• Nie Znaleziono Wyników

View of The Early Christian Domeless Churches in Armenia. The Main Characteristics and Typological Evolution of the Architectonic and Spatial Plan

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "View of The Early Christian Domeless Churches in Armenia. The Main Characteristics and Typological Evolution of the Architectonic and Spatial Plan"

Copied!
17
0
0

Pełen tekst

(1)

To m X X X IX -X L zeszyt 4 - 1 9 9 1 -1 9 9 2

D A N IE L P R Ó C H N IA K Lublin

WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIE KOŚCIOŁY BEZKOPUŁOWE*

W A R M E N I I

GŁÓWNE CECHY I EWOLUCJA TYPOLOGICZNA UKŁADU ARCHITEKTONICZNO-PRZESTRZENNEGO

W czesn o ch rześcijań sk ie a r m e ń s k ie kościoły b e z k o p u ło w e za słu g u ją na uwagę z kilku powodów . M im o istn ie n ia szereg u p r a c p o św ięco n y ch pojedynczym o b ie k to m lub w y o d ręb n io n y m typologicznie czy t e r y to r ia ln ie ich g r u p o m , nie zostały dotychczas o p r a c o w a n e w s p o só b wyczerpujący j a k o c a ło ś ć 1. B u d o w le te

Artykuł jest rozszerzoną i częściowo przeredagowaną wersją autoreferatu wygłoszonego podczas obrony pracy doktorskiej pt. "Wczesnochrześcijańskie kościoły bezkopułowe w Armenii", napisanej pod kierunkiem prof, dr hab. Barbary Filarskiej, której w tym miejscu składam serdeczne i szczere podziękowania na cenne uwagi, ogromną życzliwość i pomoc wielokrotnie okazaną mi w trakcie przygotowywania rozprawy.

1 Spośród starszych publikacji wymienić należy: T. T o r a m a n j a n . Nyui'er Hayakakan cartara- petut'yan hannut'yan (Materiały do historii architektury Armenii). Erevan. T. 1:1942, t. 2:1948 (praca opublikowana w kilkadziesiąt lat po badaniach autora, prowadzonych na przełomie XIX i X X w.; dalej jako Toramanjan 1942) oraz J. S t r z y g o w s k i . Die Baukunst der Arm enicr und Europa. Wien 1918 (dalej jako: Strzygowski 1918), dzieło, które mimo kontrowersyjnych poglądów autora przez kilkadziesiąt lat pozostawało głównym compendium wiedzy o architekturze Armenii. Obie książki wykorzystane są dzisiaj jako źródło informacji faktograficznych i materiału ilustracyjnego.

Najnowszy okres badań, wielokierunkowych i opartych na wykopaliskach archeologicznych, rozpoczął się w połowie lat 60-tych. A. Khatchatrian (LArchitecture arménienne du IV e au VIe siècle. Paris 1971; dalej jako: Khatchatrian 1971) przedstawił szczegółową analizę czterech trójnawowych bazylik - w Kazakh, Tekor, Dvin i Ereruk. Skrótowo omówił także trzy pozostałe znane mu budowle tego typu, w Astarak, Egvard i Cicemavank, oraz kilkanaście kościołów jednonawowych. Zestawienia niemal wszystkich znanych obecnie armeńskich kościołów bezkopułowych dokonał P. Cuneo (Le basilichepaleocristiane armene. "Corsi di cultura sull'arte ravennate e bizantina" (dalej jako: Corsi Ravenna), 20:1973 s. 217-239; dalej jako: Cuneo 1973 a). Autor podjął także próbę typologicznej klasyfikacji budowli, niestety opierając się na starym, zastosowanym przez Strzygowskiego i nieadekwatnym już dzisiaj kryterium podziału według ilości przęseł w nawie kościoła. Inne ważne publikacje P. Cuneo to: L a basilique de Tsitsemavank (Cicemavank) dans le Karabagh. "Revue des Etudes Arméniennes". Nouvelle Série (dalej jako: REArm NS), 4:1967 s. 203-216 oraz: L a basiliche di Tux, Xncorgin, PaSvack', Hogeac'vank'. Roma 1976 (dalej jako: Cuneo 1973 b), praca szczególnie cenna, gdyż omawia cztery budowle w Vaspurakanie, w okolicach jeziora Van, na ziemiach armeńskich okupowanych dzisiaj przez Turcję, przez co trudno dostępnych.

(2)

18 DANIEL PRÓC11NIAK

— wszystkie w z n ie s io n e m iędzy p o c z ą tk ie m IV a p o ło w ą V II w. — z a jm u ją poza tym w y jątk o w ą pozycję w h isto rii ch rześcijań sk iej a r c h ite k tu r y ta k a rm eń sk iej, j a k i p ow szechnej. W pierwszym w y p a d k u tw orzą o n e z esp ó ł kościołów n a js ta r ­ szych, c h r o n o lo g ic z n ie i ty p o lo g iczn ie wcześniejszych w s to s u n k u do pow szechnie k o ja rz o n y c h z A r m e n i ą budow li kopułow ych, pojaw iających się na jej t e r e n ie od p r z e ło m u V i V I stulecia. N a t o m i a s t o z n a c z en iu om aw ianych zabytków w d z ie ­ j a c h a r c h i t e k t u r y po w szech n ej decyduje, o p r ó c z p r z e s ła n e k c hronologicznych wynikających z b a rd z o wczesnej ch rystianizacji k ra ju w 301 r., p rz e d e wszystkim w y jątk o w o d u ż a liczba zachow anych przykładów . W chwili ob ecn ej znanych jest p o n a d 50 o b ie k tó w tego ro d z a ju (p o r. m a p a i tabl. IV). T a k znaczne n a g r o m a ­ d z e n ie zab y tk ó w na danym t e r e n ie należy d o rzad k o ści w a r c h i te k tu r z e w c z e sn o ­ c h rz e śc ijań s k iej i m o ż e być p o ró w n y w a n e je d y n ie z ówczesnymi b u d o w la m i R zy ­ m u , Syrii i Palestyny. W o d r ó ż n ie n iu je d n a k o d w ym ienionych tery to rió w k o śc io ­ ły a r m e ń s k i e p ow stały na t e r e n ie leżącym p o z a "limes" C esarstw a Rzym skiego, a p rz e z to w izolacji - z czasem c o ra z b ard ziej pog łęb iającej się — w sto s u n k u do głównych w sc h o d n ic h m e t r o p o l i i kościelnych w C ezarei K ap a d o c k ie j, A n t i o ­ chii czy K o n s ta n ty n o p o lu .

Innym jeszcze w yróżniającym j e czynnikiem - naszym z d a n ie m n a jis to tn ie j­ szym — je s t stw ie rd z o n a w t o k u b a d a ń ich w yjątkow a j e d n o lito ś ć fo rm a ln a i

Armeńskim kościołom zachowanym na ziemiach obecnie tureckich poświęcone są także dwa cykle artykułów francuskiego uczonego J.-M. Thierry {Monastères arméniens du Vaspurakan (I-IX). REArm NS 4:1967, 12:1977, oraz A propos de quelques m onum ents chrétiens du vilayet de Kars (Turquie). REArm NS 3:1966, 8:1971, 17:1983, 19:1985).

Najważniejsze publikacje traktujące o pojedynczych budowlach lub ich grupach wyodrębnionych typologicznie lub terytorialnie to: N, T o k a r s k i . Dfvez. Erevan 1959 (dalej jako: Tokarski 1959); t e n ż t.D zrvez (II),V o ch d2aberd. Erevan 1964; A. S a h i n i a n. Nouveaux matériaux concertnant l'archi­ tecture arménienne du haut Moyen Age. REArm NS 4:1967 s. 193-202 (dalej jako: Sahinian 1967); M. H a s r a t i a n . L es églises à n e f unique avec portique de Tachir et les m onum ents similaires du haut Moyen Age de l'Arménie. REArm N S 12:1977 s. 215-242 (dalej jako: Hasratian 1977); P. P a - b o u d j i a n , A A I p a g o - N o v e l l o , D. K. K o u y m j i a n . Ereruk. Milano 1977 (dalej jako: Paboudjian, Alpago-Novello, Kouymjian 1977).

W chwili obecnej największą wartość naukową w badaniach nad tematem przedstawiają dwie książki F. Gandolfo (Chiese e capelle arm atę a navata semplice dal I V al VII secolo. Roma 1973 (dalej jako: Gandolfo 1973) oraz: L e basiliche armene IV- VII secolo. Roma 1982 (dalej jako: Gandolfo 1982)). W pierwszej zawarte zostały monograficzne opracowania 12 obiektów jednonawowych. Studia te, oprócz szczegółowych opisów, zawierają szereg wniosków, nierzadko kontrowersyjnych, odnoszących się dp rekonstrukcji pierwotnego wyglądu, późniejszych faz konstrukcyjnych, datowania, genezy from architektonicznych i dekoracyjnych. W pracy tej zabrakło jednak końcowego podsumowania ujmującego omawiane obiekty jako grupę.

Pełniejszy pod tym względem charakter ma druga książka Gandolfo, będąca zbiorem opracowań wszystkich ośmiu znanych obecnie trójnawowych bazylik armeńskich. Główna teza autora koncentruje się na ewolucji układu przestrzennego omawianych obiektów, zmierzającej — jego zdaniem — do przekształce­ nia prezentowanego przez nie typu architektonicznego w bazylikę kopułową, a więc w nowy rodzaj budowli, powszechnie występujący w Armenii poczynając od VI w. Teoria Gandolfo wydaje nam się kontrowersyjna Szerzej problem ten poruszymy w końcowej części artykułu.

(3)

k o n stru k cy jn a ja k o grupy. Świadczą o tym trzy p o d s ta w o w e e l e m e n ty s tr u k t u r y a r c h ite k to n ic z n o -p rz e s trz e n n e j: rodzaj p la n u , fo rm a absydy o r a z s p o s ó b p r z e ­ krycia.

Wszystkie o b iek ty w zn iesio n e zostały na p la n ie p r o s t o k ą t n y m (tabl. I-IV ). W żadnym z kościołów nie s tw ie rd z o n o t r a n s e p t u an i p r e z b ite r iu m . W zd e c y d o w a ­ nej większości zam ykała je od w s c h o d u p ó łk o lis ta lub p o d k o w ia s ta w p la n ie absyda ukryta w g rubości m u ru , a w ięc n ie w id o c z n a od s tr o n y zew n ę trz n ej. Tylko w nielicznych o b ie k ta c h (np. w Dźrveź, D ż a rd z a ris (tabl. I), L u s a k e r t) spotykam y absydy wystające w zględem k o r p u s u n aw o w e g o 2. Z a k ażdym ra z e m miały o n e j e d n a k w ieloboczną, najczęściej p ięcio b o c z n ą, o b u d o w ę . W żadnym z zabytków nie stw ie rd z o n o absydy p ó łk o liste j od s tro n y z e w n ę trz n ej. W szystkie kościoły posiadały s k le p ie n ie k o le b k o w e w z m o c n io n e najczęściej g u rta m i. Jedyny wyjątek m ogła sta n o w ić tró jn aw o w a bazylika w E r e r u k (tabl. III), w w y padku której o s ta te c z n e rozstrzygnięcie, czy m ia ła o n a o t w a r t ą w ięźb ę d a c h o w ą , czy też p rz e sk le p io n a była k o leb k ą, nie je s t m ożliw e ze w zględu na n ie d o s ta te c z n y sta n z a ch o w an ia3.

W yraźne w z a je m n e p o d o b ie ń s tw o a r m e ń s k ic h k o ścio łó w b e z k o p u ło w y c h s k ło ­ niło nas do podjęcia p ró b y w yjaśnienia ich typologicznej je d n o r o d n o ś c i i o k r e ­ ślenia, czy jej przyczyny miały g e n ezę m iejscow ą, czy też w yniknęły z z e w n ę tr z ­ nych zapożyczeń. W n ikliw a an aliza a r m e ń s k ic h ź ró d e ł lite r a c k ic h 4, j a k rów nież szczegółowe p rz e śle d z en ie w ydarzeń historycznych, p r z e d e w szystkim h is to rii K ościoła a rm e ń s k ie g o w e p o c e w c zesn o ch rześcijań sk iej p o d k ą te m p o w ią z a ń h i e ­ rarchicznych i organizacyjnych z m e tr o p o lia m i z t e r e n u C e s a rs tw a 5, nie uw i­

2 Tokarski 1959 s. 23; Kliatchatrian 1971 s. 38; Gandolfo 1973 s. 146-148.

3 D o chwili obecnej istnieje w tej kwestii dwugłos wśród uczonych. Za kolebkowym przesklepieniem bazyliki opowiedzieli się Toramanjan (1942 s. 286-288), Strzygowski (1918 s. 154-158), a ostatnio Paboud- jian, Alpago-Novello, Kouymijian (1977 s. 18-20). Natomiast hipotezę o przekryciu budowli otwartą więźbą dachową wysunął N. Tokarski (Architektura Arm enii IV -X IV v. Erevan 1961 s. 79-90; dalej jako: Tokarski 1961), a powtórzy! Gandolfo (1982 s. 68-70).

Przyczyną kontrowersji jest fakt podwyższenia nawy głównej w stosunku do bocznych. Ponieważ analiza istniejących jeszcze fragmentów nie wyklucza pierwszej z wymienionych możliwości, a pośPednio przema­ wiają za nią w pełni zachowane rozwiązania tego typu z terenu sąsiedniej Gruzji (np. trójnawowa bazylika w Urbnisi (VI w.) o podwyższonej nawie głównej przesklepionej kolebką i nawach bocznych przekrytych w ten sam sposób (A. A l p a g o - N o v e l l o , V. B e r i d z e , J. L a n f o n t a i n e - D o s o g n e . Art and Architecture iti Médiéval Georgia. Lo uva i n — I a - Neuve 1980 s. 459; dalej jako; Alpago-Novello, Beridze, Lafontaine-Dosogne 1980) uważamy za bardziej prawdopodobne i zgodne z armeńską tradycją architektoniczną istnienie w bazylice w Ereruk sklepienia kolebkowego.

4 D o najważniejszych źródeł literackich należą pochodzące z okresu wczesnochrześcijańskiego przekazy Agathangelosa, Faustusa Bizantyńskiego, Łazarza z Farpi, Elise Vardapeta i Mojżesza z Chorenu. Wyko­ rzystane tu zostały francuskie tłumaczenia tekstów wymienionych autorów opublikowane przez V. Langlois (Collection des historiens anciens et modernes de l'Arménie. Paris t. 1:1867, t. 2:1869).

5 Podstawowe opracowania historii Armenii w okresie wczesnochrześcijańskim: N. A d o n t z^L'A rm é­ nie à l'époque deJustinien. Paris 1909; F. T o u r n e b i z e. Arménie. W: Dictionaire d'histoire et de géogra­ phie ecclésiastique. Paris T. 4:1930 kol. 291-304; L. A r p e e .A History o fA rm enian Christianity. New York

(4)

20 DANIEL PRÓCHNIAK

d oczniły w w ystarczającym s t o p n iu b e z p o ś re d n ic h zapożyczeń a rc h itek to n iczn y ch i przyjęcia p rz e z a r c h i t e k t u r ę a r m e ń s k ą w pełn i ukształto w an y ch typów budowli istniejących w re g io n a c h sąsiednich. W skazały n a to m ia s t na dwa zasadnicze k ie r u n k i - z a c h o d n i, m ałoazjatycki i południow y, m e zopotam sko-syryjski, z któ ry ch , w ślad za w cześniejszą in filtra c ją chrześcijaństw a, mogły e w e n tu a ln ie p r z e n ik a ć do A r m e n ii p ew n e w zo rce dla poszczególnych rozw iązań k o n stru k c y j­ nych czy fo rm a r c h ite k to n ic zn y c h , tak ich j a k rodzaj absydy, układ przestrzen n y i je g o a rty k u la c ja , sp o s ó b p rzekrycia budowli.

P rz e p r o w a d z o n e p o d tym k ą te m p o r ó w n a n ie k ościołów a rm e ń s k ic h z b u d o ­ w lam i syryjskimi, p alestyńskim i, p ó f n o c n o m e z o p o ta m s k im i i m ałoazjatyckim i p ozw oliły na szereg wniosków .

A bsyda u k ry ta w g ru b o ści m u r u z n a n a je s t z wielu przykładów z te r e n u p ó ł­ n o c n e j Syrii i M e z o p o t a m i i 6. J e d n a k na żadnym z tych te r e n ó w nie była o n a d o m i n u j ą c a w tym s t o p n iu co w A rm e n ii. S k le p ie n ie ko leb k o w e, w Syrii i P a le s ­ tynie w zasadzie nie sto so w a n e , w skazuje n a to m ia s t na m ożliw ość p ow iązań z w ew n ę trz n y m i r e g io n a m i Azji M niejszej, p rz e d e wszystkim z K a p a d o c ją 7. W ystę­ p u j e ta k ż e w p ó łn o c n e j M e z o p o t a m i i 8. J e d n a k ż e na o b u tych t e re n a c h przy k o n s tr u k c ji s k le p ie n ia niezwykle r z a d k o s to s o w a n o ta k c h a ra k tery s ty czn e dla k o śc io łó w a r m e ń s k ic h gurty, a w k o n sek w en cji p o d trz y m u ją c e j e pilastry, uwięzłe filary czy śle p e a rkady, w z m acn iające k o n s tr u k c ję i j e d n o c z e ś n ie dzielące w n ętrze na przęsła.

1946 s. 9-74; R. G r o u s s e t . L'Histoire de l'Arménie des origines jusqu’à 1071. Paris 1947 s. 121-295; H. P a s d e r m a d j i a n. Histoire de l'Arménie. Paris 1949 s. 107-167; J. M é c é r i a n, Histoire et institutions de l'Eglise arménienne. Beyrouth 1965 s. 18-78.

6 W północnej Syrii np. w Kharab Shems, w katedrze w Brad, w klasztorze zachodnim w Der Siman, w kościele Bizzosa w Ruweha (H, C. B u t 1 e r. Early churches in Syria. Princeton 1929 s. 26 i passim (dalej jako: Butler 1929); Ch. D e I v o y e. Etudes d'architecture paléochrétienne et byzantine. "Byzantion" 32:1962 z. 2 s. 493-497). W północnej Mezopotamii, przede wszystkim w regionie Tur Abdin, np. w kościołach Mar Gabriel w Quartemin, Mar Cyriacus w Amas (G. L. B e II. The Churches a nd Monasteries o f Tur A bdin. -W: M. von B e r c h e m , J. S t r z y g o w s k i . A m ida. Heidelberg 1910 s. 230 i passim (dalej jako: Bell 1910); t a ż. Churches and Monasteries o f the Tur A bdin and neighbouring districts. Heidel­ berg 1913 s. 64 i passim (dalej jako: Bell 1913); A. G r a b a r. L'age d ’or de Justinien. Paris 1966 s. 59-61; Ch. D e 1 v o y e. L'art byzantin. Paris 1967 s. 43-44.

Najbardziej znanym zespołem jedno- i trójnawowym kościołów przesklepionych kolebkowo z we­ wnętrznych terenów Azji Mniejszej jest Bin Bir Kilisse (W. R a m a s a y, G. L. B e I I. The thousend and one churches. London 1909, passim; S. E y i c e. Les m onum énts chrétiens de Karadagh (BinbirkJIisc), Corsi Ravenna 18:1971, passim). W Kapadocji ten typ sklepienia został w kościołach w Jedikapulu, Gelvere czy św. Andrzeja w Till (J. S t r z y g o w s k i. Kleinasien — ein Neuland der Kwustgeschkhte. Leipzig 1903 s. 28-29; H. R o t t. Kleinasiatische D enkm aler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien. Leipzig 1908 s. 287-289.

8 W regionie Tur Abdin np. w kościołach Mar Jakub w Salah, Mar Azizael w Kefr Zeh, w trójnawowej bazylice w Harranie (Bell 1910 s. 227 i passim; t a ż. 1913 s. 65 i passim; S. L I o y d, W. B r i c e. Harran, "Anatolian Studies" 1:1951 s. 105-108.

(5)

U s ta le n ie tych faktów pozw oliło stw ierdzić, że w a r m e ń s k ic h k o śc io ła c h bez- kopuiowych znalazły się e le m e n ty w s p ó ln e z a ró w n o z k rę g ie m syryjsko-pale- styńskim , ja k też z bu d o w lam i m ałoazjatyckim i. P o łą c z e n ie tych cech w o b r ę b i e je d n e g o typu a rc h ite k to n ic z n e g o było n a to m ia s t o ryginalnym , w łasnym ro z w ią z a ­ n iem a rm e ń s k im , nie występującym na o b s z a ra c h , z któ ry ch e w e n t u a l n i e mogły n apłynąć wzorce dla w sp o m n ian y ch wyżej rozw iązań cząstkowych.

Napływu tych inspiracji przy o becnym s ta n ie b a d a ń n ie m o ż e m y an i p o t w i e r ­ dzić, ani wykluczyć. Należy n a to m ia s t pod k reślić, że w IV w., w n ajw cześniejszej fazie fo rm o w a n ia się a rc h ite k tu r y chrześcijań sk iej, a w ięc w o k re s ie , w któ ry m powstawały pierwsze kościoły a rm e ń s k ie , t r u d n o jeszcze m ów ić o w y pracow anych w zorcach a rc h itek to n iczn y ch . N iew ątpliw ie b u d o w n ic z o w ie arm eń scy , p o d o b n i e ja k palestyńscy, syryjscy czy małoazjatyccy, sta n ę li p rz e d tym sam ym p r o b le m e m — stw o rzen ia budow li o d p o w iad ającej p o t r z e b o m o ficjaln ie j u ż wówczas w y zn a­ wanej religii. O przyjęciu o k re ślo n y c h form i rozw iązań zadecydow ały p r z e d e wszystkim wymogi liturgiczne, w tym czasie jeszcze p o d o b n e w różnych re g io ­ nach świata chrześcijańskiego. J e d n a k ż e znaczny wpływ m usiały wywrzeć rów nież czynniki wynikające z lo kalnych w a ru n k ó w n a tu ra ln y c h czy m ie jscow ych tradycji budow lanej. P ow szechnie znanym p rzykładem ta k ie g o u z a le ż n ie n ia je s t w yraźne zróżn ico w an ie ówczesnej a rc h ite k tu r y p ó łn o c n o - i p o łu d n io w o s y ry js k ie j9.

Po p rz e a n a lizo w a n iu w tym a sp ek cie a r m e ń s k ic h k o ścio łó w b ezk o p u ło w y c h o k a z a ło się, że w łaśnie u w a ru n k o w a n ia k o n s tr u k c y jn o - m a te r ia ł o w e wpłynęły w decydującym s to p n iu na u k sz ta łto w a n ie form y tych o b ie k tó w . N i e d o s t a t e k d re w ­ na przy je d n o c z e sn e j wyjątkowej d o s tę p n o ś c i i r ó ż n o r o d n o ś c i k a m ie n ia s p o w o d o ­ wały, że b udow niczow ie zrezygnowali z ta k typowej w kręg u h ellen isty czn o -rzy m - skim o tw artej więźby dachow ej na rzecz k a m ie n n e g o s k le p ie n ia k o le b k o w e g o 10. N a to m ia s t ciągłe z ag ro żen ie sejsm iczne d o p ro w a d z iło do w y p ra c o w a n ia takich m e to d technicznych, k tó r e zapew niały b u d o w lo m m a k s y m a ln ą trw ało ść k o n s t r u k ­ cyjną. A rch itek ci arm eńscy stosow ali specyficzną, niezwykle w ytrzym ałą te c h n ik ę w znoszenia m u ró w i sklepień, o k r e ś la n ą te r m i n e m "midis"11. M im o że w sk azu je

9 Na temat zróżnicowania kościołów syryjskich i przyczyn tego stanu rzeczy por.: J. L a s s u s. Sanc­ tuaires chrétiens dc Syrie. Paris 1947 s. 99; H. C. B u t I e r. Nahataean temple plans and the plans o f syrian churches. Wien 1923 s. 9-14. Problem ten omówiła szeroko B. Filarska (Początki architektury chrześci­ jańskiej. Lublin 1983 s. 151-171).

10 Wysokogórskie położenie ziem armeńskich, których większość rozciąga się między 1400 a 1800 m n.p.m., a w najniżej leżących regionach, w dolinie środkowego Araksu, nie schodzi poniżej 400 m n.p.m. (por. mapa), spowodowało, że podstawowym materiałem budowlanym był kamień. Dominowały różnorodne gatunki tulu, chociaż niektóre budowle wzniesiono z innych rodzajów kamienia, głównie z bazaltu (np. kościół jednonawowy w Senik). Por. Artnenija. Pod red. A. B. Bagdasarjana. Moskwa 1966 s. 21-34.

11 W technice "midis", w której konstruowano zarówno ściany jak i sklepienia, mury miały strukturę trójwarstwową - między dwie warstwy kamiennych bloków układanych w "opus quadratum" i pełniących jednocześnie rolę szalunków i oblicowania, wlewano mieszaninę zaprawy wapiennej i kruszywa, która po zastygnięciu tworzyła betonowy rdzeń (Strzygowski 1918 s. 207-219; Tokarski 1961 s. 171-178; V. A r u

(6)

i-22 DANIEL PRÓCHNIAK

o n a p e w n e p o d o b ie ń s tw o d o g reck ieg o en p lekto n i rzym skiego op u s caem enti- c iu m , o k a z a ła się własnym o sią g n ię c ie m budow niczych a rm e ń s k ic h , czego d o w o ­ dzi jej m iejsco w a ew olucja, sięgająca o k r e s u p r z e d c h rz e ś c ija ń s k ie g o 12.

O d ąż n o śc i d o w z m o c n ie n ia k o n s tru k c y jn e g o budow li świadczą rów nież cechy ich u k ła d u p r z e s tr z e n n e g o , p r z e d e wszystkim w yraźne zb lo k o w a n ie bryły uzyska­ n e w w yniku o b u d o w a n ia absydy i m a k sy m a ln e g o z in te g ro w a n ia jej z k o rp u se m naw ow ym p rz e z e lim in a c ję p r e z b ite r iu m i tra n s e p tu . P o d k re ś lić trz e b a także w y jątk o w ą w ą sk o ść naw bocznych.

S tw ie rd z e n iu te m u wydaje się przeczyć is tn ie n ie w znacznej części kościołów, z a ró w n o j e d n o - , j a k i trójnaw ow ych, bocznych p o m ie sz c z e ń przy absydzie i p o r ­ ty ków w zd łu ż elewacji, k t ó r e w pierwszym odczu ciu m o g ą być o d b ie r a n e ja k o d ą ż n o ś ć d o ro z c z ło n k o w a n ia i ożyw ienia bryły13. Je s t to j e d n a k sprzeczność p o z o r n a . W n ie m a l wszystkich o b ie k ta c h je d n o n a w o w y c h b o czn e pom ieszczenia i p o rty k i zostały d o b u d o w a n e w o k r e s ie późniejszym , co dow odzi, że ich p o ja ­ w ie n ie w iązać trz e b a z pow stałym i w m iędzyczasie p o tr z e b a m i funkcjonalnym i (tabl. II). R ó w n ie ż w trójnaw ow ych bazylikach, m im o że w n iek tó ry c h z nich (A Starak, E r e r u k (tabl. III.), A k h c, C ic e rn a v a n k ) te d o d a tk o w e s tru k tu r y p rz e ­

j u n j a n. Katnennaja letopis annjcmskogo naroda. Erevan 1985 s. 49-51).

12 Na ziemiach armeńskich wielowarstwowa struktura murów poświadczona jest już w okresie urartyj- skim, np. w Toprak kale, Argistinili (M. V a n L o o n . Urartian Art. Istambuł 1966 s. 47; K. G h a f a- d a r i a n. Architecture de la ville dArhghistihinili. W: A tti del I Simposio Intcm azionale di Arte Arrncna. Venezia 1978 s. 199).

Pełną ewolucję techniki budowlanej można prześledzić opierając się na poszczególnych fragmentach murów obronnych cytadeli w Garni, wznoszonych i przebudowywanych w długim okresie czasu - od III w. p.n.e. do IV w. n.e. Zmiany konstrukcyjne polegały na sukcesywnym odchodzeniu od najwcześniej stosowanego "opus quadratum" do coraz powszechniejszego użycia zaprawy wapiennej, najpierw jako spoiwa dla kamiennych bloków, a z czasem jako zasadniczego składnika tworzącego betonowy rdzeń i decydującego o pracy i wytrzymałości konstrukcyjnej. Ewolucję armeńskiej techniki budowlanej najpełniej przedstawili: A. Sahinian {Nouveaux matériaux concernant l'architecture des constructions antiques de Garni. REArm NS 6:1969 s. 181-200) i Khatchatrian (1971 s. 15-27).

13 Boczne pomieszczenia i portyki stwierdzono w 14 kościołach jednonawowych (tabl. II, IV). Struktury te stosowano na całym terytorium Armenii z wyjątkiem Vaspurakanu, jednakże szczególną popularność zyskały one w północnej części kraju, w regionie Tasir (por.: mapa), gdzie wprowadzono je we wszystkich siedmiu znanych obecnie obiektach (Hasratian 1977). Fakt ten wskazać może na ewntualne pokrewieństwo tamtejszej architektury z budownictwem sąsiedniej Gruzji, gdzie ten rodzaj kościoła występował w epoce wczesnochrześcijańskiej dosyć często (np. w Bolnisi-Hevi, Kisis-Hevi, Mukuzani), a z czasem przekształcił się w typ budowli zwany "bazyliką trój kościelną" (np. w Ahmeta, Kvemo-Bolnisi, Siła). Por. J. B a It r u- S a i t i s. L'église cloisonnée en Orient et en Occident. Paris 1941 s. 19-37; Sz. A m i r a n a s z w i I i. Sztuka gruzińska. Warszawa 1973 s. 128-129; Alpago-Novello, Beridze, Lafontaine-Dosogne 1980 s. 301 i passim.

Natomiast w Vaspurakanie we wszystkich czterech znanych obiektach z tego okresu występowały jedynie boczne pomieszczenia przy absydzie (jedno w Tukh (tabl. II) lub dwa w Hogeacvank, Khncorgin i Pasvack), inkorporowane w główny masyw kościoła i przez to niewidoczne od zewnątrz (Cuneo 1973 b, s. 85-95 i passim).

(7)

w idziane były od p o c z ą tk u , j e d n a k ich w p ro w a d z e n ie w ynikało z k o n ie c z n o śc i p o g o d z e n ia w sp o m n ia n e j wyżej zasady b lo k o w a n ia bryły i w zględów użytkowych.

D o w o d z ą tego dwa fakty. W o b u typach k o ścio łó w b o c z n e p o m ie s z c z e n ia i portyki stanowiły niem al zawsze e l e m e n t k o m pozycyjnie z e w n ę trz n y w zględem podstaw ow ego członu budow li z ło ż o n e g o z k o r p u s u n aw o w eg o o r a z absydy i nigdy nie były z nim z in te g ro w a n e w s to p n iu zm ien iający m w zasadniczy s p o só b plan czy bryłę kościoła. D ru g ie g o a r g u m e n t u d o s ta rc z a a n a liz a ew olucji ty p o lo ­ gicznej u kładu p rz e s trz e n n e g o b ezk o p u ło w y ch k o ścio łó w a rm e ń s k ic h , b ę d ąca naszą w łasną pro p o zy cją rozw iązania p r o b le m u , o pozycyjną w s t o s u n k u do w s p o m n ian ej wyżej (por. przypis 2) h ip o te z y F. G a n d o lfo . P o n ie w a ż o p ie ra m y się na założeniu, że decydującym czynnikiem stym ulującym c h a r a k t e r zm ia n były uw aru n k o w a n ia m a te ria ło w o -k o n s tru k c y jn e , uważamy, że o b a typy b u d o w li — je d n o - i tró jn aw o w e - należy ro zp atry w ać łącznie, we w sp ó ln y m ciągu p r z e ­ kształceń, gdyż w o b u w y padkach występowały te s a m e p ro b le m y tech n ic z n e.

P u n k te m wyjścia w naszym ro z u m o w a n iu je s t zw ró c e n ie uwagi na w yjątkow e zró żn ico w an ie wielkości kościołów a rm e ń s k ic h , zwłaszcza je d n o n a w o w y c h . Z e ­ w n ę trz n a długość najm niejszych o b ie k tó w z tej g rupy nie o sią g a ła n aw et 10 m, a pow ierzch n ia w n ę trz a wynosiła ok. 15 n r (np. w A v an k. E r e v a n u (tabl. I), K aren isi vank, Solagavank, Z o v u n i (S u rb V a r d a n ) ) 14. Z e s ta w ia ją c te b u d o w le z pozostałym i kościołam i je d n o n aw o w y m i zauw ażam y, że w ielk o ść ich w z ra sta ła w sp o só b ciągły, co świadczy, naszym zd a n ie m , o ścisłym d o s to s o w a n iu d o l o k a l ­ nych p o trz e b wynikających p rz e d e wszystkim z liczby w iernych w d a n e j m ie js c o ­ wości. J e d n e z najw iększych o b ie k tó w pow stały w D vinie, G a r n i (tabl. II), Eg- vard, H o v h a n n a v a n k , T a n a h a t, głównych c e n tr a c h politycznych, g o sp o d arczy ch i religijnych A rm en ii. R ó w n o le g le z p o w ię k sz a n ie m k o śc io łó w je d n o n a w o w y c h przebiegał p roces zm ian p ro p o rc ji, sukcesyw nie p row adzący d o s t o p n io w e g o wy­ d łużania ich k o r p u s u 15. Oczywistą przyczyną tej te n d e n c ji była k o n ie c z n o ś ć

14 Wymieniona wielkość 10 m nie stanowi konkretnej cezury klasyfikacyjnej. Ma jedynie pomóc w uświadomieniu sobie rzeczywistych rozmiarów poszczególnych budowli.

W stosunku do zewnętrznego obrysu wnętrza tych budowli pomniejszone byty jeszcze bardziej, ze względu na znaczną grubość murów przekraczającą nierzadko 1 m. Długość wnętrza (bez absydy) w koście­ le Surb Vardan w Zovuni wynosiła niewiele poand 5,5 m, w Avan k. Erevanu jedynie ok. 4,5 m (tabl. I), podobnie w Karenisi vank. Najbardziej zminiaturyzowana budowla powstała w Pemzasen — długość nawy ok. 3,5 m, szerokość ok. 3 m, głębokość absydy ok. 1,5 m (Sahinian 1967 s. 194; Cuneo 1973 a s. 218-222).

15 Kościoły w PemzaSen czy w Avan k. Erevanu mają plan nawy zbliżony do kwadratu. W nieco większych obiektach - Karenisi vank, Solagavank, Surb Vardan w Zovuni - wnętrza są już wyraźnymi prostokątami, w któiych jednak relacja między długością a szerokością nie przekracza jeszcze stosunku 2:1. Wraz ze wzrostem wielkości proporcje naw stawały się coraz bardziej wydłużone (kościoły w Odzun, Agrak, Talin). Tendencja ta znalazła kulminację wśród budowli największych — w Karnut stosunek długości do szerokości wynosił: 21,73 m : 8,76 m = 2,48; w Lernakert: 22,40 m : 8,20 m = 2,73. Największy spośród armeńskich kościołów jednonawowych, w Garni, miał proporcje najbardziej wydłużone: 24,50 m : 8,55 m = 2,86. Wymiary podajemy za: Slrzygowski 1918 s. 140-143 i passim.

(8)

24 DANIEL PRÓCHNIAK

u w z g lę d n ie n ia o g ra n ic z e ń wynikających z zasto so w a n ia sk le p ie n ia kolebkow ego i n ie pozw alających na p o w ię k sz e n ie je g o ro zp ię to śc i, a tym sam ym szerokości b u d o w li p o z a g ra n ic e w yznaczone p rzez możliwości ko n stru k cy jn e.

W y d łu ż e n ie budow li, m im o że p ro w a d z iło d o zw iększenia pow ierzch n i litu r ­ gicznej, n io sło j e d n a k ta k ż e sk u tk i negatywne. W n ę trz a n ab ierały c o ra z bardziej c h a r a k t e r u k o ry ta rz o w e g o , w z rastał dystans między absydą a z a c h o d n im krań cem nawy. K o n ty n u a c ja teg o p ro c e s u n ie była w ięc w sk azan a i m usiał zo sta ć on za s tą p io n y p rz e z ro z w ią z a n ie przeciw ne, to znaczy p rzez p o s z e rz e n ie ko rp u su . T a k ą m ożliw ość s tw arzało w p ro w a d z e n ie naw bocznych. Z w ra c a uwagę fakt, że najw iększe s p o ś r ó d k o ścio łó w je d n o n a w o w y c h (w K a r n u t, L e r n a k e r t, G a r n i (tabl. II)) miały d łu g o ść z b liż o n ą do najm niejszych bazylik trójnaw ow ych (w Kazakh, A s t a r a k (tabl. II-III)). W ciągu ewolucyjnym przejście o d s t r u k t u r je d n o n a w o ­ wych do tró jn aw o w y ch n a s tą p iło więc w m o m e n c ie , gdy p ierw sze z nich o sią g n ę ­ ły n ajw ięk sze d o p u s z c z a ln e p rzez k o n s tr u k c ję wymiary.

P o tw ie r d z e n ie p ro c e s u z m ie rzająceg o do p o w ięk szen ia budow li, uw zględnia­ ją c e g o je d n a k p ro b le m y z p o s z e rz e n ie m nawy, widzim y w cz te re ch kościołach w V a s p u r a k a n i e (w T u k h (tabl. II), K h n c o rg in , PaSvack i H o g c a c v a n k ). M ożem y je u z n a ć za typ p o ś r e d n i między b u d o w la m i je d n o - i trójnaw ow ym i. W o b ie k ta c h tych z n a c z n ie p o g r u b i o n o pilastry, n a d a ją c im p o s ta ć masywnych filarów uwięz- łych. P o zw o liło to na p r z e s u n ię c ie ścian bocznych na linię w yznaczoną przez z e w n ę tr z n e k ra ń c e pilastró w , a tym sam ym na p o s z e rz e n ie k o rp u s u . R o z p ię to ś ć s k le p ie n ia p o z o s ta ła przy tym n ie z m ie n io n a . P ilastry p o łą c z o n o lukam i, a p o ­ w sta łe w ten s p o s ó b g łę b o k ie , śle p e a rk a d y pełniły p o d w zględem k o n stru k c y j­ nym r o lę id en ty c z n ą j a k nawy b o c z n e w trójnaw ow ych b azy lik a c h 16.

W ra z z p o s z e r z e n ie m k ościołów wyłonił się j e d n a k nowy p ro b le m techniczny zw iązany z p o łą c z e n ie m tró jn a w o w e g o k o r p u s u z absydą u k ry tą w p ro s to p a d ło - ścien n y m masywie. Przy zach o w a n iu form y sto so w a n e j w kościo łach je d n o n a w o ­ wych m u sia ła b y o n a przy b rać od s tro n y z e w n ę trz n ej p o s ta ć p ro s to k ą tn e g o ryza­ litu o sz e ro k o śc i nawy głównej. W zg lęd em k o r p u s u stałaby się więc e le m e n te m k o m p o z y c y jn ie z ew n ętrzn y m , a to ró w n ało b y się ze rw a n iu z zasad ą m ak sy m al­ n eg o z e s p o le n ia tych dw óch głównych części kościoła. Przeciw nym , ale rów nie niewłaściw ym wyjściem m ogło być p o s z e rz e n ie masywu o b u d o w u ją c e g o absydę d o sz e ro k o śc i k o r p u s u naw owego. Z a s a d a integracji k o r p u s u z absydą, zawartych

16 Rozwiązanie to nie znajduje analogii w innych częściach Armenii, świadczy więc o odrębności miejscowej architektury. Jej przyczyn możemy doszukiwać się w odmienności budulca występującego w tym regionie. Byt nim łamliwy lupek spajany zaprawą (Cuneo 1973 b s. 125-126). Zarówno materiał jak i wątek nie zapewniały budowlom wystarczającej wytrzymałości, w wyniku czego, jak możemy przypuszczać, miejscowi architekci zrezygnowali z budowli trójnawowych, konstrukcyjnie słabszych ze względu na dwa rzędy wolnostojących filarów.

(9)

w p ro s to k ą tn y m obrysie zew nętrznym , zo stałab y wówczas z a c h o w an a. P o w stałab y j e d n a k konieczn o ść w ypełnienia o b u w sc h o d n ic h n a ro ż y po b o k a c h absydy.

W ydaje się, że b udow niczow ie a rm eń scy wybrali dwa in n e rozw iązania. W dwóch bazylikach - w K azakh (tabl. II) i E gvard, m im o p o w sta łe g o w k o n s e ­ kwencji pew nego o sła b ie n ia k o n stru k c y jn e g o , za m ia st absydy u k ry tej zasto so w ali w ielo b o czn ie o b u d o w a n ą absydę wystającą. P o łą c z e n ie absydy wystającej z tr ó jn a - wowym k o rp u s e m trzeba uznać za s ta d iu m przejściow e do d ru g ie g o , naszym z d a ­ niem o sta te c z n e g o , typu u kładu p r z e s tr z e n n e g o bazyliki, w k tó ry m absyda flan ­ kow ana była p rzez dwa b oczne p o m ieszczenia. W typie tym w yróżnić m o żem y dwie odm iany. Z a ew olucyjnie wcześniejsze uważamy ro z w ią z a n ia z a s to s o w a n e w A s ta ra k (tabl. III), A k h c i C ic ern av an k , w których b o c z n e p o m ie sz c z e n ia znalazły się na p rz e d łu ż e n iu naw bocznych, ale nie występow ały p o z a p r o s t o k ą t ­ ny obrys wyznaczony przez k o rp u s nawowy. R o z w ią z a n ie to n ie o k a z a ło się j e d n a k zadow alające ze względu na w s p o m n ia n e ju ż w yjątkow e zw ężenie naw bocznych. W konsekw encji także b o c z n e p o m ie sz c z e n ia przy absydzie były m ałe i ciasne, co niew ątpliw ie u tru d n ia ło f u n k c jo n a ln e ich w y k o rz y s ta n ie 17.

Pow iększenie ich p ow ierzchni m ogło n a s tą p ić je d y n ie p rzez p rz e s u n ię c ie ścian - w schodniej i p ó łn o c n e j lub p o łu d n io w e j. W o b u w y padkach d o c h o d z iło do n aru szen ia je d n o lito śc i elewacji. Bardziej niek o rzy stn y i tru d n iejszy d o z lik w id o ­ wania sk u te k m iałoby prz e su n ię c ie ściany w schodniej. A bsyda p o zo sta w a ła b y wówczas cofnięta względem bocznych pom ieszczeń , a na ś r o d k u elewacji p o w s ta ­ łaby p r o s t o k ą t n a w nęka. Lepszym ro zw iązan iem o k a z a ło się p rz e s u n ię c ie ścian bocznych. W ten sposób, w o b u w sch o d n ich n a ro ż a c h ko ścio ła znalazły się wy­ raźn ie w ysunięte ku północy i p o łu d n io w i p r o s t o k ą t n e występy. N a r u s z a ło to w praw dzie je d n o lito ś ć elewacji bocznych, j e d n a k efekt ten z o sta ł zlikw idow any w p rosty sp o só b przez w p ro w a d z e n ie p o rtyków , niw elujących ró ż n ic ę w s z e r o ­ kości między p a rtią w sch o d n ią kościoła a k o r p u s e m nawowym.

T a k ie p rz e k ształcen ie u k ła d u p r z e s tr z e n n e g o m o ż n a uz n a ć za o p ty m a ln e i d ocelow e zaró w n o pod względem k o n stru k cy jn y m ja k i fu n k c jo n a ln y m . Absyda, zam k n ię ta od wschodu w raz z bocznym i p o m ie sz c z e n iam i w s p ó ln ą ścianą, z a c h o ­ wywała swą n ajbardziej wytrzymałą, w pełn i o b u d o w a n ą fo rm ę. P o z o s ta w a ła też m aksym alnie z in te g ro w a n a z k o rp u s e m nawowym. B oczne p o m ie s z c z e n ia i p o r t y ­ ki nie zakłócały i nie osłabiały tego p o d staw o w eg o u k ład u , um ożliw iały n a t o ­ miast zw iększenie p ow ierzchni liturgicznej.

Przyjęcie takiej wersji ewolucji u k ła d u a r c h ite k to n ic z n o - p r z e s tr z e n n e g o k o ­ ś c i o ł ó w bezkopułow ych dow odzi p o n a d to , że p ro c e s te n p rz e b ie g a ł w e w n ą trz tej grupy budow li i wynikał z konieczności rozw iązania p r o b le m ó w dla niej tylko

17 Skrajnyrii przykładem jest bazylika w Astarak, w której powierzchnia każdego z pomieszczeń bocz­ nych, przy wymiarach 2,16 m x 1,82 m, wynosiła 3,8 m2 (Strzygowski 1918 s. 147).

(10)

26 DANIEL PRÓCHNIAK

właściwych. Tym sam ym m o żem y uznać, że kościoły b e z k o p u ło w e stanowiły o d r ę b n y rodzaj budow li, a w szelkie ich p r z e k s z ta łce n ia miały p rz e b ie g a u t o n o ­ m iczny i n ie zm ie rzały, j a k s u g e ru je G a n d o lf o , d o stw o rz e n ia p ó źn iejszeg o typu a rc h ite k to n ic z n e g o - ko ścio ła b ezk o p u ło w e g o .

N a b e z p o ś r e d n ie łą c z e n ie tych o b u budow li n ie pozw ala n aw et fakt w p ro w a ­ d z e n ia k o p u ły w d w óch o b ie k ta c h p ie r w o tn ie b ezk o p u ło w y ch - w trójnaw ow ej bazylice S u r b Sargis w T e k o r i w k o ściele S u rb P o ło s - P e tr o s w Z o v u n i. W obu b u d o w la c h k o n s tr u k c ja k o p u ły w ym aga częściowej c e n tra liz a c ji p la n u , co uzyska­ n o p rz e z s tw o rz e n ie p rzęseł kw adratow ych o r a z p rzez o d p o w ie d n ie p rzesu n ięcie i w z m o c n ie n ie p o d p ó r 18. O d m i e n n o ś ć c h a r a k t e r u tych p rz e k sz ta łce ń w s to su n k u d o wyżej o p isan y ch je s t oczywista. Tym sam ym nic m o żem y m ów ić o b e z p o ­ śre d n ie j k o n ty n u a c ji p r z e m ia n zm ierzających d o z a s tą p ie n ia typu budow li b e z ­ k o p u ło w y ch p rz e z k o p u ło w e lecz o dw óch p ro c e sa c h ewolucyjnych występujących ró w n o le g le - je d n y m , rozw ijającym się n iez a le żn ie w o b r ę b ie o b ie k tó w b e z k o p u ­ łowych i d ru g im , prow adzącym do p o w s ta n ia dw óch późniejszych ty pów a r c h ite k ­ to n iczn y ch - bazyliki k o p u ł o w e j 19 i tzw. sali k o p u ło w e j20, dla których kościoły w T e k o r i Z o v u n i (w swej fazie po p rz e b u d o w ie ) m o g ą być u z n a n e jed y n ie za je d n o s t k o w e pierw ow zory.

O s t a t n i m z a g a d n ie n ie m wym agającym p o r u s z e n ia je st kwestia p rz y p o rz ą d k o ­ w a n ia czasow ego p r z e m ia n ty pologicznych w o b r ę b ie kościołów bezkopułow ych. P recyzyjne ro z m ie sz c ze n ie c h r o n o lo g ic z n e p rz e k sz ta łce ń je s t niem ożliw e ze w zględu na n ie m a l k o m p le tn y b r a k p r z e k a z ó w historycznych, k t ó r e pozwoliłyby na d o k ł a d n e d a to w a n ie p o szczególnych b u d o w li21. Z drugiej j e d n a k strony c h r o n o lo g iz a c ja ew olucji typologicznej w w y padku o m aw ia n e j p rzez nas grupy budow li n ie w ydaje się k o n ie c z n a , a n aw et celowa. P rz e d s ta w io n e wyżej p rz e ­ k szta łc e n ia zachodziły, naszym zd a n ie m , ró w n o leg le, a p o szczeg ó ln e typy budow li pojaw iały się p rzez cały o k re s w czesn o ch rześcijań sk i i nie były z a s tęp o w an e j e d e n p rz e z drugi.

18 Sahinian 1967 s. 195-202; Khatchatrian 1971 s. 48-53.

19 T. B r e c c i a F r a t a d o c c h i . L e basiliche armene a tre navate e cupola. Corsi Ravenna 20:1973 s. 159-178.

20 M . H a s r a t i a n . L a salle à coupole du VIT siècle de Dedmachène et les m onum ents similaires du haut Moyen Age en Arménie. REArm NS 10:1974 s. 233-245.

21 Jedyne budowle, które mogą być datowane dokładnie to: kościół jednonawowy w Dvinie (552-553, na podstawie przekazu historycznego), przebudowa bazyliki Surb Sargia w Tekor (478-504, na podstawie inskrypcji), bazylika w Egvard (574-604), na podstawie inskrypcji fundacyjnej katolikosa Movsesa II), por.: Khatchatrian 1971 s. 39 i passim. Głównym kryterium przy datowaniu obiektów pozostaje w tej sytuacji analiza przekształceń, przede wszystkim formalnych, rzeźbiarskiej dekoracji architektonicznej, co jednak pozwala na przybliżone tylko, najczęściej do kilkudziesięciu lat, określenie daty wzniesienia, lub przebudo­ wy kościoła.

(11)

N ajprostszy, najczęściej stosow any typ je d n o n a w o w e g o k o ścio ła b e z k o p u ło w e - go stosow any był n ie p rz e rw a n ie d o połow y V II w. R ó w n o c z e ś n ie d o n ie k tó ry c h budow li tego rodzaju do b u d o w y w an o b o c z n e p o m ie s z c z e n ia i p o rtyki. J e d n a k ż e kon ieczn o ść p ow iększenia p o w ierzch n i liturgicznej d o p ro w a d z iła w tym sam ym czasie do po w stan ia s tru k tu r y tró jn aw o w ej, k tó re j n ajstarszy m p r z y k ła d e m jest bazylika w K azakh (tabl. II), d a to w a n a na p o d s ta w ie an alizy d e k o r a c ji a r c h i ­ te k to n iczn ej na IV -V w.22 R o zw ią z a n ia z a s to s o w a n e w K a z a k h o d n a jd u je m y w p ołow ie V w. w D v in ie (I faza), a n a s tę p n ie w bazylice w E gvard, a więc sto su n k o w o późn o , na p rz e ło m ie VI i V II w. W m iędzyczasie pojaw iły się dwa typy, naszym z d a n ie m ew olucyjnie p óźniejsze. W bazylikach w A k h c (k o n . V w.), A s ta ra k (poł. VI w.) i C ic e rn a v a n k (V -V I w.) d o d a n o b o c z n e p o m ie s z c z e n ia flankujące absydę (tabl. III)23. N a to m ia s t p o p rz e b u d o w a c h w o s t a t n i c h d z ie s ię ­ cioleciach V w. w T e k o r i w D vinie (II faza) pojaw ił się — p o w tó r z o n y n i e b a ­ w em w E r e r u k (1 poł. VI w., tabl. III) — o s ta te c z n y typ u k ła d u a rc h ite k to n ic z - n o -p rz e s trz e n n e g o bazyliki a rm e ń s k ie j, w któ ry m , o p r ó c z w ystępujących, z e ­ w nętrznych pom ieszczeń przy absydzie, d o d a n o p o rty k i w zdłuż elew acji24.

THE EARLY CHRISTIAN DOMELESS CHURCHES IN ARM ENIA T H E M AIN C H A R A C T E R IS T IC S A N D T Y P O L O G IC A L E V O LU TIO N O F T H E A R C H IT E C T O N IC

A N D S P A T IA L PLA N

S u m m a r y

The paper presents in an abridged form two theses from the author's doctoral dissertation entitled "The Early Christian Domeless Churches in Armenia" and completed in 1991.

The domeless one- and three-aisle churches constitute the earliest group o f Christian edifices in Armenia. A considerable number of buildings (over 50) of the period from the fourth century to the mid­ fifth century have been preserved, which is a rare thing in the history of the Early Christian architecture (see the map).

Their exceptional similarity, especially the uniform architectonic-spatial layout, is worth noting: rectangular plan, massing of the elements, the apse is hidden in the walls (with few exceptions), no transept or choir, the side aisles are markedly narrowed in the three-aisle basilica. All buildings, perhaps with the exception of the basilica in Ereruk, were covered with the arched vaulting, most often strengthened by buttresses (tabl. I-IV).

1. Those facts induce one to explain that state of affairs. On comparison with the then Christian architecture in the neighbouring territories that is, Syria, North Mesopotamia or Asia Minor, we could say that particular solutions in Armenia were known also in other regions (e.g. the hidden apse in Syria,

22 Gandolfo 1982 s. 27-35.

23 Wszystkie datowania oparte głównie na analizie dekoracji architektonicznej (Khatchatrian 1971 s. 44-45; Gandolfo 1982 s. 44 i passim).

(12)

28 DANIEL PRÓCHNIAK

the arched vaulting in Asia Minor). Nowhere however, except in Armenia, were they used with such a consequence and nowhere did they occur at the same time. The concentration of these characteristics within the confines o f one group of buildings should be regarded as the achievement of Armenian architects alone.

We have no grounds to claim direct inspiration, coming to Armenia from the outside. Historical documents or antique material provide no evidence either. We can only assume that the factor which to a large extent influenced the shape of the domeless churches was the natural conditions o f the site where they were built. The lack of wood made people use stone which was easily accessible and change the open roof rafter framing with the arched vaulting. The constant threat of earthquakes made them work out an extremely durable building technique "midis" and totally mass the elements by building round the apse and eliminating the transept and choir.

2. The natural conditions of the site and the technical-constructional solutions which they implied dominated, to our mind, the course of typological evolution within the group o f the domeless churches. One has to note the exceptional differentiation in size o f the one-aisle buildings (tabl. I, II). It goes without saying that it came as a consequence of the local liturgical needs. Along with the enlarging of the bulidings their proportions were changing. Consequently, the aisles were lengthened which was unpropitious for saying masses. It was impossible to proportionally widen the building due to the limited span o f the arched vaulting. The side extensions which flanked the apse and portico along the elevation were a temporary solution, and that was made in a dozen or so buildings (e.g. in Gamia, tabl. II). There existed a better solution still, namely, the transfer from the one-aisle to three-aisle edifices. It is a characteristic thing that the largest out of the one-aisle churches (e.g. in Lernakert, Gamia) had almost the same length as the smallest three-aisle basilicas (e.g. in Astprak, Cicemavak, tabl. III). Along with the extension o f the side aisle there appeared the problem of preserving one hidden form of the apse. Typologically, the earliest solution of this problem was the use o f the projected apse, built round on many sides (e.g. in Kazakh, tabl. II), but this made the construction of this part o f the building weaker. Eventually, they went back to the traditional form o f the hidden apse along with the working out of spatial variants. In the basilica in Astarak (tabl. I) on the sides of the apse, on the extension o f the side aisle there were introduced square rooms incorporated in the cuboidal mass. However, due to the above- mentioned narrowing of the side aisles, those rooms turned out to be very small and close (ca 3,8 m2) which undoubtedly made it difficult to use them for liturgical purposes. The way out was their enlargement nothward and southward (e.g. in the basilica in Ereruk, tabl. III). Yet in this manner the uniformity o f the side elevations was disrupted, and that in turn was made up for by building porticos. Thus the principle o f the constructional unity of the apse and aisle trunk have been preserved without enfeebling the basic layout. At the same time the the size o f the whole building was increased.

Taking this course of the typological evolution o f the domeless churches proves that their subsequent transformations bore an autonomic character. This means that they occured within the confines of this group only and were implied by the necessity to solve constructional problems proper to this group alone.

(13)

1 - n a w o w e 3 - n a w o w e z a b syd ą ukrytą z a b syd ą w y s ta ją c ą z a b syd ą u krytą z a b syd ą w y s ta ją c ą Bez bocznych pom ieszczeń

i portyków ■

i

i

Z bocznym i pom ieszczeniam i

(bez portyków)

m

i

j

Z bocznym i pom ieszczeniam i

i portykam i

o

obecny przebieg granic międzypaństwowych obszary położone powyżej 2000 m n.p.m.

(14)

TABLICA I s k a la 1 : 2 5 0

AVAN k. Erevanu Surb Hov- hannes (p.w. Sw. Jana V w.)

Jeden z najm niejszych jed- nonaw ow ych kościołów armeń­ skich. Przy n arożu p ó łn o c n o - w sch o d n im w czesnochrześci­ ja ń ska p o d w ó jn a stela na co­ kole. Poziom absydy został

podw yższony p o d koniec

XIII w.

AVAN k. A5tarak Astvacacin (p.w. M atki Bożej) V w.

Kanoniczny p rzykład naj­

prostszego i najczęściej wystę­ p ującego typ u kościoła jedno- naw ow ego - z ukrytą absydą, bez bocznych pom ieszczeń i portyków . Dwa w ejścia od

p o łu d n ia (w schodnie ujęte

skrom nie dekorow anym porta­ lem) oraz p o d zia ł w nętrza na d w a przęsła niem al równej w ielkości są być m oże echem syryjskiej trad ycji oddzielenia kobiet od m ężczyzn w czasie spraw ow ania liturgii mszalnej.

DŻARD2ARIS VI w.

Przykładem kościoła jedno- naw ow ego z a bsydą w ystają­ cą, o b u do w a n ą pięciobocznie. W nętrze pod zie lo ne na przęsła gurtam i w spartym i na m asyw­ nych filarach uw ięzłych. M ię­ dzy filaram i rozpięto łu k i tw o ­ rzące płaskie, ślepe arkady.

(15)

GARNI IV (?) - V w. Największy z kościo­ łó w jednonaw ow ych. W najwcześniejszej fa­ zie (IV w. (?)) repre­ zentow ał typ znany z Avan k. Astarak. W V w, d obudow ano od p o łu d nia boczne po­ mieszczenie i portyk.

TUKH V - VII w. Absydę flankuje kwa­ dratowe boczne po­ m ieszczenie na prze­ d łu że n iu c h a ra k te ­ rystycznej dla Vaspu-

rakanu pseudo-nawy

bocznej, utworzonej z dwóch głębokich, ar­ kadowych wnęk.

KAZAKH Surb KhaC (p.w. Sw. Krzyża) IV - V w.

Najstarsza znana ba­ z y lik a tró jn a w o w a . Korpus z IV w. Pod koniec V w. przebudo­ w ano część w sch o d ­ nią - z tego okresu pochodzi obecna ab­ syda, Nie wcześniej niż w tym czasie w y­ budow ano od północy kościół jednonawowy. W celu połączenia go

z bazyliką dodano

boczne pomieszczenie i portyk, przekształco­ ny później w zam knię­ tą salę.

(16)

TABLICA III s k a la 1 : 2 5 0

ASTARAK poł. VI w. W kościele tym zre­ alizow ano jed e n z w a­ riantów połączenia ab­ sydy ukrytej z trójna- w ow ym korpusem . Na przedłużeniu wąskich naw bocznych utwo­ rzono d w a m ałe p o ­ m ieszczenia inkorpo- rowane w prostokątny masyw.

ERERUK 1 poł. VI w.

W p e łn i rozw inięty układ przestrzenny bazyliki bezkopułow ej. W stosunku do bazyliki w AStarak p om ieszczenia przy absydzie pow iększono, a na przedłużeniu ich wystających części skonstruowano portyki w zd łu ż elewacji bocznych. Funkcja i pierw otny kształt narożnych pom ieszczeń po stronie za ch o dn ie j nie są znane i nie m ają analogii w architekturze arm eńskiej.

(17)

TA BLI CA IV Ze st a w ie ni e po dstaw owych ce ch u kt a d u a rc h ite k to n ic z n o -p rz e s tr z e n n e g o be zkopułowych ko śc io łó w a rm e ń s k ic h 1 -n a w o w e 3 -r ta w o w e z absydą u kr yt ą z abs ydą w y s ta ją c ą z absy dą u k ry tą z abs ydą w y s ta ją c ą CO

a

■I-2 3 £ LU

n

TU </> OJ >N C _ 0) t X/) £ | > N 03 a j P Q ) . _ ^ N M » N n j n 0) □ O Li I C L CO a»Jj " o CD C/>> l/) O o CL

E

c t: xd f- 0) w = . CO 5 - = « S? c ~ ; c N E t c c > tO q) 03 OJ m CO O ^ _J a.</) F > m I ? co co h C C 3 3 > > O o N N to £ t u ęp — — o _ * 3 3 CO c w CO CU) 3 b to

1

m m p to CO CO C iZ iZ t/> > < < < < < < < (0 ‘ i & to.* l i L U >

f i

co ^ > co CO ^ | g = = | l l l i s s l g s N J C ___2¡5 — 12 TJ i— o o S E > | i f | >>a a> tO

~

- o Ql u u jG C 3 0x Mo^Apod | uezozsaiujod qoAuzooq zeg

(MOH/tpod zeq) liueiuazozsaiuiod iaiAuzooq z ¡LUB^pod | luiBiuazozsajuJod |UjAuzooq z k m . - ko ści ó ł m at y * K o śc io ły w D vi ni e i w T e ko r m aj ą a b sy d y c z ę śc io w o uzewnę trznio ne w fo rm ie pła sk ie go , tr ójbocznego ryza lit u. Z a s a d ni cz o je d n a k , w sk u te k o b u d k. d . - koś ció ł du ży w a n ia ty ch a b sy d od p ó łn o cy i p o łu d n ia p rz e z b o cz n e p o m ie s z c z e n ia , ob ie b u d o w le za kw alifik owa ć n a ie ży do g ru p y ko śc io łó w z a b sy d ą u k ry tą .

Cytaty

Powiązane dokumenty

For instance, Quenching &amp; Partitioning (Q &amp; P) processes rely on the partitioning of carbon from martensite into austenite, where at the end of the heat treatment

Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej rozważania, moim zdaniem ustalenie przez sąd wysokości stosownego wynagrodzenia należnego uprawnionemu z tytułu naruszenia

Difficile che si tratti di una semplice coincidenza: prima di Mafarka e del futurismo, Marinetti era infatti noto come poeta e autore del dramma satirico Le Roi Bombance

In recent years, interdisciplinary surveys and excavations at Düzen Tepe and Sagalassos, intensive surveys within the adjoining valley of A ğlasun and more fieldwork in the

The maximum grain yield on average for three years of research was determined by applying N30P30 before sowing and fertilizing with ammonium nitrate at a dose of N30 against

georiënteerd is. Het gebied tussen beide stegen is dus blijkbaar een restontginning, het einde van een ontgin- ning die vanuit het zuiden komend hier stuitte op een

Jednakże już w rok później doszło do krwawych prześladowań nie tylko misjonarzy, którzy zmuszeni byli schronić się na wyspach Jeziora Wiktorii, lecz także tych wśród Baganda,

próba opisania poczucia bezpieczestwa, czyli braku zagroenia przestpczoci u mieszkaców wybranych osiedli mieszkaniowych w Łodzi.. Badanie poczucia bezpieczestwa u