ją ł a u to r w 66 ta b lic a c h i 2 w y k re sa c h . I tu n a s u w a ją sią u w a g i k ry ty c z n e pod a d re se m a u to ra za fo r m a t ta b lic o ra z za sze re g u s te r e k re d a k c y jn y c h (np. g łó w k a w ta b l. X II, n ie p o d p o rz ą d k o w a n e k o lu m n y „ R a z e m ” w ta b l. X V II i X X X . b ra k ty tu łu p rz e d o s ta tn ie j k o lu m n y w ta b l. LV , n ie k o n se k w e n c je w p iso w n i n a g łó w k ó w d u ż y m i i m a - ty m lite ra m i, n ie p rz e r w a n a s k a la p io n o w a w w y k re s ie 2) i pod a d re se m w y d a w n i c tw a za sp o só b z am iesz cz e n ia ta b lic . N ie d o ciąg n ię c ia re d a k c y jn e n ie u m n ie js z a ją w a rto ś c i in fo rm a c y jn e j i d o w o d o w ej ta b lic , n a to m ia s t zam iesz cz e n ie je d n y c h (49) n a k o le jn y c h s tro n a c h p o za te k s te m , a in n y c h (17) ja k o lu ź n e w k ła d k i po d o p a sk ą u t r u d n ia k o rz y s ta n ie z n ich . N a leż a ło ra c z e j w sz y s tk ie ta b lic e , sk o ro s ą p o za te k ste m , u ją ć łą c zn ie w fo rm ie lu ź n e g o z eszy tu . K o rz y śc i ta k ie j fo rm y d la c z y te ln ik a n ie trz e b a u z a s a d n ia ć . R ó w n ież o tw a r te (z b o k u ) s k ra jn e k o lu m n y c zy n ią w ra ż e n ie , że ta b lic e są n ie zak o ń czo n e lu b p rz e rw a n e .
P r a c ę c e c h u je rzeczo w y , zw ięzły w y k ła d , m oże n ie k ie d y z b y t sk o n d e n so w a n y ze szk o d ą d la w y ja ś n ie n ia , czy p e łn ie jsz e g o p rz e d s ta w ie n ia z a g a d n ie n ia , w y m a g a ją c y sta łe g o k o n ta k tu z ta b lic a m i s ta ty s ty c z n y m i i m a p a m i.
K o n s tru k c ja p ra c y je s t p o d p o rz ą d k o w a n a c z te re m g łó w n y m p ro b le m o m : o s a d n ic tw u , s p o łec z n o -e k o n o m ic zn e j s tr u k tu r z e lu d n o ści, re n c ie i d o ch o d o w i m ia s ta . P o ło żo n o n a c isk n a u ję c ie d y n a m ic z n e ty c h z ag a d n ie ń , zaró w n o co do w ie lk o śc i b a d a n y c h z ja w isk , j a k i co do ich s t r u k tu r y , b a rd z ie j je d n a k od s tro n y ilo ścio w ej niż ja k o śc io w e j. Z m ien n o ść w czasie b a d a a u to r w d z ie w ięc iu p r z e k ro ja c h c h ro n o lo g ic z n y ch p rz y p o m o cy m ie rn ik ó w i w sk a ź n ik ó w d y n a m ik i o ra z z m ie n n y ch w s k a ź n i k ó w s tr u k t u r y i n a tę ż e n ia , a ta k ż e w u ję c iu k a rto g ra fic z n y m (o sad n ictw o ). P r z e d s ta w ie n ie w d w ó ch o s ta tn ic h ro z d z ia ła c h (V i V I) po re n c ie i do ch o d zie (rozdz. I I I i IV) p ro b le m ó w siły ro b o c z ej i k ie r u n k ó w p ro d u k c ji w ch ło p sk ich g o s p o d a rstw a c h , a w ięc n ie ja k o o d e rw a n ie ich od in n y c h s k ła d n ik ó w sił w y tw ó rc z y c h (rozdz. I i II), je s t u z a s a d n io n e in n y m sp o so b e m u ję c ia , z o sta ły o n e b o w ie m z b a d a n e ty lk o s t a ty c z n ie w p rz e k ro ju z 1772 r. n a p o d s ta w ie p ru s k ie g o k a ta s tr u p o d a tk o w eg o . P r z e to w s to su n k u do całości p ra c y m a ją ty lk o z n ac z e n ie in fo r m a c y jn e i n ie s ta n o w ią p o d s ta w y d o w n io s k o w a n ia a n i o s y tu a c ji ek o n o m ic zn e j c h ło p ó w w p o p rz e d n ic h o k re sach , a n i o d o c h o d ac h m ia s ta .
P rz e m ia n y w o sad n ic tw ie , p o le g a ją c e n a w z ro śc ie lic z b y o sied li (o 86°.o), g łó w n ie k m ie c y ch , i zag ęszczen iu sieci o s ad n ic z e j (z 7,9 do 4,2 k m 2 n a je d n o osiedle) p rz e d s ta w io n o z u w z g lę d n ie n ie m is to tn y c h p ro b le m ó w i s k u tk ó w g o sp o d arcz y c h . O d czu w a się je d y n ie b ra k in fo r m a c ji o p o c h o d ze n iu o s a d n ik ó w o ra z z b y tn ią zw ięzło ść w y k ła du. N a p rz y k ła d ty lk o w n ik liw y c z y te ln ik o d k ry je , że p o d a n e n a s tro n ie 38 u w a g i o w z ro śc ie lic z b y o sied li w b a d a n y m o k re s ie o 37, a w o d se tk a c h o 65% (p o w in n o b yć o 70%), n ie u w z g lę d n ia ją fo lw a rk ó w m ie szc z ań sk ic h u jm o w a n y c h ta k ż e w t a b lic a ch (II, IV) ja k o o so b n e o siedla.
W sp o łec z n e j s t r u k tu r z e lu d n o ści w ie jsk ie j d o strz e g ł a u to r s p ec y fic z n y u k ła d , c h a r a k te r y z u ją c y się is tn ie n ie m w y łą c z n ie c h ło p ó w czy n szo w y ch , (choć o n ie je d n a k o w y c h p ra w a c h ), w y so k im i w z r a s ta ją c y m o d s e tk ie m lu d n o ści m a ło - i b e zro ln e j, m a ły m n a to m ia s t u d z ia łe m lu d n o śc i rz e m ie śln ic z o -h a n d lo w e j. S łu sz n ie w id z i w ty m w p ły w r y n k u e lb lą sk ie g o , k tó ry p o z y ty w n ie o d d z ia ły w a ł n a is tn ie n ie i u m a c n ia n ie się w ie lk o c h ło p sk ie j g o s p o d a rk i to w a ro w e j w s iln ie jsz y m m oże s to p n iu n iż w s ą s ie d n ie j ek o n o m ii m a lb o rs k ie j. P o d n ie sio n e też z o sta ło n e g a ty w n e o d d z ia ły w a n ie e p id e m ii i w o je n . N a p o d s ta w ie z e b ra n e g o m a te r ia łu liczb o w eg o słu sz n ie z a k w e s tio n o w a ł a u to r (s. 65) m o żliw o ść p rz y ję c ia w sk a ź n ik ó w zn iszczeń g o sp o d arcz y c h w X V II w ie k u o b liczo n y ch d la cały ch P r u s K ró le w sk ic h , n ie w s k a z a ł je d n a k k o n k re tn ie w ty m m ie jscu , n a ile m o żn a je szaco w ać w b a d a n y c h p o sia d ło śc ia c h w z a k re s ie u b y tk u liczb y g o s p o d a rstw i z a lu d n ie n ia o ra z a r e a łu o gólnego i c h ło p sk ieg o : o d p o w ie d ź z n a jd z ie m y w d a lsz y c h p a r tia c h te k s t u i w ta b lic a c h . L iczb y o d n o szące się do ogólnego z a lu d n ie n ia b ę d ą m ia ły p rz y ty m m n ie js z e z n aczen ie, gd y ż u z y sk a n o je z lite r a t u r y p rz y p o m o cy s ta ły c h m n o ż n ik ó w n a ro d z in ę i g o sp o d a rstw o , są z a te m w y n ik ie m z m ie n n o śc i ty lk o ty c h je d n o ste k , n ie u w z g lę d n ia ją n a to m ia s t z m ia n w s k ła d z ie i w ie lk o śc i ro d z in y i sił n a je m n y c h g o s p o d a rstw a .
O b ra z r e n ty fe u d a ln e j i o g ó ln y ch o b c ią że ń g o s p o d a rstw i ro d z in c h ło p sk ich p rz e d sta w io n o b a rd z o d o k ła d n ie o lb rz y m im n a k ła d e m p ra c y p rz y u s ta la n iu w ie l
kości i w a rto ś c i św iad c z eń o ra z s p ro w a d z a n iu ich do p o ró w n y w a ln y c h m ie rn ik ó w . W sp o só b u d o k u m e n to w a n y b a rd z ie j niż d o tą d w lite r a tu r z e w y k a z a ł a u to r k o rz y ś ci w ła śc ic ie la ziem i (m iasta ) z e m fite u ty c z n e j fo rm y u ż y tk o w a n ia g o s p o d a rstw p rz e z ch łopów . R odzi się je d n a k p y ta n ie , dlaczeg o chło p i godzili się, ra c z e j c h ętn ie, n a e m fite u ty c z n ą d z ie rż a w ę p rz e w id u ją c ą w ię k sz e o b ciążen ia. C zy trw a ło ś ć u ż y tk o w a n ia i sw o b o d a g o s p o d a ro w a n ia s ta n o w iły tu w y s ta r c z a ją c ą z ach ętę, czy te ż p rz y c h o d zili z te re n ó w o g o rsz y ch w a ru n k a c h e k o n o m ic zn y c h i p ra w n y c h ? W d o b ra c h b is k u p s tw a c h ełm iń sk ie g o e m fite u z a b y ła b a rd z ie j k o rz y s tn a d la chłopów , d la te g o z a n ik a ła w X V III w ie k u , w p o siad ło śc ia ch e lb lą sk ic h n a to m ia s t r o z w ija ła się, m u s ia ła za te m p rz y n o sić w ię k sz e k o rz y ści d w o ro w i.
P r z e d s ta w ie n ie doch o d ó w m ia s ta z p o siad ło śc i z ie m sk ic h w y m a g ało d o b re j z n a jo m o ści z z a k re s u ów czesn ej ra c h u n k o w o śc i i o rg a n iz a c ji p o d s ta w fin a n so w y ch m ia s ta. W id a ć to z w n ik liw e g o sp o so b u o p ra c o w a n ia te g o z ag a d n ie n ia . N a u w a g ę z a słu g u je p re lim in o w a n ie , p rz e w id y w a n ie p rz e z k a m la rię w p ły w ó w p ie n ię ż n y c h z m a j ą tk u ziem sk ieg o , k tó re s ta n o w iły s ta l ą p o zy cję w d o ch o d ach m ia s ta (około 1/3). W te j s y tu a c ji u t r a t a p rzez m ia s to n a rz e cz P r u s w 1703 r. p o n a d 80% w a rto ś c i teg o p rz y ch o d u je s t ro d z a je m o g ro m n e j k o n try b u c ji n ało żo n ej p rz e z p a ń s tw o p o lsk ie, k tó re d o p u ściło do z a s ta w u p o siad ło śc i zie m sk ic h E lb lą g a i p rz e z d łu g i czas to le ro w a ło te n s ta n , d a ją c y P r u s o m m o żliw o ść w y b ra n ia w ie lo k ro tn ie w ię k sz e j k w o ty n iż w y n o sił „ d łu g ” P o lsk i. P o ś re d n io w ięc u s ta le n ia a u to ra w sk a z u ją n a n ie m o c p o lity c z n ą P o ls k i w X V III w ie k u . N ie w y k lu c zo n e , że szczegółow e s tu d ia n a d d o ch o d a m i m ia s ta w y k a żą , czy o trz y m a ło ono ja k ą ś re k o m p e n s a tę za s tra ty .
A n d rz e j P ią tk o w s k i po ra z p ie rw s z y u w z g lę d n ił p ru s k i k a t a s t e r p o d a tk o w y z 1772 r. do o b lic z eń w ie lk o śc i i s k ła d u ro d z in y c h ło p sk ie j o ra z do u s ta le n ia l i czeb n o ści sta ły c h sił ro b o czy ch w ch ło p sk ich g o s p o d a rstw a c h . U z y sk a n e liczb y ś r e d nie są n ieco w y ższe od d o ty c h c za s p rz y jm o w a n y c h w lite r a tu r z e n a u k o w e j. N ie w y k o rz y s ta ł ich a u to r w p e łn i do o b lic z en ia z a lu d n ie n ia , w id z ąc c h y b a p o trz e b ę ich s p ra w d z e n ia . P o za z a in te re s o w a n ia m i a u to ra z n a la z ły się n a to m ia s t ro d z in y lu d n o ści m a ło - i b e z ro ln e j o ra z z a tru d n io n e j w zaw o d a c h p o z aro ln ic zy c h . Ś w ia d c zy to o so n d ażo w y m c h a r a k te r z e b a d a ń . U s ta le n ia o d n o śn ie do s t r u k t u r y i ro z m ia ró w p r o d u k c ji ro ś lin n e j i h o d o w la n e j w o p a rc iu o p ru s k i k a ta s te r p o d a tk o w y w sk a z a ły jeg o p rz y d a tn o ść do b a d a ń ty c h s tro n g o s p o d a rk i c h ło p sk iej. P r z e d s ta w io n y o b ra z je s t zgodny ze s p e c y fik ą g o sp o d arcz ą b a d a n e g o te ry to r iu m , u z y sk a n ą z in n y c h źró d eł. S ta n o w i to z a c h ę tę do d a lsz y c h b a d a ń na c ały m te re n ie u ję ty m w k a ta s tr z e .
W zak o ń c z e n iu a u to r p o d su m o w a ł w y n ik i sw y c h b a d a ń i w s k a z a ł n a cechy c h a r a k te r y s ty c z n e g o s p o d a rk i d ó b r e lb lą sk ic h . Z a b ra k ło n a to m ia s t p ró b y p o k a z a n ia te j g o sp o d a rk i n a tle d o k o n u ją c y c h się z m ia n w c ałej d zieln icy , u s to s u n k o w a n ia się n a p rz y k ła d do p ro b le m u k ry z y s u g o sp o d arczeg o czy p ro c e su ro z w a rs tw ie n ia , d y s k u to w a n y c h w lite ra tu rz e . Z p rz e d sta w io n e g o m a te ria łu w id a ć je d n a k , że n a b a d a n y m te ry to r iu m s p ra w y te m ia ły m n ie jsz e zn ac z e n ie n iż w in n y c h re jo n a c h P r u s K ró le w s k ich . Ś w ia d c zą o ty m n is k ie o d s e tk i u b y tk ó w w siła ch w y tw ó rc z y c h w o k re s a c h n ie k o rz y stn y c h d la g o s p o d a rk i (n a p rz y k ła d w la ta c h 1655— 1663 g o s p o d a rstw c h ło p sk ich o 12%, a r e a łu o 14%, liczby lu d n o śc i o 10%, ro ln icz e g o w y k o rz y s ta n ia ziem i o 8 p u n k tó w ) o ra z w y so k ie w sk a ź n ik i w z ro stu w c ały m b a d a n y m o k re sie: liczby o sied li o 86%, liczb y g o s p o d a rstw ch ło p sk ich o 51% , a r e a łu o gólnego o 21%, liczby lu d n o ści (ty lk o od p o ło w y X V II w.) o 88%, o d s e tk a ro ln icz e g o w y k o rz y s ta n ia ziem i o 11 je d n o ste k .
P r a c a A n d rz e ja P ią tk o w s k ie g o je s t c e n n ą m o n o g ra fią , p o z w a la ją c ą p o zn ać w a ż ne p ro b le m y s tr u k t u r y s p o łec z n o -g o sp o d arcz e j i ro z w o ju du żeg o m a ją tk u (z o d m ie n ny m n iż w in n y c h p o siad ło śc ia ch fe u d a ln y c h u s tro je m a g ra rn y m ), s tan o w ią c e g o w ła sn o ść du żeg o m ia s ta h a n d lo w e g o i rzem ieśln iczeg o . N a p o trz e b ę ta k ic h b a d a ń w s k a zu je fa k t, że a u to r m o n o g ra fii n ie m ia ł m o żliw o ści p rz e p ro w a d z e n ia p o ró w n a ń w sz y s tk ic h b a d a n y c h z ja w isk w m a ją tk a c h p o d o b n e g o ty p u , o p o d o b n y c h w a r u n k a c h e k o no m iczn y ch , a w ię c i u d z ie le n ia o d p o w ied zi, ja k d a le c e s ię g a ła o d m ie n n o ść z a c h o d zący ch p ro cesó w , w ja k im s to p n iu m o ż n a m ó w ić o e lb lą sk ic h w ła śc iw o ś c ia c h l o k a l n y ch , a w ja k im o te n d e n c ja c h o g ó ln y ch . Z a to m o n o g ra fia A. P ią tk o w s k ie g o , je d n a z n ie lic zn y c h , tr a k t u j ą c a o d u ży m m a ją tk u z ie m sk im w ie lk ic h m ia s t, b ę d zie m o g ła s ta n o w ić p o d s ta w ę p o ró w n a w c z ą d la p rz y szły c h b a d a ń .
R ec e n z o w a n a p ra c a s ta n o w iła p o d s ta w ą n a d a n ia A n d rz e jo w i P ią tk o w s k ie m u sto p n ia d o k to ra n a u k h u m a n is ty c z n y c h w 1970 r. S te fa n C a c k o w sk i E m ilia S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , K a r ty z d z ie jó w M a zu r. W y o ó r p ism . W y b o ru d o k o n a ł J a n u s z J a s i ń s k i . P rz e d m o w ą o p a trz y ł S ta n is ła w H e r b s t . P o sło w ie J a n u s z a J a s i ń s k i e g o , O lszty n 1972, P o je z ie rz e , t. 2, ss. 34 2 -H2 nlb . W p o n a d 6 5 -le tn ie j a k ty w n e j p ra c y tw ó rc z e j zało ży c ie lk i i r e d a k to r k i „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” p o p u la ry z a to rs k a d z ia łaln o ść p is a r s k a z a jm u je m ie js c e n a cz e ln e . M ierzy ć j ą tr z e b a s e tk a m i a rty k u łó w , o p ra c o w a ń , b ro s z u r i k siąż e k d ru k o w a n y c h , ju ż od ro k u 1922 p o o k re s o s ta tn ic h l a t J e j życia, p u b lik o w a n y c h w w y d a w a n e j p rz e z N ią w D z iałd o w ie „G azecie M a z u rs k ie j” i p ię tn a s tu ro c z n ik a c h „ K a le n d a rz a d la M a z u ró w ”, o so b n y ch w y d a w n ic tw a c h , a po ro k u 1945 n a ła m a c h ..K o m u n ik a tó w ”, w sz y s tk ic h o ls z ty ń sk ic h p ism , p e rio d y k ó w c e n tra ln y c h i w w y d a w n ic tw a c h k siąż k o w y c h . Z d e c y d o w a n a w ięk szo ść ty c h p ra c p o św ięc o n a je s t u k o c h a n e j p rz e z E m ilię S u k e r to w ą -B ie d ra w in ę z iem i m a z u rs k ie j. W tru d n y c h w a ru n k a c h m ię d z y w o je n n e g o d w u d z ie s to le c ia p o d ję ła B ie d ra w in a o b o w ią ze k s łu żb y s p ra w ie m a z u rs k ie j. P o w y z w o le n iu W a rm ii i M a z u r n a ła m a c h „W iad o m o ści M a z u rs k ic h ” , a n a s tę p n ie „ K o m u n ik a tó w D z iału In f o rm a c ji N a u k o w e j” i in n y c h p is m p o d ję ła z a d a n ie z a z n a ja m ia n ia lu d n o ś ć n a p ły w o w ą z d z ie ja m i re g io n u w a r m iń s k o -m a z u rsk ie g o , d ą ż y ła do re p o lo n iz a c ji lu d n o śc i m ie js c o w e j. T e n d o ro b e k J e j p ió ra , ja k ż e w ó w czas c e n n y i p o trz e b n y , ró w n ie ż dziś z a s łu g u je ze w sz e c h m ia r n a u z n a n ie . S ta n o w i on 0 g łó w n y c h z a s łu g a c h E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y d la re g io n u . G łó w n y ch , a le n ie je d y n y c h .
O p ró cz b o w ie m p o p u la r y z a to rs k ie j d z ia ła ln o śc i p is a r s k ie j re d a k to r k a „ K o m u n ik a tó w ” p o d e jm o w a ła b a d a n ia se n s u s tric to n a u k o w e . D o strz e g a ją c is to tn e lu k i w b a d a n ia c h n a d d z ie ja m i M a z u r s ta r a ł a się je w y p e łn ić s w y m i p r a c a m i n a u k o w y m i, p o d ję te te m a ty p o sze rz a ć d p o g łęb iać. W iele p ro b le m ó w d o s trz e g a ła p ie rw sz a , z a sy g n a liz o w a ła je , to r u j ą c w te n sp o só b ście ż k i p rz y szły m , p o d e jm u ją c y m te n t e m a t b a d ac z o m . D o rz u c a ła te ż in te r e s u ją c e p rz y c z y n k i d o te m a tó w ju ż b a d a n y c h p rzez
p o p rz e d n ik ó w , w n o sz ą c w ie le n o w y c h e le m e n tó w . W s u m ie — d o ro b e k n a u k o w y E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y , m im o iż p o w s ta ł g łó w n ie w o s ta tn ic h la ta c h J e j ż y cia, n ie je s t b y n a jm n ie j m a ły . O b e jm u je k ilk a d z ie s ią t a rty k u łó w , ro z p ra w i szk icó w ro z rz u c o n y c h w lic z n y ch cza so p ism ac h n a u k o w y c h , w ty m g łó w n ie w „ K o m u n ik a ta c h M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” . W a rto śc io w e te p ra c e p o sta n o w io n o w y d a ć w o so b n y ch p u b lik a c ja c h . W .ro k u 1901 S to w a rz y s z e n ie S p o łe c z n o -K u ltu ra ln e „ P o je z ie rz e ” o p u b lik o w a ło 12 a r ty k u łó w E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y w -tomie z a ty tu ło w a n y m
K a r ty z d z ie jó w M a zu r. W je d e n a ś c ie l a t p ó ź n ie j, n ie s te ty ju ż po ś m ie rc i A u to rk i,
u k a z a ł się w w y b o rz e J a n u s z a J a s iń s k ie g o d ru g i to m K a rt. O b e jm u je on 9 a r t y k u łó w p u b lik o w a n y c h w la ta c h 1950— 1967 n a ła m a c h „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a r m iń s k ic h ” i „ P rz e g lą d u Z a c h o d n ie g o ”. W y b ó r te n s ta n o w i z w a r tą całość, d o ty czy b o w ie m w ie k ó w X I X i X X . O k re s ten , a z w łaszcza d z ie w ię tn a s te s tu le c ie b y ły A u to r ce n a jb liż sz e , tu te ż o s ią g n ę ła o n a n a jw ię k sz e i n a jc ie k a w s z e re z u lta ty b ad aw cze. N ie k tó re p o d ję te p rz e z E. S u k e rto w ą -B ie d ra w in ę te m a ty d o c ze k a ły się p o g łę b ie n ia 1 u śc iśle n ia . J e d n a k ż e a u to r w y b o ru z re z y g n o w a ł z u z u p e łn ia n ia czy k o ry g o w a n ia w y n ik ó w b a d a ń A u to rk i, słu sz n ie „ u w a ż a ją c , że s ta n o w iło b y to n a ru s z e n ie J e j o r y g in a ln y c h u s ta l e ń ” .
D ru g i to m K a r t z d z ie jó w M a z u r o tw ie ra in te r e s u ją c y a r ty k u ł Ś w ia d o m o ść n a
ro d o w a n a M a zu ra c h i W a r m ii w p ie śn i lu d o w e j n a p is a n y sw eg o czasu n a z a m ó
w ie n ie P o lsk ie g o T o w a rz y s tw a H isto ry c zn e g o . C ie k a w a i p io n ie rs k a t a p r a c a o b e j m u je cały o k re s p o ro z b io ro w y i m ię d z y w o je n n y X X w ie k u , p o d e jm u ją c ta k ż e z a g a d n ie n ie łą c zn o śc i i w sp ó ln o ty g e o g ra fic z n e j M a z u r i W a r m ii z cało śc ią ziem p o ls k ich , a k c e n tu ją c p rz e ż y w a n ie n a jis to tn ie js z y c h w y d a rz e ń h is to ry c z n y c h w P o lsce p rz e z lu d m a z u rs k i i w a rm iń s k i. Ś w ia d e c tw a te g o p rz e tr w a ły w ła śn ie w lu d o w y c h k u r la n tk a e h i fra s k a c h . K o le jn y szk ic to m u to R o d o w ó d i ż y c ie T y m o te u s z a G iz e -
w iu sz a , o m a w ia ją c y d z ia łaln o ść te g o zasłu żo n eg o d la s z k o ln ic tw a p o lsk ie g o p rz e ło m u
