0 opracow anie rozprawy pośw ięconej tym pom i niętym, w recenzow anej pracy, zagadnieniom. Z całą pew nością publikacja zaw iera unikalne informacje, a wnioski z badań dają przyczynek do dalszych dyskusji, nie tylko nad dziejami szkol nictw a K sięstw a W arszawskiego i Królestwa Pol skiego (1807- 1831), ale także nad szczeblami 1 typami szkolnictwa na ziem iach polskich w okresie zaborów.
Grażyna Karłowska
1 A. W iniarz, Szkolnictw o Księstw a W arszawskiego
i K rólestwa Polskiego (1807 -1 8 3 1 ), Lublin 2002, s. 11.
2 Jedyny syntetyczny zarys szkolnictw a zaw odow e go cyw ilnego interesującego nas okresu przedstawił
Józef M iąso, Szkolnictw o zawodowe w Królestwie
Polskim w latach 1 8 1 5 -1 9 1 5 , W rocław-W arszaw a-K ra-
ków 1966. M onograficznego ujęcia nie posiada szkolnic tw o w ojskowe. Pracą, do której najczęściej odnoszą się piszący o placówkach w ojskowych je st praca B. Gem- barzew skiego, Wojsko Polskie. Królestwo Polskie 1 8 1 5-1830. K sięstwo W arszawskie 1 8 0 7 -1 8 1 4 , W ar
szaw a 1905. Podobnie je st z m onografiam i dotyczącymi sem inariów duchow nych om aw ianego okresu. N a uwagę zasługują tu m.in. prace: J. Bielińskiego, Wydział
Teologiczny K rólewskiego W arszawskiego Uniwersytetu (1 8 1 7 -1 8 3 1 ). Zarys historyczny, W arszaw a 1907;
Sem inarium Włocławskie. Szkic historyczny, na podsta
wie akt i dokum entów m iejscow ych ułożył i spisał ks. S. C hodyński, W łocław ek 1904.
3 J. Bieliński, Królewski Uniwersytet Warszawski
(1 8 1 6 -1 8 3 1 ), W arszaw a 1907, t. I; 1911, t. II; 1912,
t. III.
Dorota Żołądź-Strzelczyk, Wiesław Jamrożek, Studia z dziejów
edukacji kobiet na ziemiach polskich, Agencja Wydawniczo-Po
ligraficzna „Bajt”, Poznań 2001, ss. 152
Podjęty przez autorów tem at mieści się w nurcie, podejm ow anych ju ż od pew nego cza su przez polskich historyków, badań pośw ięco nych dziejom kobiet na ziem iach polskich. O ile sytuacja prawna czy biografie wybitnych kobiet doczekały się licznych opracow ań1, to problem atyka edukacji kobiet na ziemiach pol skich nie została, jak dotąd, w pełni opracow a na.
Praca ta jest pod wieloma względami w yjąt kow a i oryginalna. Nie każdy z nas bow iem uśw iadam ia sobie jak długa droga i czas dzieli dzisiejszą wyem ancypowaną, w ykształconą i ak tyw ną w różnych dziedzinach życia społecznego kobietę, od kobiety doby staropolskiej, w yposażo nej częstokroć jedynie w podstawy wychowania dom owego czy też niew iasty kształconej na popu larnych w XVIII wieku pensjach. A utorzy pokusi li się więc o przedstaw ienie kolejnych etapów pokonyw anych w ewolucji ośw iatowej przez pol ską kobietę. Na uwagę zasługuje rów nież fakt, iż m ateriał badaw czy jest prezentow any w sposób przejrzysty i czytelny, co obok w alorów natury naukowej je s t niew ątpliw ą zaletą dzieła.
Stw orzony w prosty i logiczny sposób układ pracy sprawia, że czytelnik bez problem u odnaj dzie interesujące go zagadnienia a jednocześnie
zawarte w kolejnych rozdziałach treści są ze sobą harmonijnie połączone, tworząc spójną całość.
Język, jakim posługują się autorzy, w połą czeniu z umiejętnym wyrażaniem stricte nauko wych treści, gwarantuje szeroki krąg odbiorców. Obok więc historyków czy studentów kierunków pedagogicznych i historycznych, adresatem pre zentowanej publikacji może być każdy czytelnik zainteresowany kulturą, tradycją i obyczajow oś cią.
Zarów no dla Doroty Żołądź-Strzelczyk, jak W iesław a Jam rożka prezentow ana publikacja nie jest debiutem autorskim. Oboje m ają ju ż pewien dorobek badawczy. Czytelnicy systematycznie śledzący publikacje z zakresu historii wychowa nia rozpoznają w tym literackim duecie autorów innej pracy, również poświęconej kobiecie i edu kacji2.
Na pracę składa się materiał periodycznie podzielony na dwie części, z których pierwsza przedstaw ia Dzieje edukacji kobiet w Polsce przedrozbiorow ej, natom iast część druga omawia Program y i działalność edukacyjną kobiet polskich okresu niewoli.
Autorem części pierwszej jest Dorota Zo- łądź-Strzelczyk. W sześciu problemowo ułożo nych rozdziałach autorka spogląda na kobietę
przez pryzmat jej pozycji w rodzinie i w społe czeństwie oraz jej statusu prawnego. Odw ołuje się również do funkcjonujących od średniowiecza przez odrodzenie po wiek X V III poglądów na wychowanie kobiet. Om awiając problem atykę praktyki edukacyjnej dziewcząt, autorka zwraca uwagę na specyfikę wychowania i edukacji dzie wcząt w badanym przez siebie okresie. Kształ cenie dziewcząt w głównej m ierze ograniczało się wówczas do domowej edukacji, pod okiem bon i guwernantek. Jeśli zaś w ykraczało poza dom rodzinny, to kontynuowane było początkow o w szkołach przyklasztornych, a w X V III wieku również na prywatnych pensjach.
Rozważania autorki om ów ione w sześciu rozdziałach prow adzą w rezultacie do wniosku, że mimo niewielu możliwości edukacyjnych, kobie ty w Rzeczypospolitej przedrozbiorow ej miały pewne możliwości zdobyw ania wiedzy, chociaż były one ograniczone zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościow ym . Z dokonanego przez D. Żołądź-Strzelczyk krótkiego przeglądu możliwości edukacyjnych kobiet w dobie staro polskiej widać, jak rósł udział kobiet w życiu intelektualnym Rzeczypospolitej. A utorka zwraca jednak uwagę na fakt, że przez cały omawiany okres wykształcone kobiety stanowiły niew ielką część kobiecej populacji a ich udział w ów czes nych polskich elitach intelektualnych był także stosunkowo niewielki.
Autorem drugiej części prezentow anej pracy jest W iesław Jamrożek. W tej składającej się z dwóch rozdziałów części om ów iona została problematyka awansu społeczno-kulturowego i edukacyjnego kobiet na poszczególnych etapach rozwoju ruchu kobiecego a także form y i przeja wy udziału kobiet w szeroko rozum ianym ruchu oświatowym na przełomie XIX i XX wieku, na przykładzie aktywności ośw iatowej kobiet w G a licji.
W rozdziale pierw szym , kreśląc sylwetki prekursorek ruchu kobiecego na ziem iach pol skich, autor skupił się na analizie rozwoju ruchu kobiecego na ziemiach polskich w kontekście specyficznych warunków niewoli narodowej. W śród wym ienionych przez autora kobiet - emancypantek znalazły się m.in. Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, N arcyza Żmichowska, Eliza Orzeszkowa. W arte podkreślenia jest w e dług autora to, że „dla emancypujących się kobiet
polskich kw estie narodow e stawały się nadrzęd nymi - naw et wobec idei rów noupraw nienia” 3. W rozdziale drugim przedstawiono dw ojaką rolę kobiet w ruchu ośw iatow ym Galicji. A nalizu jąc form y i przejaw y udziału kobiet w ruchu ośw iatow ym Galicji, autor z jednej strony przed staw ia kobiety w roli podmiotowej (inicjatorek i organizatorek różnych przedsięwzięć edukacyj nych, w ykładow czyń itp.), z drugiej - ukazuje je w charakterze słuchaczek, czytelniczek, uczest niczek kursów i innych form edukacji. W. Jam rożek podkreśla, że ruch ten pobudzał aspiracje kulturalno-ośw iatow e ówczesnych kobiet - Polek, a zarazem przyczynił się do społeczno-kulturalnej (a także politycznej) emancypacji kobiet.
Z ainteresow any czytelnik z pew nością prze śledzi z uw agą prezentow aną pracę i dostrzeże zarów no te sygnalizow ane, jak i nie wymienione w tym om ówieniu zalety rozprawy.
Praca ta, pod w ielom a względami w artoś ciow a i w yjątkow a, niestety nie jest wolna od pew nych odczuwalnych m ankamentów. Jest nim niew ątpliw ie brak bibliografii i indeksów. Auto rzy w ykorzystali w prawdzie różnorodny i bogaty zasób źródeł oraz opracowań (m ożna doliczyć się przeszło 200 pozycji), niestety brak jest ich całościow ego zestaw ienia i uporządkowania.
Szkoda, że autorzy nie zadbali o uzupeł nienie ciekaw ych i wartościowych treści odpo wiadającymi im zdjęciami, co niew ątpliw ie w zbo gaciłoby pracę.
Szkoda też, że w części omaw iającej pro gramy i działalność edukacyjną kobiet polskich okresu niewoli narodowej - formy i przejaw y udziału kobiet w ruchu ośw iatowym w okresie niew oli zostały przedstawione tylko na przykła dzie aktywności oświatowej kobiet w Galicji. Ciekawe byłoby bowiem zestawienie analizow a nej problem atyki w kontekście pozostałych zabo rów.
W podsum ow aniu należy zaznaczyć, iż pre zentowana praca, jak podkreślają we wstępie sami autorzy, jest rezultatem badań prowadzonych w ramach projektu badawczego, finansowanego przez Komitet Badań Naukowych. Należy się więc spodziew ać dalszych równie interesujących i nowatorskich rezultatów tych badań. Autorzy nie wyczerpują problemu, a jedynie otw ierają furtkę przed dalszymi studiami nad dziejami edukacji kobiet w Polsce. Zw racają jednocześnie
uwagę na wiele nie opracowanych dotychczas problem ów badaw czych, funkcjonujących jedynie w sferze stereotypów i utartych sądów, jak np. nie opracowane dotąd zagadnienie edukacji domowej dziew cząt na ziemiach polskich w dobie niewoli narodowej.
Grażyna Karłowska 1 S. Bylina, W. Urban, Kobiety staropolskie.
O siągnięcia historiograficzne i problem y badawcze, K ie
leckie Studia H istoryczne 9, 1991, s. 133- 148; A. K usiak, O kobiecej historiografii, „K wartalnik Pedagogi czny” 1995, nr 1 -2 .
2 Rola i m iejsce kobiet w edukacji i kulturze
polskiej, red. W. Jam rożek, D. Żołądź-Strzelczyk, Po
znań 1998.
3 D. Żołądź-Strzelczyk, W . Jam rożek, Studia
z dziejów edukacji kobiet na ziemiach polskich, Poznań
2001, s. 138.
Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej w XIX
i początkach XX wieku, wybór i opracowanie A. Denisiuk,
K. Jakubiak, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz
2001, ss. 290
W roku 2001, nakładem W ydaw nictw a A ka demii Bydgoskiej im. K azim ierza W ielkiego w Bydgoszczy, ukazały się źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej. Obszerna, bo licząca 290 stron druku publikacja, przedstawia problem atykę dotyczącą rodziny polskiej jako środow iska w ychow aw czego, a także różne aspe kty w ychow ania w rodzinie polskiej w świetle dostępnych źródeł z analizowanego okresu. C ezu ry czasowe pracy zostały zawarte ju ż w tytule i obejm ują wiek XIX i początek wieku XX.
W yboru i opracow ania źródeł dokonali dwaj historycy w ychowania, pracownicy Zakładu H is torii M yśli i D oktryn Pedagogicznych Instytutu Pedagogiki Akademii Bydgoskiej - Andrzej D e nisiuk i K rzysztof Jakubiak. W arto więc podkreś lić, iż ani jedno ze źródeł nie zostało dobrane w sposób przypadkowy, z pozycji biernego jed y nie odbiorcy treści źródłow ych, jako że obaj redaktorzy biorą czynny i aktyw ny udział w nau czaniu i kształceniu studentów z zakresu dziejów w ychowania w rodzinie (w Akademii Bydgoskiej do programu studiów na kierunku pedagogika wprow adzono bow iem fakultatyw ny przedmiot: dzieje w ychow ania w rodzinie). Nie m ożna przeto redaktorom omaw ianej pracy zarzucić braku roze znania, um iejętności wyboru i analizy spraw rzeczyw iście najw ażniejszych. Nie m ożna im tak że zarzucić braku dośw iadczenia, co do doboru odpowiednich m ateriałów źródłow ych, jak i je d nostronności w ujmow aniu przedstaw ianej prob
lematyki. Św iadczy to z całą pew nością o wyso kiej erudycji redaktorów analizowanej pracy, dos konale orientujących się w istniejącej literaturze źródłowej i stanie badań dotyczących jej przed miotu.
„Źródła do dziejów w ychowania w rodzinie polskiej w XIX i początkach XX w ieku” trzeba oceniać nie tylko jako próbę systematycznego przedstawienia dorobku źródłow ego dotyczącego analizowanej problem atyki w ychow ania w rodzi nie, ale także jako propozycję dla praktycznego ich w ykorzystania w nauczaniu historii wychowa nia przez w szystkich nauczycieli akademickich tego przedm iotu, a przede wszystkim studentów. Praca A. D enisiuka i K. Jakubiaka jest spojrzeniem na zagadnienie wychowania w rodzi nie polskiej przez pryzmat dostępnych źródeł z okresu XIX i początku XX wieku, w powiąza niu z takimi istotnym i uwarunkowaniami, jak przem iany polityczne, kulturowe, społeczno-eko- nom iczne, myśl pedagogiczna i praktyka w y chowawcza.
M ateriały źródłowe, stanowiące meritum omaw ianej pracy, obejm ują literaturę naukową i szeroko rozum ianą publicystkę pedagogiczną pochodzącą z wieku XIX i początku wieku XX. Składają się na nią głównie fragmenty prac wybit nych pedagogów analizowanego okresu (np. Ewa rysta Estkowskiego, Janusza Korczaka, Anieli Szycówny), socjologów, fragmenty szkiców peda gogicznych i literatury wspomnieniowej
