• Nie Znaleziono Wyników

The function of religiosity in the process of coping with stress. Kenneth I. Parga ment’s theory

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "The function of religiosity in the process of coping with stress. Kenneth I. Parga ment’s theory"

Copied!
16
0
0

Pełen tekst

(1)

RAFAŁ P. BARTCZUK MAREK JAROSZ•

FUNKCJA RELIGIJNOCI

W PROCESIE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM

KONCEPCJA KENNETHA I. PARGAMENTA

Na polu bada psychologicznych obszary religii i stresu były powizane ze sob od dawna. Sporód koncepcji wyjaniajcych funkcj religii w sytuacjach trudnych najbardziej popularna stała si w ostatnich latach teoria religijnego radzenia sobie (religious coping), rozwijana przez K. I. Parga-menta. Podejcie to mona scharakteryzowa jako poznawcze, zorientowane na proces i pragma-tyczne. W artykule przedstawiono aparat pojciowy teorii, sposób, w jaki omawiana teoria wyjania udział religii w poszczególnych etapach procesu radzenia sobie ze stresem, oraz mechanizmy, przez które ten udział si dokonuje. Przedstawiono równie charakterystyk wyrónionych przez Parga-menta religijnych metod radzenia sobie. Pomimo pewnych braków teoretycznych, model ten, dziki swej wieloaspektowoci, dostarczył podstaw do szerokich i perspektywicznych programów bada. Wprowadził bowiem nowy punkt widzenia na zwizek religijnoci ze zdrowiem psychicznym, co stanowiło impuls do oywienia i zdynamizowania bada w dziedzinie psychologii religii.

Słowa kluczowe: religijno, stres, radzenie sobie, religia, funkcja religijnoci, religijne radzenie

sobie.

Lata osiemdziesite i dziewidziesite ubiegłego stulecia to okres dynamicz-nego rozwoju psychologii religii, w którym znaczc rol odegrały badania zwizków pomidzy religijnoci a stresem – dziedzin, które wizano ze sob od

MGR RAFAŁ P. BARTCZUK, Katedra Psychologii Społecznej i Psychologii Religii KUL, Al. Ra-cławickie 14, 20-095 Lublin; e-mail: bartczuk@kul.lublin.pl

DR MAREK JAROSZ, Katedra Psychologii Społecznej i Psychologii Religii KUL, Al. Racła-wickie 14, 20-095 Lublin; e-mail: mjarosz@kul.lublin.pl

(2)

dawna. Sytuacje trudne były bowiem stałym elementem bada i teorii psychologii religii, natomiast odniesienia do religii znajdujemy w badaniach z zakresu radze-nia sobie ze stresem.

Wielokrotnie zwracano uwag na fakt, e postawy religijne mog zmienia si pod wpływem kryzysu i stresu (por. Argyle, 2000; Wulff, 1999). Teorie psy-choanalityczne akcentowały szczególnie intensywny rozwój religijnoci w sytu-acjach przedłuajcej si deprywacji potrzeb oraz to, e sytuacje trudne s jednym z czynników zwracajcych jednostk w stron religii. Niektórzy teoretycy, na przykład sam Freud (1923/1993), ze wzgldu na ten fakt przyjli skrajnie reduk-cjonistyczne stanowisko, twierdzc, e religia jest ze swej natury sposobem ra-dzenia sobie z niepewnoci, e jest jedynie odpowiedzi na stres (por. Luhmann, 1977). Z drugiej strony – religijno moe odgrywa wan rol w przeywaniu sytuacji stresowych (por. Lazarus, 1966). Zwizek ten wpisuje si w szerszy kon-tekst powizania religijnoci ze zdrowiem psychicznym i dobrostanem jednostki. Sygnalizowane powizanie religijnoci i jej funkcji w zakresie redukcji stresu moe by, na gruncie współczesnej psychologii poznawczej, rozpatrywane w ramach trzech rónych podej.

1. Podejcie poznawczo-atrybucyjne. Autorzy zwizani z tym podejciem uwaaj, e osobista wiara znajduje wyraz w codziennym yciu przez to, e zaj-muje miejsce w systemie poznawczym jednostki, dziki któremu człowiek tworzy sobie koncepcj siebie, innych ludzi i wiata (Spilka, 1986). Mona zatem rozpa-trywa religijno na przykład jako schemat poznawczy (religion-as-a-schema) (McIntosh, 1995). Tak ujta religijno jest angaowana przez jednostk w co-dziennym yciu, za w sytuacjach trudnych jest wykorzystywana do poszukiwa-nia przyczyn tyche wydarze w czynnikach nadnaturalnych. Religijna interpre-tacja sytuacji trudnych odpowiada zwłaszcza na potrzeby: znaczenia (sensu), kon-troli i szacunku do samego siebie (Bridges, Spilka, 1992). Ujcie to podkrela wielowymiarowo funkcji religijnoci i silne jej powizanie ze strukturami po-znawczymi (Bjorck, 1995).

2. Podejcie motywacyjno-przekonaniowe. Jest ono kontynuacj nurtu bada religijnoci zapocztkowanego przez G. Allporta, który podkrelił motywacyjn funkcj religijnoci. Jej badacze pierwotnie koncentrowali si na konstrukcie „re-ligijnoci wewntrznej vs. zewntrznej” (intrinsic-extrinsic religiosity) (Batson, 1997). Obecne rozszerzenie tego modelu okrela si jako wielozmiennow, prze-konaniowo-motywacyjn teori religijnoci (multivariate belief-motivation theory of religiousness) (Schaefer, Gorsuch, 1991). Model ten integruje w celu

(3)

powiza-nia religijnoci z przystosowaniem człowieka do otaczajcej rzeczywistoci trzy obszary jej oddziaływania: motywacj, przekonania i styl rozwizywania proble-mów. Styl rozwizywania problemów pełni w tym modelu rol poredniczc w osiganiu przystosowania poprzez motywacj i przekonania religijne, które maj równie bezporednie powizanie z przystosowaniem.

3. Teoria religijnego radzenia sobie z trudnymi wydarzeniami yciowymi. Podejcie to, odwołujc si do teorii stresu, adaptuje do sfery religijnej pojcie radzenia sobie (religious coping) (Pargament, 1990; 1997). W modelu tym kła-dzie si nacisk na rol, jak religia moe pełni w złoonym procesie, dziki któ-remu ludzie próbuj zrozumie i poradzi sobie z rónymi problemami pojawia-jcymi si w ich yciu. Religijno daje moliwoci odnalezienia znaczenia sytu-acji trudnej, a dokonuje si to poprzez zastosowanie specyficznych sposobów radzenia sobie zwizanych z religi (Pargament, 1996).

Niniejszy artykuł koncentruje si na prezentacji teorii, która zalicza si do trzeciego podejcia. Jest ono obecnie najszerzej, sporód wyej opisanych, stoso-wane w badaniach nad zwizkami stresu i religijnoci. Powodem rosncego zain-teresowania omawian teori jest fakt, e w ostatnich latach odnotowano znaczny wzrost odwoła do tej tematyki, zarejestrowanych w bazie danych PsychINFO. Publikacj, która najbardziej si przyczyniła do wspomnianego wzrostu, była wydana w 1997 r. przez Pargamenta praca pod tytułem The psychology of religion and coping, zawierajca podsumowanie dotychczasowych bada z zakresu zwizków religii i stresu oraz teoretyczne ramy koncepcji religijnego radzenia sobie. W latach 1998-2005 opublikowano 224 pozycje z omawianej dziedziny, co stanowi ponad 4,5-krotny wzrost w stosunku do 47 prac opublikowanych w latach 1992-1997 (rys. 1).

I. PODSTAWOWE POJCIA TEORII

Autorem teorii religijnego radzenia sobie jest Kenneth Ira Pargament, profe-sor w Bowling Green State University w Ohio i wieloletni szef Sekcji Psychologii Religii Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego. Pargament zwrócił uwag na pewne aspekty ycia religijnego, które nie były do tej pory szeroko dyskutowane w literaturze psychologicznej. Pierwsze jego prace dotyczyły udzia-łu religijnoci w procesie rozwizywania problemów oraz religijnych atrybucji w sytuacjach negatywnych zdarze yciowych (Newman, Pargament, 1990; Par-gament, Hahn, 1986). Nawizujca do tych pierwszych bada teoria religijnego

(4)

radzenia sobie jest adaptacj ogólnej teorii radzenia sobie ze stresem, majcej ju wypracowan pozycj na terenie psychologii klinicznej i psychologii społecznej. Podejcie Pargamenta do radzenia sobie mona scharakteryzowa jako poznaw-cze, procesualne, funkcjonalne, zorientowane na metody radzenia sobie. Kluczo-wymi pojciami tej teorii s „radzenie sobie” i „religia”.

104 65 118 195 346 436 2 2 15 32 75 149 -100 0 100 200 300 400 500 do 1985 1986-1989 1990-1993 1994-1997 1998-2001 2002-2005 Lata L ic z b a p u b li k a c ji

"relig*" i "coping" "religious coping"

Rys. 1. Liczba publikacji recenzowanych, zawierajcych jako słowa kluczowe relig* i coping oraz religious coping w bazie danych PsychINFO

„Radzenie sobie” to proces, poprzez który jednostka stara si zrozumie i za-j si istotnymi wymaganiami pojawiajcymi si w jej yciu (Pargament, 1990). Badania nad radzeniem sobie opieraj si na załoeniu, e wszyscy ludzie, w ob-liczu sytuacji stawiajcych im szczególnie wysokie wymagania, podejmuj próby zmiany swojej sytuacji. Dokonuje si to w procesie radzenia sobie, który w swej istocie polega – według Pargamenta – na „poszukiwaniu znaczenia w sytuacji stresu” (Pargament, 1997, s. 90). To poszukiwanie odbywa si, ogólnie mówic – poprzez poznawcze opracowanie (ocen poznawcz) wydarze, w którym bierze udział system orientacyjny (zasoby), dostarczajcy specyficznych metod radzenia sobie ze stresem. Jednostka jest w tym procesie aktywnym sprawc, który

(5)

rozwa-a róne moliwoci i dokonuje wyboru właciwych strategii radzenia sobie. Pragmatyzm teorii Pargamenta wyraa si w tym, e te metody okrela si jako uyteczne i efektywne, których nastpstwem s pozytywne rezultaty, tzn. kiedy w wyniku ich zastosowania zostanie osignity cel procesu – odnalezienie nowe-go znaczenia sytuacji stresowej. Te aktywnoci, które prowadz do negatywnych wyników w wymiarze psychologicznym, duchowym, społecznym bd fizycz-nym, s postrzegane jako nieefektywne i nieadaptacyjne.

W takim kontekcie autor koncepcji wprowadza pojcie systemu orientacyj-nego, stanowicego ogóln dyspozycj do stosowania konkretnych rodków dla uzyskania konkretnych celów w yciu. Proponuje on uznanie religii za cz sys-temu orientacji oraz – w opozycji do allportowsko-batsonowskiej tradycji orienta-cji religijnych – podkrela rónorodno celów i rodków w obszarze religijnym. (Pargament, Park, 1995; Pargament i in., 1992; Pargament, 1992). Pargament uywa pojcia „religia”, aby opisa dowiadczenia, poznanie i czynnoci postrze-gane przez jednostk bd społeczno jako bdce w relacji do sfery witoci. W takim ujciu religijno jest „procesem, poszukiwania znaczenia w odniesieniu do sacrum” (Pargament, 1997, s. 32). Osi teorii Pargamenta, w której wyraa si funkcja religii, jest paralelno procesów religii i radzenia sobie ze stresem, któr mona okreli jako proces poszukiwania znaczenia.

II. RELIGIA A RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Omawiany model podkrela wan i konstruktywn funkcj, jak religia mo-e spełni w procesie radzenia sobie ze stresem osobistym. Nie naley jej, zgod-nie z prostymi stereotypami, sprowadza do redukcji emocjonalnego napicia i bólu czy sposobu uniknicia konfrontacji ze stresem bd wyparcia go (Parga-ment, Park, 1997; Parga(Parga-ment, 1997). Religia w procesie radzenia sobie ze stresem odkrywa wiele swoich funkcji: moe dawa ludziom nadziej, wskazówki do działania, wsparcie emocjonalne, ale moe równie by nieadaptacyjna (Parga-ment i in., 1988; Parga(Parga-ment, 1997). Parga(Parga-ment stwierdza, e religia moe włczy si do kadego z elementów procesu radzenia sobie ze stresem (rys. 2).

(6)

Rys. 2. Udział religii w procesie radzenia sobie ze stresem

Zdarzenie wywołujce stres moe by samo w sobie religijne (np. nawróce-nie, dowiadczenie mistyczne, uwiadomienie sobie grzechu, udział w rytuałach, ceremoniach czy wielkich spotkaniach o charakterze religijnym). Praktykowanie religii moe równie prowadzi do unikania bd naraania si na sytuacje stre-sowe.

(1) Ocena sytuacji stresowej (za R. Lazarusem nazwana „ocen pierwotn”) moe mie religijny charakter. Pojawia si tu mog np. interpretacje wydarzenia jako nagrody lub kary od Boga czy te działania Opatrznoci. Podobnie ocena dostpnych zasobów osobistych i wsparcia („ocena wtórna”) moe mie odniesie-nie do religii. Zwizek z tradycj religijn moe zwielokrotni lub ograniczy liczb postrzeganych moliwych zachowa w sytuacji trudnej, za osoba w stresie moe upatrywa ródeł wsparcia w Bogu czy wspólnocie religijnej.

(2) Same metody radzenia sobie mog by zwizane z religi. Takimi niami mog by np. próby rozpoczcia bardziej wartociowego ycia lub działa-nia majce na celu zadouczynienie. Osoba moe szuka pomocy u Boga w mo-dlitwie, u duszpasterzy lub u innych współwyznawców. Moe równie odrzuca religijne metody radzenia sobie ze stresem. Wybór przez osob konkretnej strate-gii zaradczej jako najbardziej właciwej (co Pargament nazywa „ocen trzeciego

m e t o d y r a d z e n i a s o b i e R E L I G I A W Y D A R Z E N I E o c e n a w y d a r z e n i a o c e n a z a s o b ó w



W Y N I K

(7)

rzdu”) moe by równie podyktowany wzgldami religijnymi.

(3) Rezultaty procesu stresowego mog mie charakter religijny. Mog to by zmiany religijnych przekona, uczu i zachowa, a nawet całego kierunku ycia religijnego.

Tak wic cały proces radzenia sobie ze stresem – jako proces poszukiwania znaczenia – moe mie zwizek z religi, traktowan jako narzdzie uzyskiwania znaczenia. Jakie s mechanizmy tego procesu? Pargament, korzystajc z tradycji bada nad religijnoci oraz na podstawie własnych bada, wyrónił pi klu-czowych funkcji religii w sytuacji stresowej (Pargament, Koenig, Perez, 2000):

1. Nadawanie sensu. Religia pełni kluczow rol w poszukiwaniu sensu. Za V. E. Franklem i C. Geertzem mona przyj, e w obliczu cierpienia i zaskaku-jcych dowiadcze religia oferuje ramy odniesienia dla ich zrozumienia i inter-pretacji.

2. Uzyskanie kontroli. Według E. Fromma religia pełni wan rol w poszu-kiwaniu kontroli osobistej. W sytuacjach przekraczajcych zasoby człowieka religia proponuje sposoby odzyskania poczucia kontroli nad swoim yciem.

3. Pociecha duchowa. Zgodnie z klasycznym ujciem Z. Freuda religia redu-kuje lk dotyczcy ycia w niepewnym wiecie. Pargament łczy ten mechanizm równie z duchowym pragnieniem zjednoczenia z sił transcendentn.

4. Zwikszenie intymnoci duchowej. Socjologia wskazuje na to, e religia pełni pozytywn rol we wspieraniu społecznej spójnoci, solidarnoci i tosamo-ci (E. Durkheim). Interpretacja Pargamenta wie t funkcj religii z duszpaster-stwem we wspólnotach religijnych, którego celem jest zwikszenie intymnej wi-zi z sił wysz.

5. Przemiana ycia. Według Pargamenta religia jest nie tylko – zgodnie ze stereotypem – w sensie psychologicznym konserwatywna, lecz równie motywuje ona i towarzyszy ludziom w wielkich yciowych przemianach, szczególnie w zakresie zmiany wartoci bd ródeł sensu.

Religia jest włczana w proces radzenia sobie, gdy jest zasobem dostpnym i osigalnym w danej sytuacji. Ukonkretnieniem zaprezentowanych powyej ogólnych mechanizmów oddziaływania religii w sytuacji trudnej s religijne me-tody radzenia sobie ze stresem. Za ich porednictwem religijno moe pełni właciw sobie funkcj. Mog one by jednak wykorzystywane równie do osi-gania celów pozareligijnych.

(8)

III. RELIGIJNE RADZENIE SOBIE ZE STRESEM

Jednym z podstawowych celów teorii religijnego radzenia sobie jest zidenty-fikowanie specyficznych, opartych na religii metod radzenia sobie ze stresem oraz ich systematyzacja. Jak ju zostało wyej powiedziane, z ujcia „religii” w kate-goriach celów i rodków wynika ogromna rónorodno owych metod. Nale do nich róne aspekty funkcjonowania jednostki, a ich wspóln cech jest to, e s one przez jednostk bd społeczestwo łczone z religi. Jak to przedstawiono w tab. 1, Pargament prezentuje wiele metod radzenia sobie: od aktywnych do biernych, od zorientowanych na problem do zorientowanych na emocje, od pozy-tywnych do negapozy-tywnych oraz od poznawczo-behawioralnych do interpersonal-nych i odwołujcych si do duchowoci. W wieloci rónorodinterpersonal-nych metod Parga-ment posługuje si nastpujcymi pojciami porzdkujcymi obszar religijnych sposobów radzenia sobie: (1) w odniesieniu do osobistej religijnoci jednostki zidentyfikował trzy style religijnego radzenia sobie, pojmowane jako wzgldnie stałe dyspozycje jednostki; (2) w odniesieniu do nadawania znaczenia sytuacji przez jednostk Pargament wprowadza rozrónienie dwóch podstawowych me-chanizmów poszukiwania znaczenia: transformacji i konserwacji – róne metody radzenia sobie wpisuj si w przestrze zarysowan przez te dwa wymiary; (3) w odniesieniu do adaptacyjnej funkcji metod wyróniono dwa wzory religijnego radzenia sobie.

Style religijnego radzenia sobie. Na podstawie bada nad atrybucjami

w procesie radzenia sobie Pargament wyrónił trzy style religijnego radzenia so-bie. Ich odmienno polega na rónicach w intensywnoci aktywnoci zaradczej oraz odpowiedzialnoci przypisywanej sobie i Bogu przez jednostk (Pargament i in., 1988). Istot wyrónienia stylów s trzy sposoby, na jakie ludzie integruj pojcia boskiej mocy z ludzk inicjatyw. S one nastpujce:

1. Styl charakteryzujcy si współprac (collaborative), w którym jednostka przyjmuje, e zarówno ona, jak i Bóg graj aktywn rol w procesie rozwizywa-nia problemu. Człowiek, angaujc si w działarozwizywa-nia zaradcze, stara si zrozumie, jakich działa Bóg od niego oczekuje, powierzajc Mu jednoczenie efekty tych działa.

2. Styl charakteryzujcy si ukierunkowaniem na siebie (self-directing). Jed-nostka sama podejmuje działania majce na celu rozwizanie swoich problemów bez odwoływania si bezporednio do Boga. Siebie traktuje jako kogo, komu Bóg dał zdolnoci i zasoby potrzebne do rozwizania problemu.

(9)

3. Styl charakteryzujcy si zrzuceniem odpowiedzialnoci (deffering). Tutaj w oczach jednostki to Bóg wybiera strategi rozwizywania problemu. Osoby o tym stylu polegaj na Bogu, nie na sobie, i oczekuj znaków, aby dowiedzie si, które ze sposobów rozwizywania problemów powinni zastosowa.

Tab. 1. Przykładowe metody religijnego radzenia sobie (za: Harrison i in., 2001)

Dobrowolne przewartoĞciowanie religijne:

Przedefiniowanie stresora za pomoc religii jako dobrowolnie przyjtego i potencjalnie korzystnego.

PrzewartoĞciowanie w kategoriach kary boĪej:

Przedefiniowanie stresora jako kary Boga za grzechy jednostki.

PrzewartoĞciowanie demoniczne:

Przedefiniowanie stresora jako dzieła szatana.

PrzewartoĞciowanie mocy boĪej:

Przedefiniowanie monoci wpływu Boga na sytuacj stresow.

Religijne radzenie sobie oparte na współpracy:

Szukanie kontroli poprzez współdziałanie z Bogiem w rozwizywaniu problemu.

Przerzucające religijne radzenie sobie:

Bierne oczekiwanie na przejcie kontroli nad sytuacj przez Boga.

Religijne radzenie sobie skierowane na siebie:

Poszukiwanie kontroli raczej przez osobist inicjatyw ni liczenie na Boga.

Poszukiwanie duchowego wsparcia:

Poszukiwanie pociechy i zabezpieczenia poprzez miło i opiek Boga.

Koncentracja na religii:

Zaangaowanie w aktywno religijn, aby odwróci swoj uwag od stresora.

Religijne oczyszczenie:

Poszukiwanie duchowego oczyszczenia przez działania religijne.

Duchowa łącznoĞü:

Poszukiwanie poczucia łcznoci z siłami transcendujcymi jednostk.

Duchowe niezadowolenie:

Wyraanie niezadowolenia, wyobcowania i niechci do Boga.

Szukanie wsparcia od kleru lub współwyznawców:

Szukanie pocieszenia i zabezpieczenia przez miło i opiek wspólnoty wierzcych.

Religijne pomaganie:

Usiłowanie udzielania duchowego wsparcia i pocieszenia innym.

Interpersonalne religijne niezadowolenie:

Wyraanie niezadowolenia i niechci wzgldem duchownych bd współwyznawców.

Religijne przebaczenie:

Zwrócenie si w kierunku religii w celu pozbycia si gniewu, zranienia i lku przed innymi.

Religijne nawrócenie:

(10)

Do pomiaru stylów religijnego radzenia sobie skonstruowano metod kwe-stionariuszow i przeprowadzono wiele bada (np. Pargament i in., 1988, 1999). Z bada Pargamenta i współpracowników wynika, e najpowszechniejszym i najefektywniejszym stylem jest pierwszy styl. Wie si on z najwyszymi wskanikami zaangaowania religijnego i wewntrzn orientacj religijn. Trzeci styl take jest zwizany z wysokimi wskanikami zaangaowania w religi, ale równie z zewntrzn orientacj religijn oraz ukierunkowaniem religijnoci na zaspokojenie konkretnych potrzeb. Styl ukierunkowany na siebie korelował nega-tywnie z religijnoci, za pozynega-tywnie z religijn orientacj poszukujc (Parga-ment, 1997).

Mechanizmy religijnego radzenia sobie. Nabywanie znaczenia moe

za-chodzi na drodze dwóch mechanizmów: utwierdzenia (conservation) bd prze-miany (transformation), które mog odnosi si zarówno do rodków, jak i do celów tego procesu. Poprzez skrzyowanie tych mechanizmów uzyskujemy czte-ry rodzaje procesów uzyskiwania znaczenia w sytuacji trudnej: przechowywanie, rekonstrukcja, przewartociowanie i odtwarzanie (Pargament, 1997) (rys. 3).

Cele

PLP

utwierdzenie celów przemiana celów

utwierdzenie

rodków Przechowanie Przewartociowanie

rodki

przemiana

rodków Rekonstrukcja Odtworzenie

Rys. 3. Procesy uzyskiwania znaczenia w radzeniu sobie ze stresem (za: Pargament, 1997, s. 11)

Religijno, jeli jest dostpna jednostce, moe by zaangaowana w kady z tych procesów. Utwierdzanie znaczenia moe dokonywa si na drodze prze-chowania (preservation). Religijno wspiera zachowanie znacze, które osoba ju posiada. Podpowiada ona róne sposoby utwierdzania si bd odzyskania pewnych celów yciowych. Przechowanie moe dokonywa si np. poprzez

(11)

wspomagane przez duchowe i społeczne wsparcie utwierdzanie si w swoich przekonaniach. Innym sposobem utwierdzenia znaczenia jest rekonstrukcja (re-construction). Pomimo i, tak jak poprzednio, cele jednostki pozostaj takie same, zmieniaj si sposoby ich osigania. Za religijne odpowiedniki tego procesu Par-gament uznaje nawrócenie w znaczeniu pogłbienia religijnoci osobistej oraz religijnego oczyszczenia. W sytuacji stresu religia moe nada jednostce nowe ramy odniesienia dla interpretacji, ukazujc je np. jako szans duchowego wzro-stu. Religia wnosi te element tajemnicy, którego akceptacja moe usprawni proces radzenia sobie ze stresem. Do tej kategorii procesów Pargament zalicza równie interpretacje sytuacji w kategoriach interwencji sił duchowych (np. jako kara boa, dzieło szatana czy efekt ograniczonej mocy Boga).

Procesy przemiany znaczenia to przewartociowanie (re-valuation) oraz od-tworzenie (re-creation) znaczenia. W pierwszym przypadku jednostka dokonuje zmiany celów swoich działa w konkretnej sytuacji, nie zmieniajc rodków. W religijnym radzeniu sobie mówi si o takich grupach metod, jak poszukiwanie celu religijnego czy rytuały przejcia, obecne we wszystkich religiach (interpreta-cja w kategoriach powtórnych narodzin, odłczenie od wiata, przemiany istoty czy włczenia w wiat Sacrum), kiedy codzienno staje si uwicona poprzez obecno elementu transcendentnego. Odtworzenie sensu to niejako całkowita przemiana, zarówno w obszarze celów yciowych, jak i sposobów ich osigania. Moe to by odzyskanie sensu niegdy utraconego bd te nabycie zupełnie nowych wartoci. Przykładem religijnego odtworzenia jest konwersja, przebacze-nie motywowane religijprzebacze-nie czy odnalezieprzebacze-nie i przyjcie sacrum.

Wzory religijnego radzenia sobie. Pargament konstruuje swoj teori z

my-l o zastosowaniu jej w praktyce klinicznej. Ewaluacja poszczególnych metod radzenia sobie jest dokonywana w odniesieniu do efektów całego procesu radze-nia sobie. Podjto zatem wysiłki w celu identyfikacji wzorów religijnego radzeradze-nia sobie sprzyjajcych bd przeszkadzajcych w fizycznym, psychologicznym, społecznym i duchowym przystosowaniu (por. Pargament i in., 1990; Pargament, Smith, Koenig, Perez, 1998; Pargament i in., 2000; Pargament, 2002a; 2002b; Pargament i in., 2004). Mona powiedzie, e analizy przeprowadzone na pod-stawie narzdzi mierzcych stosowanie metod radzenia sobie religijnego („Brief RCOPE” – Pargament i in., 1998, „RCOPE” – Pargament i in., 2000) wskazuj na istnienie dwóch wzorów: negatywnego i pozytywnego. Pozytywny wzór wie si zarówno z pozytywnym przystosowaniem, jak i pozytywnym zaangaowa-niem w religi. Do tych „pomocnych” metod religijnego radzenia sobie naley

(12)

poszukiwanie religijnego wsparcia duchowego i społecznego, dobrowolne prze-wartociowanie religijne oraz styl charakteryzujcy si współprac. „Negatywne” formy religijnego radzenia sobie to niezadowolenie z Boga i Kocioła oraz nega-tywne przewartociowania zdarzenia: jako kary boej, jako przejawu niemocy Boga i jako dzieła demona. Inne metody, w tym: rytuały religijne, ukierunkowa-nie na siebie i przerzucaukierunkowa-nie odpowiedzialnoci oraz konwersja, ukierunkowa-nie daj tak jedno-znacznych wyników. Ich rezultaty s mieszane, uzalenione od innych zmiennych poredniczcych. Stwierdzono, e wzór pozytywny wystpuje czciej ni nega-tywny. Badania wskazuj równie na to, e w stosunku do innych metod radzenia sobie (niereligijnych), religijne radzenie sobie wnosi unikalny wkład w przysto-sowanie jednostki (por. Pargament, 1997).

Autor koncepcji podkrela, e ostateczny kształt radzenia sobie jest uzale-niony od czynników sytuacyjnych (np. nasilenia stresu), kulturowych (np. rodzaju wyznawanej religii) i indywidualnych (np. poziomu niepokoju). W tych ostatnich naley wyróni jako kluczowe zmienne charakter systemu orientacji oraz religij-noci. Skuteczno radzenia sobie, w tym radzenia sobie religijnego, zaley od wszystkich tych elementów (Pargament, 1997; Spilka i in., 2003).

*

Model K. I. Pargamenta wprowadza w obszar bada nad religijnoci para-dygmat zaczerpnity z bada nad stresem. Pozwala on spojrze na religi w kon-tekcie yciowym, ukazujc bieg ycia jednostki w procesie poszukiwania zna-czenia codziennych dowiadcze. Przekracza w ten sposób tradycyjne, stereoty-powe sposoby mylenia o funkcji religijnoci w sytuacjach trudnych, które rozpa-truj j w kategoriach mechanizmów obronnych. W ich miejsce, jako podstawo-wy psychologiczny mechanizm działania religii, Pargament proponuje oddziały-wanie poprzez system orientacyjny. W takim ujciu funkcj religii w osobowoci jest znalezienie i utrwalenie sensu sytuacji yciowej jednostki. Kiedy za utrzy-manie sensu zawodzi i potrzebne jest jego przekształcenie, religia moe pełni znaczc rol w tym procesie, oferujc alternatywne cele yciowe i rodki do ich osignicia. Takie ujcie funkcji religijnoci w sytuacji trudnej jest bardziej zgod-ne z integrujcym charakterem jej funkcji w osobowoci (por. Allport, 1988; Frankl, 1978; Pryna, 1981).

Zalet teorii religijnego radzenia sobie jest uwzgldnienie w modelu wielu aspektów badanego zjawiska: sytuacyjnych, osobowociowych i kulturowych.

(13)

Niektórzy komentatorzy Pargamenta uwaaj jednak, e uwaga skierowana na procesy osobowociowe i społeczno-kulturowe zaangaowane w radzenie sobie z sytuacj trudn jest zbyt ograniczona, i s przekonani o koniecznoci rozbudo-wy teorii o nowe konteksty (Ganzevoort, 1998a, 1998b; Striženec, 1998). Parga-ment koncentruje si bowiem (co jest zapewne efektem pocztkowego etapu ba-da nad zagadnieniem) przede wszystkim na tym, co jest sednem problemu: na zwizkach procesu radzenia sobie z religi.

Inn wan charakterystyk modelu Pargamenta jest podkrelenie wielorako-ci zachowa religijnych w obliczu stresu. Charakteryzuje go niejednostronne podejcie do religijnoci. Złoone rezultaty procesu radzenia sobie mog zawiera kombinacje wyników pozytywnych i negatywnych. Uznajc w ten sposób istnie-nie „ciemnej strony religii”, model Pargamenta jest ukierunkowany pozytywistnie-nie, gdy wskazuje na fakt, e pozytywne przeywanie religii wie si z pozytyw-nymi wynikami w zakresie przystosowania (Pargament, 2002a, 2002b).

Pargament analizuje czynniki powodujce nieefektywno religijnego radze-nia sobie w kategoriach nietrafnoci celów bd rodków. Nie odnosi si on jed-nak do ich treci: czy cele religijnego radzenia sobie s religijne czy pozareligijne. Problem ten jest zreszt najwiksz słaboci tego ujcia, poniewa religia ma tutaj tak szeroki zakres, e w jej zakres wchodz zjawiska, które maj cele sensu stricte religijne, jak i te, które s jedynie postrzegane przez jednostk czy społe-czestwo jako zwizane z religi. Nie musz one by ex definitione intencjonalnie ukierunkowane na sfer nadprzyrodzon. A przecie to ukierunkowanie (w sensie celu, a nie przypadkowej zbienoci) na przedmiot religijny jest czynnikiem kon-stytuujcym religijno (por. Vergote, 1969; Pryna, 1977). Z drugiej strony nieuwzgldnienie obiektywnych, zewntrznych kryteriów dla celów religijnych naraa badacza na analizowanie rzeczywistoci, która tak naprawd wychodzi poza zakres pojcia religii. Dlatego jak propozycj bd dalszym kierunkiem bada powinno by odrónienie sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych wówczas, kiedy cel jest religijny, i sytuacji, kiedy jest on jedynie subiektywnie postrzegany przez jednostk za religijny, jednak obiektywnie nim nie jest. Błd ten polega na stworzeniu jakby iluzorycznej religijnoci, pozbawionej fundamen-talnego odniesienia do Sacrum lub rozumienie go w okrojony, nieadekwatny sposób.

Teoria Pargamenta, cho jeszcze nowa w psychologii, jednak ju znalazła swoje odzwierciedlenie w licznych badaniach. Jej ogromn zalet jest praktyczny wymiar, który daje si z łatwoci aplikowa w rónych warunkach. Szpital,

(14)

ho-spicjum, domy dla ludzi starszych i samotnych s tymi miejscami, w których pro-blematyka radzenia sobie z sytuacj trudn jest obecna z wyjtkow intensywno-ci. Prezentowana koncepcja pogłbia rozumienie sytuacji trudnej, wyzwala otwarto na sfer religijn, która funkcjonalnie pozwala odnale jej znaczenie i zrozumie, dlaczego pewne strategie radzenia sobie s nieskuteczne. Wiksza wiadomo psychologów w zakresie szerokiego wachlarza zasobów pomagaj-cych radzi sobie z sytuacj trudn sprawi, e mog by bardziej pomocni dla ludzi przeywajcych trudne sytuacje yciowe.

BIBLIOGRAFIA

Allport, G. W. (1988). Osobowo i religia. Warszawa: IW PAX.

Argyle, M. (2000). Psychology and religion. An introduction. London–New York: Routledge. Batson, C. D. (1997). Toward motivational theories of intrinsic religious commitment. W: B. Spilka,

D. N. McIntosh (red.), The psychology of religion: Theoretical approaches (s. 11-22). Boulder: Westview Press.

Bjorck, J. P. (1995). A self-centered perspective on McIntosh’s religious schema. International

Journal for the Psychology of Religion, 5, 23-29.

Bridges, R. A., Spilka, B. (1992). Religion and the mental health of women. W: J. F. Schumaker (red.), Religion and mental health (s. 43-53). New York: Oxford University Press.

Frankl, V. E. (1978). Nieuwiadomiony Bóg. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax. Freud, Z. (1913/1993). Totem i tabu. Warszawa: Wydawnictwo KR.

Ganzevoort, R. (1998a). Religious coping reconsidered. Part 1: An integrated approach. Journal of

Psychology and Theology, 26, 260-275.

Ganzevoort, R. (1998b). Religious coping reconsidered. Part 2: A narrative reformulation. Journal

of Psychology and Theology, 26, 276-286.

Harrison, M. O., Koenig, H. G., Hays, J. C., Eme-Akwari, A. G., Pargament, K. I. (2001). The epidemiology of religious coping: A review of recent literature. International Review of

Psy-chiatry, 13, 86-93.

Lazarus, R. S. (1966). Psychological stress and the coping process. New York: McGraw Hill. Luhmann, N. (1977). Die Funktion der Religion. Frankfurt: Suhrkam.

McIntosh, D. N. (1995). Religion-as-schema, with implications for the relation between religion and coping. International Journal for the Psychology of Religion, 5, 1-16.

Newman, J. S., Pargament, K. I. (1990). The role of religion in the problem-solving process. Review

of Religious Research, 31, 390-404.

Pargament, K. I. (1990). God help me; toward a theoretical framework of coping for the psychology of religion. W: M. L. Lynn, D. O. Moberg (red.), Research in the social scientific study of

re-ligion (t. 2, s. 195-224). Greenwich: JAI Press.

Pargament, K. I. (1992). Of means and ends: Religion and the search for significance. The

(15)

Pargament, K. I. (1996). Religious methods of coping: Resources for the conservation and transfor-mation of significance. W: E. P. Shafranske (red.), Religion and the clinical practice of

psy-chology (s. 215-239). Washington DC: American Psychological Association.

Pargament, K. I. (1997). The psychology of religion and coping. New York–London: Guilford Press. Pargament, K. I. (2002a). The bitter and the sweet: An evaluation of the costs and benefits of

relig-iousness. Psychological Inquiry, 13, 168-181.

Pargament, K. I. (2002b). Is religion nothing but...? Explaining religion versus explaining religion away. Psychological Inquiry, 13, 239-244.

Pargament, K. I., Cole, B., Vandecreek, L., Belavich, T., Brant, C., Perez, L. (1999). The vigil: Religion and the search for control in the hospital waiting room. Journal of Health Psychology, 4, 327-341.

Pargament, K. I., Hahn, J. (1986). God and the just world: Causal and coping attributions to God in health situations. Journal for the Scientific Study of Religion, 25, 193-207.

Pargament, K. I., Kennell, J., Hathway, W., Grevengoed, N., Newman, J., Jones, W. (1988). Relig-ion and the problem-solving process: Three types of coping. Journal for the Scientific Study of

Religion, 27, 90-104.

Pargament, K. I., Koenig, H. G., Perez, L. M. (2000). The many methods of religious coping: De-velopment and initial validation of the RCOPE. Journal of Clinical Psychology, 56, 4, 519-543. Pargament, K. I., Koenig H., G., Tarakeshwar N., Hahn J. (2004). Religious Coping Methods as Predictors of Psychological, Physical and Spiritual Outcomes among Medically Ill Eldery Pa-tients: A two-year longitudinal study. Journal of Health Psychology, 9, 713-730.

Pargament, K. I., Olsen, H., Reilly, B., Falgout, K., Ensing, D. S., van. Haitsma, K. (1992). God help me (II): The relationship of religious orientations to religious coping with negative life events. Journal for the Scientific Study of Religion, 31, 504-513.

Pargament, K. I., Park, C. L. (1995). Merely a defense? The variety of religious means and ends.

Journal of Social Issues, 51, 13-32.

Pargament, K. I., Park, C. L. (1997). In times of stress: The religion-coping connection. W: B. Spilka, D. N. McIntosh (red.), The psychology of religion: Theoretical approaches (s. 43-53). Boulder: Westview Press.

Pargament, K. I., Reilly, B., Falgout, K., Ensing, D. S., Haitsma, K. van, Warren, R. (1990). God help me (I): Religious coping efforts as predictors of the outcomes to significant negative life events. Journal for the Scientific Study of Religion, 18, 793-824.

Pargament, K. I., Smith, B. W., Koenig, H. G., Perez, L. (1998). Patterns of positive and negative religious coping with major life stressors. Journal fot the Scientific Study of Religion, 37, 4, 710-724.

Pargament, K. I., Zinnbauer, B. J., Scott, A. B., Butter, E. M., Zerowin, J., Stanik, P. (1998). Red flags and religious coping: Identifying some religious warning signs among people in crisis.

Journal of Clinical Psychology, 54, 77-89.

Pryna, W. (1977). Motywacyjne korelaty centralnoci postawy religijnej. Lublin: Redakcja Wy-dawnictw KUL.

Pryna, W. (1981). Funkcja religijnoci w osobowoci człowieka. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.

(16)

Schaefer, C. A., Gorsuch, R. L. (1991). Psychological adjustment and religiousness: The multivari-ate belief-motivation theory of religiousness. Journal for the Scientific Study of Religion, 30, 4, 448-461.

Spilka, B. (1986). The meaning of personal faith: A continuing research odyssey. Journal of

Psy-chology and Christianity, 5, 85-90.

Spilka B., Hood R., W., Hunsberger B., Gorsuch R. (2003). The psychology of religion. New York: The Guilford Press.

Striženec, M. (1998). The psychology of religion and coping: Theory, research and practice. Mental

Health, Religion & Culture, 1, 197-198.

Vergote, A. (1969). The religious man. Dublin: Gill and Macmillan.

Wulff, D. (1999). Psychologia religii: klasyczna i współczesna. Warszawa: WSP.

THE FUNCTION OF RELIGIOSITY IN THE PROCESS OF COPING WITH STRESS. KENNETH I. PARGAMENT’S THEORY

S u m m a r y

In psychological research areas of religion and stress have been interconnected for many years. Among theories explaining the function of religion in stressful situations, the theory of religious coping developed by K. I. Pargament has recently gained considerable popularity. This approach can be characterized as cognitive, process-oriented and pragmatic. This article presents the termino-logical apparatus of this theory, the explanation the theory gives for the role of religion on particular stages of the process of coping with stress and mechanisms responsible for this role. The religious coping strategies described by Pargament are also characterized. Despite of some theoretical draw-backs, owing to its multi-dimensionality, this theory provided bases for extensive and promising research programmes. It introduced a new point of view on the associations between religiosity and psychic health, which provided an impulse for boosting research in psychology of religion.

Key words: religiosity, stress, coping, religion, function of religion, religious coping.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Analizuj c odpowiedzi na kolejne pytanie dotycz ce naturalnych przeciwutleniaczy dodawanych do ywno ci stwierdzono, e odpowiedzi udzielone w roku 2005 mogłyby wiadczy

Obu dowa ko ryta wraz z sys tem em po boru wody dla daw nego zak³adu tkac kiego (po le wej stro nie) w Pie szyc ach

Inmates characterized by a high level of psychophysical quality of life signifi- cantly more often used the following strategies of coping with stress: Active coping (F = 17.78; p

Abstract The aim of the presented research was to analyze differences in religious strategies of coping with stress in a group of prison inmates characterized by different levels of

Pier±cienie wielomianów: denicja, podstawowe wªasno±ci (stopie« wielomianu, R: dziedzina ⇒ R[X]: dziedzina).. Wielo- miany a

Przy pomocy funkcji tworz¡cej mo»na ªatwo wyliczy¢ warunek ortogonalno±ci dla wielomia-

These themes high- light, in different ways, some of the meanings and material functions of rural places in Sweden and the co-constituted processes that hide conflicts and

The effect of reduction in pov- erty caused by social transfers on unemployment of disabled with limitation in work caused by a health condition and/or a basic activity diffi culty