R O C ZN IK I PSY C H O L O G IC Z N E
Tom 5 - 2002
EW A Z A S Ę PA
P E R S O N A L N Y W Y M IA R R E L IG IJN O Ś C I A S T R U K T U R A O S O B O W O Ś C I
Artykuł ten jest poświęcony problem owi związku m iędzy religijnością personalną - wymiaru, który został wyróżniony i zdefiniow any przez Jaw or skiego (1987/1988; 1989; 1998) - a cechami osobowości.
Każdy człowiek stara się nadać swemu życiu sens, znaczenie. Dąży nie tylko do tego, aby jego życie było coraz bogatsze, pełniejsze, ale pragnie również, aby on sam stawał się coraz bardziej dojrzałą osobą. Na drodze tych poszukiw ań często pojaw ia się religia, rzeczywistość transcendentna. W ielu badaczy podkreśla, iż religia ma bardzo duże znaczenie dla egzystencji czło wieka, dla rozwoju jego osobowości (Pastuszka, 1964; Fromm, 1966; Uch- nast, 1975; Franki, 1978; Francis, 1985; Chlewiński, 1982; A llport, 1988; Prężyna, 1990; Kozielecki, 1991; Chaim, 1991; 1993; Szym ołon, 1998; 1999; 2000) oraz dla zachowania zdrowia psychicznego (Easton, Andrews, 2000; Hintikka i in. 2000; Pardini i in. 2000).
Religia ma swój aspekt przedm iotowy i podm iotowy. Aspekt przedm ioto wy religii oznacza zbiór prawd, reguł postępow ania, norm, czynności obrzę dowych, instytucji, nakazów i zakazów, które regulują stosunek m iędzy czło wiekiem i Bogiem (Prężyna, 1981; Kuczkowski, 1998; Szymołon, 1999). Aspekt zaś podmiotowy, czyli religijność, to - jak podaje Kuczkowski (1998) - „[...] podm iotowe, subiektywne, indywidualne ustosunkow anie się osoby do systemu prawd, przy zaangażowaniu całej osobow ości” (s. 22).
W iele form religii łączy się z wielom a form ami religijności. M akselon (1990) uważa, iż religijność jest związana z aktem wyboru. Ten akt wyboru jest różny u poszczególnych osób; u jednych dotyczy w ielu warstw psychiki,
D r Ew a Za s ę p a, Zakład P sy ch o lo g ii K liniczn ej, A kadem ia P ed agogik i Specjalnej, ul. S z częśliw ick a 40, 0 2 -3 5 3 W arszawa; zasepa@ ap s.ed u.pl
a u innych - tylko m arginesu życia. „Paralelnie do takiego czy innego w ybo ru Boga kształtuje się określona osobowość religijna. Osobowość religijna to zespół psychicznych cech i zachowań znamiennych dla jednostek religijnych” (Makselon, 1990, s. 263). Biorąc pod uwagę dużą różnorodność tych zespo łów, m ożna wyróżnić specyficzne typy religijności, np. religijność zewnętrzna i wewnętrzna (M akselon, 1990), religijność spójna i niespójna (Chaim , 1991). Jaworski (1987/1988; 1989; 1998) w yróżnił i zdefiniow ał wym iar personalny i apersonalny religijności (wym iary te są związane z religijnością chrześcijań ską). A spekt podm iotowy religii jest rozważany w personalizm ie - nurcie filozoficznym analizującym problemy osoby, jej um iejscow ienie w świecie (Mounier, 1960; Rodziński, 1980; 1989; W ojtyła, 1986; 1994). W edług perso nalizmu religia chrześcijańska jest religią personalną. Istnieją w niej wspólnie trzy elementy: człow iek, który jest bytem osobowym - stanow iący podm iot przeżycia religijnego; Osoba Boga - będącą przedm iotem przeżycia religijne go; relacja osobowa - stanowiąca specyficzny typ relacji m iędzy osobą czło wieka i Bogiem osobowym (Jaworski, 1987/1988; 1989; 1998). Jaworski (1989) określił religię personalną „m odelową form ą religijności”. Jest ona realizacją ontycznej relacji osobowej pom iędzy osobą ludzką a O sobą Boga, a zarazem najw yższą form ą religijności. „W ielkość ładunku personalnego w religijności m oże być różna u poszczególnych osób: od pełnego nasilenia wymiaru personalnego (religijność personalna) aż do braku personalnego odniesienia m iędzy podm iotem i przedm iotem religijności (religijność aperso- nalna)” (Jaw orski, 1989, s. 12).
W teoretycznym modelu religijności personalnej jest m owa o tym, iż oso by, których kontakty z Bogiem m ają charakter osobowych odniesień, charak teryzują się religijnością personalną. Osoby zaś, które Boga traktują reistycz- nie, instrum entalnie, charakteryzują się religijnością apersonalną (Jaworski, 1987/1988; 1989; 1998). W psychologicznym opisie religijności personalnej i apersonalnej należy uwzględnić specyficzne cechy: przedm iotu i podm iotu przeżyć religijnych oraz relacji między podm iotem i przedm iotem (tamże).
„Przeżywając kontakt z Bogiem (z Sacrum), człow iek jako podm iot tego przeżywania charakteryzuje się różnymi cechami zależnie od typu przeżyw a nej religijności” (Jaw orski, 1998, s. 78). A m ianowicie, osoby, które charakte ryzują się religijnością personalną, charakteryzuje: aktyw ność i zaangażow a nie, spontaniczność i twórczość, otwartość, autonom iczność, poczucie odpo wiedzialności i wolności, świadomość celowości w życiu, allocentryzm , sta bilność. Specyficzne cechy, które charakteryzują osobę o religijności aperso nalnej, są następujące: pasywność i obojętność, sztywność i naśladownictw o,
izolacja, heteronom iczność, brak poczucia w olności i odpow iedzialności, dezorientacja egzystencjalna, egocentryzm , labilność (Jaw orski, 1989, s. 50-57).
Osoby o religijności personalnej inaczej interpretują przedm iot religijności - Boga, w porównaniu z osobami o religijności apersonalnej (różnice dotyczą zarówno znaczenia denotacyjnego, jak i znaczenia konotacyjnego pojęcia „Bóg”). Osoby o religijności personalnej traktują Boga w sposób osobowy; stanowi On dla nich wartość term inalną i centralną. Bóg i religia są w artoś ciami zinternalizowanym i. Natomiast osoby o religijności apersonalnej trak tują Boga reistycznie; jest On dla nich w artością instrum entalną i peryferyjną. Bóg i religia są wartościam i niezinternalizow anym i (Jaw orski, 1989, s. 59-62).
Religijność personalną i apersonalną różnicuje też typ relacji zachodzącej między człow iekiem i Bogiem. W religijności personalnej relacja ta jest: dialogowa, wzajemna, bezpośrednia, zaktualizow ana, natom iast w religijności apersonalnej - m onologowa, jednostronna, pośrednia, niezaktualizow ana (Ja worski, 1989, s. 63-65).
W prezentow anych badaniach religijność personalna oraz apersonalna pełni rolę zm iennej niezależnej. Zm ienną zależną jest struktura osobow ości. Przyję cie takiego kierunku zależności jest uproszczeniem problem u, dokonanym na potrzeby tej pracy. Ustalenie precyzyjnego kierunku zależności m iędzy religij nością a osobow ością jest zadaniem bardzo trudnym . Szym ołon (1999) pisze, iż „[...] związek obu tych struktur jest złożony i wieloaspektow y. [...] N aj częściej mówi się o wzajemnym oddziaływaniu na siebie osobowości i religij ności” (s. 52).
Strukturę osobowości zbadano przy zastosow aniu technik opracow anych na podstaw ie koncepcji ujmujących osobowość w kategoriach cech. Pierw sza z nich - to czynnikowa teoria osobowości C attella, druga zaś - koncepcja tzw. W ielkiej Piątki Costy i McCrae.
Cattell pisze, iż „[...josobow ość jest tym, co pozw ala przew idzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji” (Cattell, 1950, s. 2 - za: Hall, Lindzey, 1994). Stąd też „[...] za najw ażniejszy cel badań nad osobow ością uznał ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachow ają się w różnego rodzaju sytuacjach i środow iskach” (Strelau, 2000, s. 528). Najważniejszym pojęciem , za pom ocą którego Cattell opisuje osobowość, jest „cecha”. „Cecha [...] jest zbiorem reakcji stanow iących pewnego rodzaju jedność, która pozwala reakcje te podciągnąć pod jedno określenie i ujmować w ten sposób do wielu celów ” (Cattell, 1946, s. 72 - za: Chlewiński, 1987,
s. 76). Cattell wyróżnił cechy pow ierzchniow e i cechy źródłowe (konstytu cjonalne oraz środowiskowe). Cechy źródłowe (zarówno konstytucjonalne, jak i środow iskow e) zostały podzielone ze względu na sposób, w jaki się w yraża ją, na: dynam iczne, uzdolnieniowe i tem peram entalne (zob. Chlew iński, 1964;
1987). Do badania osobowości dzieci, m łodzieży i dorosłych Cattell opraco wał wiele czynnikowych kwestionariuszy osobowości (por. K ostrzewski,
1964; 1967; Nowakowska, 1970; Strelau, 2000); do diagnozy struktury osobo wości dorosłych skonstruował on 16-czynnikowy K w estionariusz Osobow ości. Costa i M cCrae zdefiniowali osobowość operacyjnie jako „[...] strukturę [...] najbardziej podstawowych wym iarów wpływających na cechy identyfiko wane zarówno w naturalnych językach, jak i kw estionariuszach psychologicz nych” (Costa, M cCrae, 1992, s. 14 - za: Zawadzki i in. 1998, s. 21). Costa i McCrae wyodrębnili 5 czynników osobowości. Opracow ania tego modelu osobowości dokonano na podstaw ie analiz psychom etrycznych skal testowych i analiz leksykalnych. Ten 5-czynnikowy model osobowości tw orzą następują ce wymiary: Neurotyczność (N euroticism ), Ekstraw ersja (Extraversión), Ot wartość na dośw iadczenie (Openness to Experience), Ugodow ość (.Agreeable- ness), Sum ienność (Conscientiousness) (Zawadzki i in. 1998; Strelau, 2000; Oleś, 2000). Każdy z tych 5 czynników zawiera po 6 składników - cech bardziej specyficznych, o mniejszym poziom ie ogólności. Neurotyczność obejmuje: lęk, agresyw ną wrogość, depresyjność, im pulsywność, nadw rażli wość, nadmierny samokrytycyzm. Ekstraw ersja zawiera: tow arzyskość, ser deczność, asertywność, aktywność, poszukiw anie doznań, emocjonalność w zakresie pozytywnych emocji. Otwartość na dośw iadczenie obejm uje takie składniki, jak: wyobraźnia, estetyka, uczucia, działania, idee, wartości. Na wym iar Ugodowość składa się: zaufanie, prostolinijność, altruizm , ustępli wość, skrom ność, skłonność do rozczulania się. Sum ienność obejm uje jako składniki: kom petencję, skłonność do utrzym yw ania porządku, obow iązko wość, dążenie do osiągnięć, sam odyscyplinę, rozw agę (Zawadzki i in. 1998, s. 13-20; Anastasi, Urbina, 1999, s. 470; Strelau, 2000, s. 553).
Jaworski (1987/1988; 1989; 1998) nie tylko stw orzył teoretyczny model religijności personalnej, ale też scharakteryzow ał na podstaw ie badań obraz siebie oraz poziom jaw nego i ukrytego niepokoju osób o religijności perso nalnej i apersonalnej (dokonał tego przy zastosow aniu Testu Przym iotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna oraz Arkusza Sam opoznania Cattella. Jaworski (1989) doszedł do wniosku, iż osoby o religijności personalnej m ają osobowość bardziej zintegrow aną i są bardziej przystosow ane w porównaniu z osobami o religijności apersonalnej. W ykazują w ysoką sam oocenę, zaufanie
do siebie, kontrolę siebie, wytrwałość, zrów noważenie oraz cenią porządek wewnętrzny. Nie przejaw iają one symptomów wskazujących na jaw ny lub ukryty niepokój. M ają silne „ja” oraz silną wolę. Osoby o religijności per sonalnej są pozytywnie i optym istycznie nastawione do życia. W ykazują one nastawienie altruistyczne i allocentryczne w stosunku do innych ludzi. Lubią kontakty społeczne. Są serdeczne, otwarte, sumienne, obow iązkow e. U osób 0 religijności personalnej mamy do czynienia z otwartym światem selfu\ jest tu otwarcie własnego „ja” na Boga, inne osoby i świat. Osoby o religijności apersonalnej w ykazują symptomy słabszego ego - są niecierpliw e, pobudliw e, m ają słabszą samokontrolę, słabszą wolę i wyższy w skaźnik ukrytego niepo koju. Mniej ufają sobie; są bardziej konfliktow e, dom inatyw ne, niezadow olo ne, uraźliwe. Pragną uzyskać niezależność. W stosunku do innych ludzi są pełne rezerwy, podejrzliwe, agresywne. Charakteryzuje je zam knięty świat własnego „ja”.
Zainteresowanie koncepcją religijności personalnej wydaje się wzrastać; dowodem na to jest rosnąca liczba prowadzonych badań, dotyczących tego wymiaru religijności. Chaim (1997) stw ierdził, iż religijność personalna w iąże się z poczuciem zrozum ienia, otw artością, akceptacją, szacunkiem i zaangażo waniem w środowisku rodzinnym badanych osób. A utor ten ponadto wykazał, iż wym iar personalny religijności jest dodatnio związany z poziom em empatii, ujemnie zaś - z makiawelizmem (Chaim, 2000). Franczak i D októr (2000), badając grupę młodzieży, doszli do następujących wniosków: religijność personalna wzrasta wraz z wiekiem badanych osób; w ym iar ten nie jest istot nie związany z płcią, wykształceniem respondenta i jego rodziców , w ielkością rodziny i jej atmosferą, obecnością ojca w rodzinie. Z personalnym w ym ia rem religijności pozytywnie koreluje uczestnictwo we mszy św. oraz m odlit wa osobista. Osoby o religijności personalnej m ają w iększe poczucie szczęś cia w chwili obecnej. Personalny w ym iar religijności łączy się bardziej z ne gatywnym stosunkiem do sekt, New Age. Uczestnictw o we mszy św. i m od litwa osobista są negatywnie związane z apersonalnym wym iarem religijności. Z wymiarem tym wiąże się pozytyw nie większy autorytaryzm , neurotyzm 1 akceptacja przekonań i praktyk New Age, m niejsze poczucie własnej w ar tości, m niejsze poczucie szczęścia w chwili obecnej.
Celem prezentowanych badań jest rów nież dalsza psychologiczna analiza religijności personalnej. W swych interesujących badaniach Jaw orski (1989; 1998) posłużył się Arkuszem Sam opoznania Cattella, który uw zględnia pięć czynników m ierzących dwa rodzaje niepokoju (jawny i ukryty). W arto też zbadać, czy pozostałe cechy Cattellow skiego modelu osobowości są istotnie
związane z personalnym wymiarem religijności. Aby charakterystyka osób z religijnością personalną i apersonalną była bogatsza i uw zględniała więcej aspektów badawczych, posłużono się też narzędziem , które zbudowane jest na podstaw ie koncepcji wskazującej na to, iż istnieje pięć „podstaw ow ych” wym iarów konstytuujących strukturę osobowości człow ieka. Te wym iary „[...] m ają charakter najbardziej ogólnych cech zachowania (są najwyższe w h ierar chii), a przy tym są cechami realnym i, niezm ienniczym i, uniwersalnym i i u- warunkowanym i biologicznie” (Zawadzki i in. 1998, s. 22). Te dwa m odele osobowości, mimo iż ujm ują osobowość w kategoriach cech, różnią się m ię dzy sobą sposobem identyfikow ania istotnych w jej opisie wymiarów.
Opierając się na literaturze przedm iotu, sform ułow ano następującą hipote zę:
HI - Religijność personalna jest związana z innymi cecham i osobowości niż religijność apersonalna.
Osoby o religijności personalnej m ają bardziej dojrzałą i zintegrow aną strukturę osobowości, są bardziej przystosow ane do otaczającej rzeczyw istoś ci, lepiej sobie radzą z trudnym i sytuacjam i, m ają bardziej pozytyw ne nasta wienie do innych ludzi w porównaniu z osobam i o religijności apersonalnej.
I. M E T O D A
1. Zastosow ane techniki badawcze
Strukturę osobowości badano za pom ocą 16-czynnikow ego K w estionariusza Osobowości Cattella oraz Inwentarza Osobowości NEO-FFI Costy i M cCrae. 16-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości służy do pom iaru obrazu struk tury osobowości. Został zbudowany na podstaw ie teorii osobowości Cattella, opierającej się na wynikach analizy czynnikow ej, przy zastosowaniu której Cattell uzyskał 16 bipolarnych czynników w yjaśniających strukturę osobow oś ci (Nowakowska, 1970; Hall, Lindzey, 1994). Polska w ersja tej techniki skła da się z 300 pytań (na każdą skalę przypada od 18 do 20 pytań). Polską adaptację kwestionariusza opracował Choynowski i Nowakowska. Czynniki, które m ierzy ten kwestionariusz, są następujące: A: Cyklotym ia-Schizotym ia, B: W ysoka Inteligencja-N iska Inteligencja, C: Dojrzałość em ocjonalna-N euro- tyczność, E: Dom inowanie-Uległość, F: Surgencja-D esurgencja, G: W ysokie Superego-N iskie Superego, H: O dpom ość-B rak odporności, I: W rażliwość- -Brak wrażliw ości, L: Paranoidalna podejrzliw ość-B rak podejrzliw ości, M:
Niekonwencjonalność-Konw encjonalność, N: R acjonalizm -Prostota, O: D epre syjna niepewność siebie-Pew ność siebie, Q l: Radykalizm -K onserw atyzm , Q2: Sam owystarczalność-Zależność od grupy, Q3: W ysoka sam oocena-N iska samoocena, Q4: W ysokie napięcie ergiczne-N iskie napięcie ergiczne (Nowa kowska, 1970). Rzetelność polskiej adaptacji techniki obliczono przy zastoso waniu w spółczynnika zgodności w ew nętrznej i w spółczynnika stałości. W spółczynniki zgodności wewnętrznej w ahają się od 0,52 do 0,89, w spół czynniki stałości zaś - od 0,50 do 0,90. Oszacowano też trafność polskiej adaptacji kw estionariusza; obliczono, iż dobrze on różnicuje grupę osób neu rotycznych od normalnych (Nowakowska, 1970).
Inw entarz Osobowości NEO-FFI Costy i M cCrae został oparty na tzw. 5-czynnikowym M odelu Osobowości (modelu W ielkiej Piątki). Polskiej adap tacji NEO-FFI dokonali: Zawadzki, Strelau, Szczepaniak, Śliw ińska (1998). Technika ta składa się z 60 pytań. Rzetelność polskiej adaptacji NEO-FFI oszacow ano przy zastosowaniu w spółczynnika zgodności wew nętrznej a Cronbacha. W spółczynniki te są następujące: NEU - 0,80, EKS - 0,77, OTW - 0,68, UGD - 0,68, SUM - 0,82. Trafność inw entarza obliczono poprzez porównanie samoopisu osoby z oszacow anym i cecham i oraz poprzez korelację oszacowań dokonanych przez dwie osoby. N ajw yższe współczynniki korelacji pom iędzy samoopisem a szacow aniem uzyskano dla skal: EKS (średnia około 0,60), NEU i OTW (średnie pow yżej 0,50). Nieco niższe współczynniki uzyskano dla skal UGD i SUM (średnie powyżej 0,40). Dla dwóch oszacowań uzyskano następujące współczynniki: dla skal EKS, SUM i OTW średnie wynosiły powyżej 0,40, dla skal NEU i UGD - pow yżej 0,30 (Zawadzki i in. 1998).
Pom iar nasilenia personalnego wym iaru religijności został dokonany za pom ocą Skali Religijności Personalnej Jaw orskiego. Pierw otna w ersja tej skali liczyła 100 twierdzeń (Jaworski, 1989). O stateczna w ersja zaw iera 30 pozycji. Rzetelność skali oszacow ana m etodą retestow ania wynosi od 0,69 do 0,85. Osoby badane ustosunkow ują się do poszczególnych twierdzeń na skali od 1 do 7. W ynik maksymalny to - 210, a m inim alny - 30. W ynik m aksym alny wskazuje na w pełni personalny charakter religijności, m inim alny zaś - na apersonalny jej charakter. Sędziowie kom petentni analizow ali treść pytań skali i w yodrębnili cztery podskale, tj. I - W iara (W R), II - M oralność (MR), III - Praktyki religijne (PR), IV - Self religijny (SR) (Jaw orski, 1998). (Ze względu na ograniczenia objętości, w niniejszym artykule, pom inięto szczegó łow ą analizę zależności między strukturą osobowości a czterem a wym iarami religijności personalnej).
2. Osoby badane i przebieg badań
W badaniach uczestniczyło 65 kobiet w wieku 20-25 lat (studiujących psychologię lub pedagogikę na U niwersytecie Łódzkim). Deklarowały one pisem nie, iż są wyznania rzym sko-katolickiego. Badania przeprowadzono w sposób grupowy.
II. W Y N IK I
W wyniku badania Skalą R eligijności Personalnej Jaworskiego uzyskano średni wynik M = 144,34; SD = 34,01. Przy zastosowaniu testu nieparam et rycznego Kołm ogorow a-Sm im ow a stw ierdzono, iż rozkład wyników uzyska nych w zakresie religijności personalnej nie różni się istotnie statystycznie od rozkładu normalnego (z = 1,004; p<0,26). Aby móc poszukiwać różnic mię- dzygrupowych w zakresie cech osobowości, w yodrębniono następujące grupy osób: grupę kobiet o religijności personalnej (charakteryzującą się najw yższy mi wynikami w zakresie m ierzonej zm iennej), grupę kobiet o religijności apersonalnej (która uzyskała najniższe wyniki w Skali Religijności Personal nej) oraz grupę charakteryzującą się um iarkowanym i wynikami w zakresie religijności personalnej. Przeliczono w tym celu wyniki surowe badanych osób, uzyskane w zakresie personalnego wymiaru religijności, na standaryzo wane, wyrażone w skali stenowej. Otrzym ano następujący rozkład wyników: 30,8% osób (N = 20) charakteryzuje się wynikami niskim i (1-4 sten), 33,9% osób (N = 22) - wynikami średnimi (5-6 sten) i 35,5% osób (N = 23) - wynikami wysokimi (7-10 sten). Tak więc grupę osób o religijności perso nalnej (RP) stanowiły 23 osoby, zaś grupę osób o religijności apersonalnej (RaP) tworzyło 20 osób; 22 osoby charakteryzow ały się um iarkowanym nasi leniem religijności personalnej (uRP).
Interpretację cech osobowości przeprowadzono rów nież na podstawie w yni ków wyrażonych na skali stenowej, w której wartość średnią czynnika określa się na poziom ie 5,5 stena. Powyżej tego poziomu znajdują się wyniki oscylu jące ku biegunowi dodatniemu, zaś poniżej - ku biegunow i ujemnemu danego czynnika (dokładnie: wyniki w przedziale 1-4 sten - to wyniki niskie, w przedziale 5-6 sten - to wyniki przeciętne, m iędzy zaś 7 a 10 stenem znajdują się wyniki wysokie).
Tab. 1. Istotność różnic m ięd zy średnim i w ynikam i
uzyskanym i w 16-czynnikow ym K w estionariuszu O so b o w o ści przez osob y z w ysok im (R P), umiarkowanym (uRP) i niskim (RaP) p oziom em religijn ości personalnej
W ym iary osobow ości
RP uRP RaP
F P
T est D uncana
M SD M SD M SD
A (C yklotym ia-S chizotym ia) 70,68 20,06 70,76 10,88 60,50 20,39 10,54 0,22 B (W ysoka inteligencja-N iska
inteligencja)
70,84 20,03 70,94 1,39 7,67 1,72 0,08 0,91
C (D ojrzałość em ocjonalna- -N eurotyczność)
50,79 2,04 4,52 1,66 4,75 2,01 2,20 0,12
E (D om inow anie-U legtość) 50,95 10,65 50,64 10,93 40,92 20,19 10,10 0,34 F (Ekspansyw ność-B rak eks-
pansyw ności)
50,37 10,83 50,94 20,13 60,50 20,11 10,18 0,31
G (W ysokie superego-N iskie superego)
50,74 10,59 50,29 10,49 50,17 20,04 00,52 0,59
H (O dporność na zagrożenie- -B rak odporności)
60,47 20,76 50,29 10,96 40,25 10,60 30,72 0,03 R P>R aP
I (W rażliw ość-B rak w rażli wości)
70,05 10,99 60,94 10,71 60,83 30,01 00,03 0,96
L (P aranoidalna podejrzli- w ość-B rak podejrzliw ości)
40,74 20,45 50,47 10,62 60,67 10,72 30,37 0,04 R aP>R P M. (N iekonw encjonalność- -K onw encjonalność) 60,21 10,78 70,64 10,93 70,83 10,85 30,86 0,02 RaP>R P, uR P> R P N (R acjonalizm -P rostota) 40,00 10,83 40,35 20,05 40,67 30,06 00,32 0,72 0 (D epresyjna niepew ność
siebie-P ew ność siebie)
50,68 10,92 60,35 10,61 70,08 20,07 20,11 0,13 Q1 (R adykalizm -K onserw a- tyzm ) 20,37 10,21 40,23 10,71 40,83 10,53 12,21 0,0001 R aP> R P , uR P>R P Q2 (Sam ow ystarczalność-Z a- leżność od grupy) 40,84 10,61 50,05 20,43 50,33 10,92 00,22 0,80
Q3 (Z adow olenie z siebie- -B rak zadow olenia z siebie)
40,63 10,38 40,58 20,09 40,00 00,85 00,67 0,51
Q4 (W ysokie napięcie ergicz- ne-N iskie napięcie ergiczne)
Przeprowadzona analiza wyników badań przy zastosowaniu analizy w arian cji ANOVA ujaw niła istotne statystycznie różnice pom iędzy kobietam i o wy sokim (RP), umiarkowanym (uRP) i niskim (RaP) poziom ie religijności perso nalnej w zakresie czterech wym iarów osobowości (tab. 1, 2).
Bardzo istotne różnice m iędzy porównywanym i grupam i w ystępują w czynniku radykałizm -konserw atyzm (Q l). Istotne różnice są też w w ym ia rach: odporność na zagrożenie-brak odporności (H), paranoidalna podejrzli- wość-brak podejrzliw ości (L) oraz niekonw encjonalność-konw encjonalność (M).
Przy zastosowaniu Testu W ielokrotnego Rozstępu Duncana oszacow ano, iż kobiety o religijności personalnej są bardziej konserw atyw ne niż kobiety o religijności apersonalnej i o um iarkowanym poziom ie religijności personal nej. Są one bardziej przyw iązane do tradycji, zwyczajów, przyjm ują też bar dziej tradycyjną postaw ę wobec takich problem ów, jak rozw ody, kontrola urodzeń, zbrojenia, rola Kościoła w kulturze i w życiu ludzi. W większym stopniu cechuje je cierpliwość, spokój, lepiej też znoszą niepow odzenia.
Osoby o religijności personalnej w ykazują w iększą odporność na zagroże nie w porównaniu z osobami o religijności apersonalnej. Osoby należące do grupy RP cechują się aktywnością, żywotnością, łatw ością w kontaktowaniu się z innymi, zainteresowaniem płcią przeciw ną, łagodnością, szczerością, wiarą we własne siły, impulsywnością, ale bez w ew nętrznego napięcia. D o brze znoszą zm ęczenie i napięcie powstające w trakcie kontaktów społecz nych. Natom iast osoby tworzące grupę RaP źle znoszą trudy życia, są bojaźli- we, nieśm iałe, skryte, pełne rezerwy, m ają tendencję do zam ykania się w so bie. Nie ujaw niają swych uczuć, są chłodne, pow ściągliw e w sposobie bycia. Nie są towarzyskie, trzym ają się na uboczu. Nie w ierzą we w łasne siły. C e chuje je ponadto sumienność, ostrożność, rozwaga.
Na wym iarze paranoidalna podejrzliw ość-brak podejrzliw ości średni wynik osób o religijności personalnej wyraża tendencję grupy ku biegunow i ujem nemu, co świadczy, iż jest ona mniej podejrzliw a, akceptuje innych ludzi, jest do nich życzliw ie nastawiona. Grupa ta nie przejaw ia skłonności do zazdroś ci, jest przyjazna, serdeczna, łagodna, ufna w stosunkach z innymi, zaintere sowana innymi. Cechuje ją ponadto w yrozum iałość, tolerancja, pogoda ducha, zrów noważenie. Łatwo dostosowuje się do otoczenia. Grupa RaP otrzym ała w tym w ym iarze średni rezultat świadczący o paranoidalnej podejrzliw ości badanych osób. Są one więc podejrzliwe, zawistne, zazdrosne, zgryźliw e, sztywne, obojętne. Cechuje je ponadto w yniosłość, skrupulatność, poprawność
w zachowaniu. Osoby z grupy uRP osiągnęły średni wynik w tym czynniku, pokrywający się praw ie ze środkiem wymiaru.
Tab. 2. Istotność różnic m ięd zy średnim i w yn ik am i u zysk anym i
w Inwentarzu O sob ow ości NEO-FF1 przez osob y z w ysokim (R P), um iarkow anym (uRP) i niskim (RaP) poziom em religijn ości personalnej
W ym iary osobow ości
RP uRP R aP F P T est Dun-cana M SD M SD M SD N EU (N eurotyczność) 40,13 10,74 30,95 10,49 40,55 20,09 0,61 0,54
EKS (E kstraw ersja) 50,74 20,07 50,36 10,49 50,50 20,28 0,20 0,81 OTW (O tw artość na d ośw iad
czenie)
40,91 10,78 40,86 10,67 30,95 20,06 10,81 0,17
U GD (U godow ość) 40,39 20,15 40,63 10,94 30,90 20,34 0,63 0,53 SUM (Sum ienność) 50,17 10,03 50,54 10,43 50,45 10,54 0,46 0,63
Osoby o religijności personalnej są mniej niekonw encjonalne w porów na niu z osobami o religijności apersonalnej oraz z osobam i o um iarkowanym nasileniu religijności personalnej (należy zauważyć, iż na podstaw ie średnich wyników stenowych wszystkie trzy grupy badanych osób znalazły się w polu dodatnim tego czynnika). Grupa RP jest mniej ekscentryczna, twórcza, mniej czuje się niedostosowana i odrzucana w społeczeństwie. Mniej w yraźnie w y stępują u osób z religijnością personalną takie cechy, jak zainteresow ania estetyczne i abstrakcyjne, m ała praktyczność, niedbałość o sprawy codzienne, bogata wyobraźnia, wrażliwość estetyczna, niezależny sposób bycia.
Aby zidentyfikować zmienne, które odgryw ają istotną rolę w zaklasyfiko waniu osoby do jednej z trzech wyróżnionych grup (RP, uRP lub RaP), zasto sowano analizę dyskrym inacyjną (zm ienne poddane analizie zam ieszczono w tab. 1 i 2). M etoda ta pozwala na łączenie inform acji dotyczących predyk- tywności poszczególnych zmiennych. W ykorzystano procedurę „krokow ą”, która jest oparta na m inim alizowaniu wskaźnika A. W ilksa (przy zastosowaniu testu Boxa oszacowano w arunki konieczne do zastosow ania tej metody statys tycznej, tzn. normalność doboru i równość m acierzy kow ariancji). Analiza rozpoczyna się od zmiennej, która najbardziej różnicuje grupy. Do kolejnego kroku włączona jest zmienna m ająca najm niejszą w artość w skaźnika X. W o- statecznym modelu analizy dyskrym inacyjnej pozostało sześć zm iennych,
które wraz z wartościami X W ilksa i poziom em istotności różnic pomiędzy trzema porównywanym i grupami osób badanych przedstaw ia tabela 3.
Tab. 3. W yniki analizy dyskrym inacyjnej
Krok N azw a zm iennej l W ilksa P
1 Q1 - R adykalizm -K onserw atyzm 0,64 0,0001
2 H - O d porność na zagrożenie-B rak odporności 0,53 0,0001 3 M - N iekonw encjonalność-K onw encjonalność 0.46 0,0001 4 L - Paranoidalna podejrzliw ość-B rak p odejrzliw ości 0,43 0,0001
5 F - E kspansyw ność-B rak ekspansyw ności 0,41 0,0001 6 A - C y k lotym ia-S chizotym ia 0,38 0,0001
Spośród rozpatrywanych czynników następujące z nich w łącznym działa niu różnicują osoby o religijności personalnej, o religijności apersonalnej oraz osoby o um iarkowanym poziomie religijności personalnej: radykalizm -kon- serwatyzm (Q 1), odporność na zagrożenie-brak odporności (H), niekonwencjo- nalność-konwencjonalność (M), paranoidalna podejrzliw ość-brak podejrzli wości (L), ekspansyw ność-brak ekspansywności (F), cyklotym ia-schizotym ia (A). W artość współczynnika X w kolejnych krokach spada, tzn. iż zróżnico wanie między grupami jest coraz mniejsze. W spółczynnik X określa stopień niewyjaśnionej wariancji po włączeniu danej zmiennej do równania. Podana przy ostatnim czynniku wartość tego w spółczynnika um ożliw ia określenie łącznego procentu wariancji wyjaśnianej przez funkcję dyskrym inacyjną. Sześć zmiennych wyróżnionych w modelu analizy dyskrym inacyjnej wyjaśnia łącznie 62% zmienności.
Opierając się na wartościach zmiennych predykcyjnych analizow anych przypadków, poprawnie zaklasyfikowano je do poszczególnych grup w 73%. Do grupy RaP poprawnie zaklasyfikowano 66,7% przypadków , do grupy RP - 94%, zaś do grupy uRP - 53% badanych.
Analiza ta pozwoliła na wyznaczenie cech dyskrym inacyjnych z pełnej struktury zmiennych wykorzystanych w badaniu i ustalenie, które z tych cech są istotne, które zaś redundacyjne wobec tych pierwszych.
Tak więc analiza dyskrym inacyjna wykazała, iż osoby z grupy RP charak teryzują się większym, w porównaniu z osobami z grupy RaP i uRP, nasile niem konserwatyzmu, przywiązaniem do tradycji oraz negatyw nym i postaw a
mi wobec kontroli urodzeń, doskonalenia zbrojeń, ułatw iania rozwodów. Kobiety, których religijność ma charakter personalny, lepiej niż kobiety z grupy RaP i uRP znoszą zmęczenie, napięcia pow stałe w trakcie kontaktów interpersonalnych, są bardziej odporne w różnych trudnych sytuacjach życio wych. Ponadto - w porównaniu z grupą RaP i uRP - są m niej niekonw encjo nalne, mniej ekscentryczne, twórcze, m niej czują się niedostosow ane i odrzu cane, w m niejszym stopniu zaznaczają się u nich takie cechy, jak zaintereso wania estetyczne i abstrakcyjne, m ała praktyczność, niedbałość o sprawy codzienne, bogata wyobraźnia, wrażliw ość estetyczna, niezależny sposób bycia. Cechuje je brak paranoidalnej podejrzliw ości, ufność, zainteresow anie innymi ludźmi. U osób z grupy RP występuje tendencja do przejaw iania mniejszej ekspansyw ności niż u osób z grupy RaP i uRP (warto zauważyć, iż średni wynik w czynniku F jest w grupie tej um iejscow iony blisko centrum wymiaru, choć po stronie braku ekspansyw ności), są one bardziej refleksyjne, m ają skłonność do analizowania własnych przeżyć, poważnego traktow ania życia. Kobiety o religijności personalnej są bardziej dobroduszne, troskliw e, serdeczne, ufne, przystosowujące się w porównaniu z kobietam i o religijności apersonalnej, ale w m niejszym stopniu m ają te cechy niż kobiety o um iarko wanym natężeniu religijności personalnej.
Grupa RaP zaś charakteryzuje się m niejszym konserw atyzm em (średni wynik znajduje się po stronie bieguna ujem nego czynnika Q l), mniej w yraź nie zaznacza się u nich przyw iązanie do tradycji, zwyczajów niż u osób z grupy RP i uRP. Osoby z grupy RaP cechuje brak odporności na zagroże nie, zaham owanie, nieśm iałość, ostrożność, tendencja do zam ykania się w so bie. Charakteryzują się intensywnym życiem wewnętrznym , bogatą wyobraź nią, w rażliw ością estetyczną. Są bardziej niekonw encjonalne, w sprawach praktycznych - mniej odpowiedzialne. W grupie czują się odrzucone i nie przystosowane. Grupa RaP przejaw ia, w porów naniu z RP i uRP, bardziej paranoidalną podejrzliwość, skłonność do zazdrości, zgryźliwość, sztywność, obojętność. Charakteryzuje ją ponadto większy entuzjazm , lekkom yślność, gadatliwość czujność niż grupę RP i uRP. M ają m niejsze nasilenie w porów naniu z osobami z RP i uRP takich cech, jak serdeczność, chęć do współpra cy, dobroduszność, ufność.
Kobiety o um iarkowanym nasileniu religijności personalnej cechuje m niej szy poziom konserwatyzmu niż grupę kobiet o religijności personalnej, ale większy w porównaniu z grupą osób o religijności apersonalnej (warto zauw a żyć, iż wszystkie trzy średnie wyniki m ieszczą się po stronie bieguna ujem ne go czynnika). Są one przeciętnie odporne na zagrożenie, towarzyskie, żywot
ne, łagodne, aktywne. W większym stopniu niż osoby z grupy RP, ale w mniejszym niż z grupy RaP, w ystępują u nich takie cechy, jak ekscentrycz- ność, niekonw encjonalność, lekkom yślność, zainteresow ania artystyczne. Po ziom nasilenia paranoidalnej podejrzliwości, nieufności i zawiści skierowanej do innych jest u nich um iarkowany. Są one ekspansyw ne, lekkom yślne, ak tywne, gadatliwe, ale poziom nasilenia tych cech jest u nich m niejszy niż u osób z grupy RaP. W porównaniu z kobietami z dwóch pozostałych grup cechuje je najw iększy poziom takich cech, jak dobroduszność, serdeczność, ufność, beztroska, troskliwość.
III. D Y S K U S J A
Celem prezentowanego badania było określenie, jakie są relacje m iędzy personalnym wymiarem religijności a różnym i cecham i osobow ości (m ierzo nymi przy zastosowaniu 16-czynnikowego K w estionariusza Osobow ości Cat- tella oraz Inwentarza Osobowości NEO-FFI Costy i M cCrae). Starano się wskazać na te cechy, które najbardziej charakteryzują grupę kobiet o religij ności personalnej i apersonalnej.
Spośród badanych 65 kobiet w yodrębniono 3 grupy: osoby o religijności personalnej, o religijności apersonalnej oraz o um iarkowanym poziom ie reli gijności personalnej. Analizy wyników badań dokonywano różnym i m etodami statystycznymi, aby móc uwzględnić inne aspekty otrzym anych danych i wzbogacić w ten sposób wyniki pracy oraz dokonać dokładniejszej charakte rystyki badanych osób. Przeprowadzona analiza otrzym anych danych (przy zastosowaniu analizy wariancji jednoczynnikow ej oraz Testu W ielokrotnego Rozstępu Duncana) ujawniła istotne statystycznie różnice pom iędzy kobietam i należącymi do trzech wyodrębnionych grup w zakresie czterech wym iarów osobowości. W modelu analizy dyskrym inacyjnej zaś w ystąpiło więcej zm ien nych (6), niektóre z nich w zięte indywidualnie nie m iały siły dyskrym inacyj nej na poziom ie istotnym statystycznie.
W yniki badań potwierdziły sform ułow aną na w stępie hipotezę m ów iącą 0 tym, że kobiety o religijności personalnej charakteryzują się innymi cecha mi osobowości niż kobiety o religijności apersonalnej. A dokładnie przyjęto, iż osoby, których religijność ma bardziej personalny charakter, cechują się bardziej zintegrow aną osobowością, są lepiej przystosow ane do otoczenia 1 m ają lepsze kontakty interpersonalne w porównaniu z osobam i o religijności apersonalnej.
Stwierdzono, że kobiety o religijności personalnej m ają bardziej zintegro waną, dojrzalszą osobowość. Są cierpliwe, spokojne, w ierzą we własne siły, akceptują siebie. Bardziej też zastanaw iają się nad swoim postępow aniem , kontrolują swoje działanie. Są one refleksyjne, do życia podchodzą poważnie, traktując je jako zadanie. Ponadto lepiej radzą sobie z trudnościam i, lepiej znoszą niepow odzenia, są lepiej przystosow ane do otoczenia. Pom aga im w tym duża aktywność, żywotność, łatwość kontaktow ania się z innymi, również m niejsze subiektywne poczucie odrzucenia i niedostosow ania społecz nego. Łatwo dostosow ują się do zmiennych warunków otoczenia. W ystępują u nich mniej wyraźnie takie cechy, jak m ała praktyczność, niedbałość o spra wy codzienne. Kobiety o religijności personalnej są bardziej konserw atywne, chronią tradycyjne wartości, są bardziej przyw iązane do tradycji, zwyczajów, przyjm ują bardziej tradycyjną postaw ę wobec takich problem ów , jak rozwody, kontrola urodzeń, zbrojenia, rola K ościoła w kulturze i w życiu ludzi. W sto sunku do innych ludzi są mniej podejrzliw e, życzliw ie nastaw ione, przyjazne, serdeczne, ufne. W ykazują zainteresow anie sprawam i innych. Dobrze znoszą zmęczenie i napięcie powstające w trakcie kontaktów społecznych. Są też wyrozumiałe, pogodne, tolerancyjne, zrównoważone, dobroduszne, troskliw e, nastawione do innych allocentrycznie i altruistycznie. Dobrze czują się też wśród innych ludzi.
Kobiety o religijności apersonalnej cechuje słabsze „ja”, m niej zintegrow a na struktura osobowości. Nie wierzą bowiem we własne siły, mniej akceptują siebie, w m niejszym stopniu są cierpliwe, spokojne i odpowiedzialne. Takie cechy m ogą utrudniać doskonalenie własnej osobowości, osiągania coraz wyższego poziom u jej zintegrowania. Kobiety należące do om aw ianej grupy gorzej są przystosow ane do otoczenia. Źle znoszą trudy życia, są bardziej beztroskie, przy tym uległe, submisyjne, bojaźliw e, nieśm iałe. M niej efektyw ne przystosow anie do rzeczywistości jest związane z takimi cecham i osobo wości, jak sztyw ność, obojętność, duże poczucie niedostosow ania, odrzucenia w społeczeństwie. W kontaktach interpersonalnych kobiety o religijności apersonalnej są pełne rezerwy, obojętne, podejrzliw e, zawistne, zazdrosne, zgryźliwe, wyniosłe, starają się jednak zachowywać popraw ność w zachow a niu. Raczej nie są towarzyskie, trzym ają się na uboczu. Nie angażują się w sprawy innych. M ają tendencję do zam ykania się w sobie. Są bardziej egocentryczne.
Personalizacja relacji człow ieka do Boga jest zw iązana z kształtow aniem dojrzałej, przystosowanej do rzeczywistości osobowości. W arto jednak w tym miejscu powrócić do myśli Szym ołona (1999), iż zależność m iędzy osobo
wością i religijnością jest „[...] złożona i wieloaspektow a. [...] Najczęściej mówi się o wzajemnym oddziaływaniu na siebie osobowości i religijności” (s. 52). Człow iek dojrzały, odpowiedzialny za swoje życie, dobrze przystoso wany do rzeczywistości będzie też bardziej poważnie traktował swoje przeży cia wew nętrzne, będzie rozw ijał, ciągle wzbogacał swoje kontakty z Bogiem, którego potrafi traktować jako Osobę. Człowiek otw arty, tolerancyjny, ufny w stosunku do świata i innych ludzi będzie umiał wejść w relację osobow ą z Bogiem.
W yniki tych badań są zbieżne z wynikami badań Jaworskiego (1989; 1998), który również doszedł do w niosku, iż osoby o religijności personalnej i apersonalnej różnią się od siebie strukturą osobowości. Stwierdził on, iż osoby o religijności personalnej charakteryzują się wyższym poziomem in tegracji osobowości, wyższym poziomem przystosow ania ogólnego. W stosun ku do siebie samych osoby o religijności personalnej są bardziej wym agające, obowiązkowe, pozytyw nie nastawione do życia. M ają zaufanie do swoich sił. Przejawiają spokój, opanowanie. W stosunku do innych w ykazują postawy allocentryczne i altruistyczne. Pragną zrozum ieć innych. C zują się dobrze w kontaktach społecznych. Są życzliw e, serdeczne. Osoby, które w sposób personalny przeżyw ają sw oją relację z Bogiem, rów nież do innych są nasta wione życzliw ie, serdecznie. Te w nioski są zbieżne z wynikami Chaima (2000), który stwierdził, iż personalny wym iar religijności koreluje dodatnio z poziomem empatii, a ujem nie z poziom em m akiawelizmu.
W prezentow anych badaniach stw ierdzono, iż apersonalny wym iar religij ności jest związany z m niejszym spokojem , m niejszą cierpliw ością oraz m niejszą akceptacją siebie. Również do takich wniosków doszli Franczak i D októr (2000).
Uważam, że należy sformułować pewne uwagi, które m ożna by w ykorzys tać w przyszłych badaniach poruszających om awiany problem . W arto by m ianowicie zbadać, czy - i jakie - zależności m iędzy strukturą osobowości a religijnością personalną w ystępują w grupie m ężczyzn, oraz porównać stru kturę osobowości kobiet wierzących: o religijności personalnej, apersonalnej, o um iarkowanym poziom ie religijności personalnej oraz kobiet niew ierzących. W ażne byłoby też wyelim inować ewentualny wpływ zmiennej aprobaty spo łecznej, bowiem - jak pisze Karyłow ski (1982) - są nią nasycone wszystkie narzędzia m ierzące uczucia i zachow ania m oralne. Udzielając odpowiedzi na pytania, osoba kieruje się nie m erytoryczną treścią pytania, lecz miejscem, jakie określone zachowanie zajm uje na kontinuum „[...] od zachowań i cech
społecznie niepożądanych do zachowań i cech społecznie pożądanych” (Ed- wards, 1957 - za: Drwal, W ilczyńska, 1995, s. 57).
BIBL IO G R A FIA
Allport, G. W. (19 8 8 ). O so b o w o ść i relig ia . W arszawa: IN PA X . Anastasi, A., Urbina, S. (19 9 9 ). T esty p s y c h o lo g ic z n e . W arszawa: PTP.
Cattell, R. B ., Eber, H., Tatsuoka, M. M. (1 9 7 0 ). S ix te e n P e r s o n a lity F a c to r Q u e stio n n a ir e ( 16 P F ) in clin ica l, e d u ca tio n a l, in d u stria l a n d re se a rc h p sy c h o lo g y . C ham paign, Illinois: Institute for Personality ana A bility T esting.
Chaim, W . (1 9 9 1 ). P sy ch o lo g iczn a a n a liz a r e lig ijn o śc i n ie s p ó jn e j. Lublin: RW KUL. Chaim, W. (1 9 9 3 ). R eligijn ość jako kom unikacja (zastosow an ie paradygm atu interakcyjnego
w p sy ch o lo g ii religii). R o c z n ik i F ilo zo fic z n e , 4 1 , 4, 23-39.
Chaim, W. (1 9 9 7 ). Klimat rodzinny jako korelat personalnego wym iaru relig ijn o ści. S tu d ia P ło ckie, 25, 221-230.
Chaim, W. (2 0 0 0 ). N iektóre cechy charakteru a personalny w ym iar relig ijn o ści. W: T. Doktór, K. Franczak (red.), P o sta w y w o b e c religii. P sy c h o lo g ic zn e u w a r u n k o w a n ia i k o n se kw e n cje . W arszawa: Salezjański Instytut W ychow ania C h rześcijań sk iego, s. 7 -20.
C hlew iński, Z. (1 9 6 4 ). Elem enty cattellow sk iej teorii o so b o w o śc i. R o c z n ik i F ilo zo fic z n e , 12, 4, 49 -5 7 .
C h lew iński, Z. (19 8 2 ). W prow adzenie do p sych ologii religii. W: Z. C h lew iń sk i (red.), P s y c h o lo g ia religii. Lublin: W yd. KUL, s. 11-59.
C h lew iński, Z. (19 8 7 ). P o sta w y a c e c h y o so b o w o śc i. Lublin: T N KUL.
D rw al, R. Ł ., W ilczyńsk a, J. (19 9 5 ). O pracow anie K w estionariu sza A probaty Społecznej (K A S). W: R. Ł. Drwal (red.), A d a p ta c ja k w e s tio n a riu sz y o so b o w o ś c i. W yb ra n e z a g a d n ien ia i tec h n iki. W arszawa: PW N, s. 57-66.
Easton, K., A ndrew s, J. (20 0 0 ). The roles o f the pastor in the interdisciplinary rehabilitation team. R e h a b ilita tio n N u rs in g , 2 5 (1 ), 10-12.
Francis, L. J. (19 8 5 ). Personality and religion: T heory and m easurem ent. W: L. B. Brown (red.), A d v a n c e s in the p sy c h o lo g y o f re lig io n . Oxford: Pergam on Press, s. 171-184. Franczak, K., Doktór, T. (2 0 0 0 ). N iektóre korelaty religijn ości personalnej i apersonalnej. W:
K. Franczak, T. D októr (red.), P o sta w y w o b ec relig ii. P s y c h o lo g ic z n e u w a ru n k o w a n ia i ko n se kw e n cje . W arszawa: Salezjański Instytut W ych ow an ia C h rześcijań sk iego, s. 71 -8 5 . Franki, V. E. (19 7 8 ). N ie u ś w ia d o m io n y B óg. W arszawa: PW N.
Fromm, E. (1 9 6 6 ). S zkice z p sy c h o lo g ii relig ii. W arszawa.
Hall, C. S., L ind zey, G. (1994). T eo rie o so b o w o śc i. W arszawa: PW N.
H intikka, J., K oskela, K.. Kontula, O ., Viinam aki, H. (2 0 0 0 ). G ender d ifferen ces in a sso cia tions betw een religiou s attendance and mental health in Finland. J o u r n a l o f N e r v o u s a n d M e n ta l D ise a se , 188 (1 1 ), 77 2 -7 7 6 .
Jaworski, R. (1 9 8 7 /1 9 8 8 ). P sy ch ologiczn a analiza religijn ości personalnej i apersonalnej. S tu d ia P ło ckie, 2 5 /2 6 , 241-245.
Jaworski, R. (1989). P sy ch o lo g iczn e u w a ru n k o w a n ia r e lig ijn o ś c i p e r s o n a ln e j. Lublin: Wyd. KUL.
Jaworski, R. (1 9 9 8 ). P sych ologiczn e badania religijn ości personalnej. Z e s z y ty N a u k o w e K U L , 41, 3-4, 7 7 -8 8 .
K aryłowski, J. (1 9 8 2 ). 0 dw óch typ a c h a ltru izm u . W rocław : O ssolin eu m .
K ostrzew ski, J. (1964). C zynn ik ow e kw estion ariusze R. B. C attella do badania o so b o w o śc i dzieci i ich wartość diagnostyczna. R o c z n ik i F ilo zo ficz n e, 12, 4, 59-79.
K ostrzew ski, J., (1967). R zetelność i trafność p olsk iego przekładu 14 -czy n n ik o w eg o k w es tionariusza do badania o so b o w o ści d zieci 8-, 12-letnich. R o c z n ik i F ilo z o fic z n e , 15, 4, 57-70. K uczkow ski, S. (1998). P s y ch o lo g ia re lig ii. Kraków: W yd aw n ictw o W A M - K sięża Jezuici. M akselon, J. (1 9 9 0 ). P s y c h o lo g ia d la teo lo g ó w . Kraków.
M ounier, E. (1 9 6 0 ). C o to j e s t p e rso n a lizm . W arszawa: W yd. Znak.
N ow akow ska, M. (1 9 7 0 ). Polska adaptacja 16-czyn n ik ow ego K w estionariu sza O so b o w o ś c io w eg o R. B. Cattella. P sy ch o lo g ia W ych o w a w cza , 3, 4 7 8 -5 0 0 .
O leś, P. (2 0 0 0 ). Kontrowersje w ok ół „W ielkiej Piątki”. C za s o p is m o P s y c h o lo g ic zn e , 6, 1-2, 7-18.
Pardini, D ., Plante, T., Sherman, A ., Stump, J. (2 0 0 0 ). R elig io u s faith and spirituality in su b stance abuse recovery. D eterm ining the mental health b en efits. J o u r n a l o f S u b sta n c e A b u se T r e a tm e n t, 19(4), 347 -3 5 4 .
Pastuszka, J. (1964). O sobow ość a religijn ość czło w iek a . A n aliza p sy ch o lo g iczn a . R o c z n ik i F ilo zo ficzn e, 12, 4, 5-16.
Prężyna, W. (1 9 8 1 ). F u n kcja p o s ta w y re lig ijn e j w o so b o w o ś c i c z ło w ie k a . Lublin: RW KUL. Prężyna, W. (1 9 9 0 ). R eligijn y wym iar czło w iek a w ujęciu ks. prof. Józefa Pastuszki. Z e sz y ty
N a u ko w e K U L , 33, 1-4, 127-137.
R odziński, A. (19 8 0 ). U p o d s ta w k u ltu iy m o r a ln e j. W arszawa: O środek D okum entacji i Stu diów S p ołeczn ych .
R odziński, A. (19 8 9 ). O soba, m o ra ln o ść, ku ltu ra . Lublin: RW KUL.
Strelau, J. (2 0 0 0 ). O sob ow ość jako zesp ó ł cech. W: J. Strelau (red.), P sy ch o lo g ia . P o d rę czn ik a k a d e m ic k i (t. 2). Gdańsk: G dańskie W ydaw nictw o P sy ch o lo g ic zn e, s. 5 2 5 -5 6 0 .
Szym ołon, J. (1 9 9 8 ). Sp ecyfik a przeżycia religijnego. R o c z n ik i P s y c h o lo g ic z n e , 1, 167-180. S zym ołon , J. (1999). L ę k i fa s c y n a c ja . O s o b o w o śc io w e k o re la ty lę k u i f a s c y n a c ji w p r z e ż y c iu
re lig ijn ym . Lublin: RW KUL.
S zym ołon, J. (2 0 0 0 ). O so b o w o ścio w e korelaty lęku w ob ec B oga. W: D októr T ., Franczak K. (red.), P o sta w y w o b ec religii. P sy c h o lo g ic zn e u w a ru n k o w a n ia i k o n se k w e n c je . W arsza wa: Salezjański Instytut W ychow ania C h rześcijańskiego, s. 186 -2 1 0 .
U chnast, Z. (1 9 7 5 ). P sy ch o lo g iczn e aspekty dojrzałej religijn ości. C zę sto c h o w s k ie S tu d ia T e o lo g iczn e, 3, 147-161.
W ojtyła, K. (1 9 8 6 ). M iło ś ć i o d p o w ied z ia ln o ść . Lublin: T N KUL.
W ojtyła, K. (1 9 9 4 ). O so b a i czy n o ra z in n e stu d ia a n tro p o lo g ic zn e . Lublin: TN KUL. Zaw adzki, B ., Strelau, J., Szczepaniak, P., Ś liw ińska, M. (1 9 9 8 ). In w e n ta r z O s o b o w o śc i N E O -
-F F I C o sty i M cC rae. A d a p ta c ja p o lsk a . P o d rę czn ik . W arszawa: P racow n ia T estó w P sy ch o logicznych .
TH E P E R SO N A L R E L IG IO U SN E SS A N D THE P E R SO N A L IT Y T R A IT S
S u m m a r y
This article presents problem o f relationship betw een the personal relig io u sn ess and the personality traits. 65 20-25 aged w om en w ere exam in ed . The fo llo w in g tech niques w ere used: Sixteen P ersonality Factor Q uestionnaire (16 PF) d esign ed by R . B . C attell, P erson ality In ven tory NEO -FFI constructed by Costa and M cCrae and Jaw orsk i’s P ersonal R e lig io u sn e ss Scale. The results o f the studies indicate to the persons w ith personal r elig io u sn e ss are m ore con ser vatism o f tem peram ent, more conventional, accepting personal unim portance, agreeablen ess, have more resistance to threat than persons with apersonal relig io u sn ess.
