Zoologia dla niższych klas szkół średnich

D

e

.

M. N O W I C K I .

Z O O L O G I A

D LA

NIŻSZYCH KLAS SZKOL ŚREDNICH, '

W Y D A N IE VIII.

--- --- — » Z 209 RYCINAMI. P R Z E R O B I O N E I D O I N S T R U K C Y I Z A S T O S O W A N Ą * v

i .

PRZEZ Dr.

J Ó Z E F A L IM B A C H A .

Typ. KregOWCe. Vertebrata. Wirbelthiere.

Gromada.

SsaWCe.

Mammalia. Saugethiere.

I

Rząd Małpy. Simiae. Affen.

i, krępego czło- uszu i dłoni,

Goryl

(fig. 1.) jest z postaci podobny nieco do nizkiego wieka. Ciało ma porosłe czarnym włosem, oprócz twarzy,

które są nagie, barwy śniadej. . . ,

Czaszka jego jest okrągła, a twarz-skośna, gdyż tępy pysk jest wysu­ nięty znacznie naprzód, a czoło jest w tył podane O czy są naprzód zwró­ cone a brwi mocno wypukłe, uszy małe, nos płaski z wązką^ przegrodą nosową (wązkonosy). W pysku za grubemi w a rg a fln jn a - 3 2 -'2 ę

wicie w górnej i dolnej szczęce

miano-jest po 4 pochyło ustawionych siekaczy, prócz tego z każdej strony po 1 dużym, stożkowatym kle i po 5 zębów trzonowych z szeroką, sęczkowaną koroną, sposobną do żucia pokarmu roślinnego.

Na pękatym, bezogoniastym kadłubie są dwie pary odnóż, przednie znacznie dłuższe od tylnych tak, że sięgają stojącemu gory­ lowi poniżej kolan. Każde odnóże ma 5 palców, opatrzonych pa- znogciami. Palec wielki czyli kciuk jest zwrotny, t. j. może reszcie palców się przeciwstawiać. Od­ nóża w ięc kończą się rękami.

Ojczyzną goryla jest środ­ kowa i zachodnia A fryka, Zjyje on rodzinami w głębi lasów. Cała je g o budowa usposabia go do wspinania się po drzewach (fig. 1.), na których też większą część dnia przebywa. Ż yw i się przeważnie owocami, zjada jednak także owady i wypija jaja ptasie.

Może rękami w ykonyw ać rozmaite rohoty, niemożebne dla innych zwierząt, m ających ^ łapy hez zwrotnego kciuka. T ak ujmuje niemi jadło i podaje sobie do ust, skrobie się lub iska, broni się.

M. N o w i c k i , Zoologia.

ow

J ° Zle“ 1: wspiera się na przednich odnóżach (por. fi; " tedy kadłub w postawie niemal prostej, a nie poziomej, ja k np!

Nie może wszakże stąpać ci dłońmi, ja k człowiek

a

stopami, lecz składa m

Eą lc § .w kułak i tylko b( krawędzią dotyka ziemi. P też je g o chód po ziemi niepewny i chwiejny, zwła że i łydk i ma wątłe, a dnieę wązką.

Zresztą jest goryl si siniały, nie boi się ani zwi ani ludzi, nie ucieka też nimi, lecz owszem staj obrony i walki. D o s dzieci jest wielce przy wis broni ich z narażeniem snego_ życia, nosi ze piastuje i pieści, ja k i w ogóle. Za młodu je godny, zmyślny i figlarn starość ponury i dzik oswojenia trudny.

Wązkonosym, jak goń mniejszy od niego Szyi (Pithecus troglódytes, der i

Pan W), żyjący także w i Orangutan (fig. 2.), którego o są wyspy azyatyckie Borneo i Su' Magot (fig. 3.) jest małą, wą? małpą, okrytą włosem barwy zli brunatnej, a spodem białawej, nagi jest czerwonawa, a dłonie czarne;, nie posiada.

Żyje w północnej Afryce, na skałach Gibraltaru, gdzie jeszc dwie kilkanaście osobników natrafh Jest on jedyną małpą żyjącą dziki ropie. Żywi się owocami, owadair wet niedźwiadkami, którym zręczi jadowity wyrywa.

W y j e c r u d y (fig. 4 .) jes

wysoki, barwy przeważnie rudej dą brunatną. Jest w przeciwieńs goryla szerokonosym, nozdr: . bowiem są szeroką przegro przeto na boki otwarte. Zębów trzonowych ma o 4 wir em J6. Długi ogon^jest chwytnym, t. j. na końcu od spod

2. Orangutan, (Pithecus satyrus, dac -Uripngutatlj.

Magot, (Innuus eeaudatus der Magot).

MAŁPY. 3 zawiesza się wolno w powietrzu. Nazwisko swe otrzymał od przeraźliwego wycia rozlegającego się daleko po lasach, którem bandy w yjców napełniają chórem powietrze, a jest ono dlatego donośne, że w yjee posiada w gardle, narząd, służący do wzmocnienia głosu.

(Soryl, wyjec i im pokrewnie mają 2 pary odnóż zakończonych rękami, końce palców7 wierzchem okryte pa­ znokciami. Uzębienie ich jest zupełne, t. j. składa się z siekaczy, kłów i zębów trzonowych. Jedne z nich mają 32 zębów, są wązkonose i zamieszkują świat stary; a drugie 30 zębów7, są szerokonose przebywają w nowym. Stanowią rząd: M ałpy.

Małpy są to zwierzęta towarzy­ skie, zwyczajnie wesołego usposobienia, ruchliwe i zwinne. Ponieważ zamie­ szkują lasy i przebywają po drzewach, mają ciało w wysokim stopniu do wspi­ nania się po nich przystosowane (długość odnóż przednich, ręce, ogon). Za to chodzą po ziemi bardzo niezrę­ cznie, stąpając boczną krawędzią rąk, zgiętych w kułak. Niektóre z nich mogą chodzić wyprostowane na tylnych odnóżach, ale pomagać sobie muszą przy tern gałęzią z drzewa ułamaną.

Żywią się owocami, owadami, robakami, jajami ptasiemi.

Fig. 4. W yjec rudy, (' "■emculus, der rotlie .l

Dadzą się łatwo oswoić i wy­ uczają się chętnie różnych sztuczek, są jednak bardzo często złośliwe, nie­

posłuszne i uparte. U nas w niewoli długo nie żyją, gdyż nie mogą prz, do ostrego klimatu. /

- JJ

Rząd. Nietoperze. Chiróptera. Handfliigler.

G a c e k w i e l k o u c h (fig. 5.) ma ciało krępe, wielkością

i postacią

podobne nieco do myszy, pokryte włosem maści popielato rudawej, spodem żółtawo białej.

Głowa dość duża, o pyszczku krótkim i tę p y m ; uszy wysokie, nagie, ^•licznych poprzecznych zmarszczkach, z kończystym wewnątrz tałdem (kozł- m). Nos gładki bez narośli. Uzębienie zupełne, korony zębów trzonowych

jzyste. ;i'

Odnóża tylne sa krótkie, o 5 wolnych, małych palcach, uzbrojonych

4 ii pazurkami; przednie dłuższe mają krótki kciuk, opatrzony^ pazurkiem

y 'gie palce, pozbawione pazurków. Pom iędzy nimi rozpięta jest cienka, e, ader czuła błona, rozciągająca sie także między oboma parami odnoz

SSAWCE.

Ti-- W ie lkouch zamieszkuje Europę. Przebywa w budynkach lub w ich po­ bliżu, oraz w lasach. Jest owadożernym, więc drapieżnym.

Przez dzień śpi w ciemnych kryjówkach, pazurkami łapek tvlnveh

y ne tymi to zmysłami zapewnia sobie w ciemności istnienie i bezpieczeństwo. Tłuszczem, wydziela­

nym z gruczołków, umieszczonych mie­ dzy nosem a oczami, zmaszcza błonę lotna,

.a b y ja utrzymać giętka i chronić od

wilgoci. Czołgając S1f>. (%"• 6.) pomaga sobie łapkami tylnemi

i kciukami łapek przednich.

Fig. 5. Gacek wielkouch, (tyfyk, Plecótus auritus die Ohrenfledermaus). ’

6. Wielkouch

po ziemi pełzący. Sus Po(,ko7 ca> (Ehinólo- dów nocnych, j esi dlatfifm nolzsrJ-tT — :

I od zimę tyje? wy- najduje sobie k ry­ jó w k ę ciemną, suchą i ciepłą, zawiesza się tam i zawinąwszy sie w błonę lotną, ja k gd yb y w płaszcz, prze­ sypia w odrętwieniu bez przerw y całą pra­ wie zimę, nic wcale nie jedząc. Dopiero z wiosną ocuca się do nowego życia. Tępiąc krocie owa­ dów nocnych, jest

dlatego należy go

\

których u nas poznano około 16 e-afrmlrńw ™ a • • W ogóle nietoperze, a m e k a l e c z y ć l u b z a b i i a ć ^ \r

\ ’

z§dzie i zawsze o c h r a n i a ć lub dw oje młodych, nie ściele Jw sza k ^ W“Vdaj"e raz w roku jedno podczas latania i spoczynku. d a nich gniazda, lecz nosi ze sobą

I aĆoiAn/NnwM. r "I _

w iec-t^ rT f^ d J zy u 0naPs!Sntap ^ edn^ 0Wi8Stąnar0*1 “ D°sie’ Jest P®dko

Żyj6 K a l0n g 8 -)> ^tóry jest w pre<,

przedłSo^m ? p r i o d S 7 ^ * Pazurami> międz/

lueme zupełne, jedne mają koronę z e b f.w h i™ yl, ”” rozPietą błonę lotną, \w

OWADOZERCE. Są one zwierzętami nocnemi, dlatego też są maści ciemnej. Błona lotna i przód ciała silniej roz­ winięty wskazują, że właściwym dla nich żywiołem jest powietrze; lot ich jednak nie jest petfhiy i wy­ trzymały, gdyż błona nie może zastąpić im skrzydeł ptaka. Po ziemi potrafią tylko pełzać. W dzień przebywają w dziuplach drzew, jaskiniach, stry­ chach i t. p. Uwagi godnem jest położenie pionowe przy spoczynku.

Przeważna ich część żywi się owadami, a po­ nieważ nie zjadają twardych części owadów, więc potrzebują wiele tychże dla zaspokojenia głodu i tę­ pią dlatego krocie chrabąszczów, ciem i innych owadów. Wyświadczają przez to człowiekowi wiel­ kie usługi, osobliwie w gospodarstwie leśnem. Nie należy przeto w lesie drzew z dziuplami wycinać, bo one są ich schroniskiem.

W naszych krajach zapadają z braku poży­ wienia w sen zimowy, przy czem temperatura ich ciała znacznie spada, gdy jednak w miejscu, gdzie śpią, temperatura obniży się do —j—1 °, zamarzają.

W gorących krajach Ameryki żyją nietoperze, sysają krew zwierzętom ssącym.'

Fig. 8. Kalong, (rudawka, Pteropus ediilis, der fliegende Hund). które w braku owadów

wy-Rząd. Owadożerce.

Insectivora. Insectenfresser.

V

t

i

v K ret

(fig. 9.) ma ciało długie na 18 cm, krępe, wałkowate, pokryte gęstą, mię- kuchną sierścią, barwy aksamitno czarnej.

Głowa podłużna, niewyraźną szyją połączona z kadłubem, ma nos wycią­ gnięty w czuły, ruchomy ry jek z krąż­ kiem na końcu. Uszy i oczy małe, ukryte w sierści. Uzębienie zupełne, zęby trzonowe z koroną ostrokolczystą.

Odnóża krótkie, opatrzone 5 pal­ cami z pazurkami. Tylne nastopne, przednie zaś, tuż za głową osadzone, n ..ją łopatko watę dłonie, nieco na ze­ wnątrz wywrócone, a u palców tęgie pazury grzebne. Ogon króciutki.

Ojczyzną kreta jest Europa. Prze­ bywa on w ziemi, a cała budowa ciała

i nóg usposabia go do życia podziem- Fig. 9. Kret, (Talpa europaea, nego i do rycia w ziemi za żerem. Grze- der Maulwurf). bie sobie za pomocą ryjka i łapek prze­

dnich nory i szuka za robakami, pędrakami i chrabąszczami, a zbyteczną ziemię wyrzuca tu i ówdzie na powierzchnię, tworząc kretowiny. Zjada nie­ raz ^ takie ślimaki, a nawet myszy, żaby lub jaszczurki, które przypadkowo do je g o chodników się dostaną.

czajnie ^ o d órldem & a l b o ^ o f ? ° d mieJ f ’ &dz£e codziennie żeruje, zw y- J poa pab orJriem, albo koło drzewa, płotu lub muru. Składa się ono

z obszernej kotlinki, którą trawą i suchymi liśćmi sobie wyściela. Kotlinka ta zostaje w związku z dwoma kolistymi, jeden nad drugim leżącymi chodnikami, połączonymi ze sobą bocznymi korytarzami i stąd dopiero rozchodzą się chodniki do miejsc, gadzie

zeruje. ®

Nie ^ znosi światła dziennego, przeto rzadko^kiedy wychodzi ze swego ciemnego

Na zimę zakopuje się tylko głębiej w ziemię i tam żeruje, a nie zapada w uśpienie zimowe. Tępieniem pędraków, które pod­ gryzaniem korzeni wyrządzają szkody ogro­ dom polom i łąkom, kret* przysłużą się gospodarzom, dlatego wart ochrony. Liczne

wadzą pod ziemią dzieło z n is z c z e n ia ^ ? kret n a ^ e p o lu je '^ G d y W P' ° ' mimo to kret uprzykrzył się sypaniem kretowin, to nie należy ^ kpad

1 7Qhnoń _■ Fig-. 10. Ryjówka, (Sorex vulgaris,

aie gemeine Spitzmaus). ’

i zabijać, lecz znie­ w olić do wyniesie­ nia się w inną stronę. D o czego wystar­ czy w łożyć do kre­ ciej nory martwą rybę lub raka, albo trochę przekisłej ka­ pusty, dziegciu lub nafty.

Owadożerną, z kształtu podobną do myszy jest Ryjówka

( % . 10.), żyjąca po_{' / «/ t) * x} polach, łąkach, zaro­ ślach i ogrodach, i Jeż (fig. 11.), odznacza­ jący się tem, że po­ siada grzbiet i boki pokryte kolcami, Fig. 11. Jeź, (Ermacąus europaetfs, der Igel) który także po

zaij'-r » t ” Ł

■

t

* * ° n i i w

poż?,eoz" 1” ■">

s

s

r

a

Kret, ryjówka, jeż i ich pobratymce maja pyszczek rvikowatv oezv hnwno że rca m l” ° We ° k° ,CZyStych korwnach, łaI>ki nastopne, palce z pazurami. Są Owado-’

Tępieniem owadów, gąsienic

m i ę s o ż e r c ą/ ■ , f

Rząd.

Mięsożercę.

Carnivora. Raubthiere.

i "

'> j

* ■' jł. V- ?: / > / ' c , - *•

K ot dom owy

(fig- 12.) ma postać kształtną i smukłą, a sierść

:

przylegającą do ciała, maści rozmaitej.

Głowa je g o okrągława, pysk krótki z długimi wąsami, ję zy k _ Uzębienie drapieżnicze, zupełne i zwarte. Mianowicie jest w każdej po 6 ostrych siekaczów drobnych, po 2 duże k ły stożkowate ponad ir W stają ce, za tymi z każdej strony w szczęce górnej po 4, a w d, 3 zęby trzonowe, o koronach ściśnionych ostrych, kształtu trojakiegc zębów 30.

Kadłub smukły, z ogonem długim, ku końcowi zeszczuplonym i krótszym włosem, niż u nasady.

Odnóża przednie zakończone 5-cioma, tylne 4-ma palcami, opal wydatnymi, sprężystymi brzuściami. Palcami też tylko kot stąpa ] czyli jest palcobieżnym. Pazury u palców

ruchomo osadzone tak, że kot może je do­ wolnie wysuwać i napowrót chować.

K ot żyje jak o zwierzę domowe po róż­ nych krajach, z wyjątkiem podbiegunowych. Poluje na myszy, szczury, ptaszki. Dlatego też cała jego budowa znamionuje go jak o wybitne mięsożerne zwierzę drapieżne. Ofiarę swą ukradkiem podchodzi na blizką odległość, przysposabia się do skoku zwykle dobrze wymierzonego, rzuca się znienacka w chwili stosownej na łup upatrzony i chwyta go szponami i paszczą. D o robienia odległych skoków usposabiają kota zgięte odnóża tylne, sprężyste brzuście pod palcami, sztywny ogon, siła eiała, oraz przedziwna zręczność i zwinność w poruszeniach. Cichutki chód swój za­ wdzięcza kot brzuścom palcowym, oraz możności chowania pazurów.

Po stromych przedmiotach zręcznie się wspina. W id zi równie dobrze w dzień, ja k w nocy. Albowiem źrenica je g o za dnia szparowato zwężona i mało światła do oka przepuszczająca, rozszerza się pod wieczór

tern więcej, im bardziej się ściemnia tak, że wreszcie staje się prawie W nocy świecą je g o oczy ja k żarzące węgle. Jest skłonny do .. zawsze schludny, liże się często i m yje łapkami po _ pyszczku. Lub i rad się wygrzewa do słońca lub przy piecu. Napadnięty przez psa ni ucieka. Owszem staje do obrony, przymruża oczy, wygina grzbiet • wato, otwiera paszczę, miauczy gniewnie, kręci ogonem, parska, 1 i drapie pazurami. Siada ja k pies, wsparty na przednich nogach. J rad po ziołach pachnących.

Kotka piastuje troskliwie swe kocięta, donosi podrosłym mys lub ptaszki i rada z niemi igra. W yławianiem ptaszków owadożeri szkodzi gospodarstwu, pożytek zaś przynosi tępieniem myszy.

, J'" są zanrzywioue i

Fig. 12. Kot domowy, (Feli: stiea, die Hauskatze),

8 SSAWCE.

Podobny do kota, lecz mający ogon jednostajnie gruby jest Żbik (fig. 13.), żyjący samotnie

w lesistych górach Europy środkowej.

U nas żyje także R yś (Felis lynx, der Luchs), który jednak z po­

wodu znacznej szkodliwości już jest blizkim wytępienia. Najczęściej tra­ fia się w Karpatach i na Litwie.

L e w (fig. 14.) dorasta

2'5

m

długości, a przeszło 1

m

w yso­ kości, jest więc kotem okazałej wielkości, zarazem wspaniałej po­ staci. W łos ma jednostajnie żółty. Głowa wielka, pierś szeroka, ty ł kadłuba smukły. Ogon nie­ spełna metr długi, zakończony kolcem, ukrytym w sutej kiści włosów. Samiec ma głow ę i szyję ozdobioną okazałą grzywą, czem się różni od lw icy.

Fig. 13. Żbik, (Felis catus, die wilde Katze). Lew żyje obecnie w puszczach A fryk i i w cieplejszych krajach Azyi. Karmi się tylko żyw ym łupem. Odznacza się odwagą, siłą i powagą. T ym i też przymiotami wzbudzał on od dawna dla siebie uszanowanie i zdobył sobie tytuł króla zwierząt.

Fig. 11. Lew, (Felis leo, der Lowe).

Za dnia kryje się w swem legowisku pośród gęstwiny i dopiero o zmroku > w ychodzi na łowy. W yjście swe oznajmia straszliwym rykiem przeciągłym który przejmuje grozą wszystkie zwierzęta w pobliżu bawiące. Na zdobyci napada ja k kot podstępnie, zaczaja się w krzakach lub urwiskach nad w / darni, dokąd pió przychodzą większe zwierzęta,, a upatrzywszy stosow chwilę, rzuca się na ofiarę jednym skokiem, którego, gdy mu się nie u zwykle nie powtarza. W braku łupu, w otwartem polu, napada zuchwale os ludzkie, zabija H G lę i uno'f je z łatwością w pasr czy, przeskakując ogrodzę

• Wv soko8ci^ W yrządzą wielkie szkody w zwierzętach dlaTegopoluja nań wszędzie‘ w okolicach zaludnionych. Napadnięty bronTsie śmiało, szczególnie za ciek le. brom swych młodych. L i sTe widzące, a nie ślepe, ja k młode innych kotow.

‘ G rzyw y dostaje lew dopiero w trzecim r o k u ; m iedzy piatyc rokiem wyrasta ona zupełnie i wtedy wiele się przyczynia do ni

Fig. 15. Tygrys, (Felis tigiis, der Tiger).

okazałej postaci, która

w mm

podziwiamy.

W

menazeryach po grom cy dzikich zwierząt młode lwy, popisujące się rozmaitemi szti Amerykański Pmna (Felis cóncolor) jest jednobarwny, jak lew T y gry s (fig. 15.) dorasta 3 ot długości, jest smuklejszy i mzszy od płowej z czarnemi pręgami w poprzek ciała, a obrączkami na ogonie prawie 1 m długim. Tygrys zamie­ szkuje A zyę połu­ dniową, szczególniej

Indye wschodnie. Obiera za zwykłe swe siedlisko nadwodne zarośla, dżunglami zwane, i Czyha tam

po brzegach na zwierzęta roślinożer­

ne, przychodzące pić F i~ ](TPantera, (Felis pardus, der Panthe W° ‘ Jak zabarwienie lwa jest podobne do barwy pustyni, w której c bywa, tak znowu sierść tygrysa dziwnie jest przystosowaną do_ zo ty traw bambusowych, z których przeważnie dżungle się składają i do < cieni, które tam panują. Nawet doświadczone oko Strzelca łatwo prze chomo czatującego tygrysa, tern bardziej zwierzęta. T a le przys osor do otoczenia jest dla obu zwierząt bardzo przydatne, bo łatwiej zdobj mogą i łatwiej unikają niebezpieczeństw.

10 SSAWCE.

Tygrys jest najstraszniejszym z wszystkich drapieżników dla swej nienasy­ conej chciwości krwi i wielkiej siły. Dziesiątkuje trzody, rzuca się zajadle na wielkie zwierzęta, porywa też ludzi, nawet z pośród podróżnych lub z wnętrza siół. Dlatego robią nań wielkie obławy, w których myśliwi zazwyczaj na słoniach jadą. Głos jego daleko się w nocy rozlega.

Do cytow anych kotów A zyi i Afryki należy Pantera (fig. 16.), a w Ame­ ryce śwje-lakiż Jaguar. '

/K o t , żbik, ryś, lew i ich pobratymce są smukłe i gibkie, mają pysk krótki i zaokrąglony, oczy naprzód zwrócone, wielkie, świecące w zmroku, źrenicę oka za dnia szparowatą, która w ciemności rozszerza się, język szorstki, uzębienie

drapieźnicze o 30 zębach. Są palcobieżńe.J

Posiadają pazury zakrzywione i ostre, wy- suwalne i zwykle ukryte, aby się nie tępiły i nie zdradzały kota, gdy cho­ dzi. Używają pazurów i zębów do chwytania łupu, oraz za broń za­ czepną i odporną. Zmy­ sły mają bystre, szcze­ gólniej wzrok. Wychodzą na łow y o zmroku. Łup pochwytują w skoku. Są dziwnie zwinne i zręczne w poruszeniach. Należą do pokrcy Fig. 17. Hyena cetkowana, (Hyaena crocuta,

die gefleckte Hyane),

stwa: K o t y . i

Bk Al

postaci i wielkości podafcria/di), i. z czarnemi cętkami. ' ' i

f i

Hyena cetkow an a

(fig. 17.) jest z

dużego psa, pokryta jest sierścią rudawo szarą, z czarnemi cętkami. Tr t' Głowa jest duża z odstającemi uszami, a grzbiet ku tyłowi spadzisty z nizką grzyw ą * Nogi o 4 palcach z pazurami. Jest palcobieżną.

Hyena ta żyje w A fryce. Ż yw i się najwięcej padliną, czem staje się pożyteczną. W dzień spoczywa ukryta w jaskiniach i pieczarach; nocą drapieży. W y je głosem jęczącym lub śmiejącym się. Jest trwożliwa. W szakże głodem trapiona staje się zuchwałą, unosi i pożera zwierzęta domowe, napada nawet dzieci. Dla żeru towarzyszy karawanom i uprzykrza się ludziom nocą.

Hyena pręgow ana (Hyaóna striata), mieszkanka Afryki i A zyi, ma podobną postać i prowadzi ten sam sposób życia. Obie stanowią pokrewieństwo: H y e n y .

'P ie s dom owy

(fig. 18.) przedstawia co do wzrostu, kształtu ciała i głow y lub Uszu, toż pod względem maści i jakości włosu wielką rozmaitość.

W szelako ma zwykle postać kształtną, głowę podłużną, z kończystym pyskiem, oczy boczne ze źrenicą okrągłą. P ysk o kilku szeregach długich wąsów. Język gładki. Uzębienie drapieźnicze, o 42 zębach.

Odnóża przednie o 4 palcach i piątym kciuku wyżej osadzonym, zaś tylne o 4 pal­

cach. Palce są wolne, od spod

z brzuścami. Pazury tępe i nieru Po Fig 18t p ies domowy, (Canis familiaris, •iemi stąpa pies palcami. der Haushund).

łuie się na całej ziemi zamieszkanej ja k o zwierzę zysz człowieka. Powyradzał się w liczne odmiany p. kundel, brytan, jamnik, chart, ogar, legawiec, wyże 1 szpic, ratler i t. p. Przekłada pokarm mięsny nt ( trawiąc także kości. Nawyka wszakże i do pokarmu u samego roślinnego. Pije chłepcąc językiem .

' Dziwnie jest pojętnym, zna bowiem swego pana, jeg o uspc natrzy mu w oblicze i w oczy, pojmuje ich łagodny lub surowy wy L - e się do niego. U czy się służyć, tańczyć, aportować. Rozumie d

mu wolno,- a czego nie wolno. . .

Miejsca, w których raz był, poznaje po dłuższym nawet przeciągu c swego pana szczerze się przywiązuje. Tęskni za nim, gd y wyjdzie z domu. sie gd y pan powróci. W ted y wita go, ruszając ogonem, łasi się przed n

mila mu się pokorną uległością. Zawsze też słucha pana na skiniem

mu b y ć usłużnym. Jest mu w doli i niedoli wdzięczny. Z innymi psam W gniewie je ż y na sobie włosy, wyszczerza groźnie zęby, napr warczy. Nim się gdzie położy, obchodzi kilka razy to miejsce, Szczeka skowyczy, skomli, w yje. Nie poci się prawdę, a gdy mu gorąco, wywiesza którym ścieka ślina.

Pożytek z psa jest wieloraki. Broni on pana swego i strzeże jego mienia, pilnuje czujnie domu, oznaj­

miając przybysza szczekaniem (kundel). Ratuje ludzi tonących (wodołaz), lub śnie­ giem zasypanych (psy z góry św. Bernarda).

Wyszukuje trufle w ziemi. Łowi szczury

(ratler). Ciągnie w zimnych krajach san­ ki (biały pies eskimo- sów), gdzieindziej zaś wózki. Strzeże stad bydła (pies owczarski). Na polowaniu wietrzy, tropi, goni, chwyta i przynosi zwierzynę (wyżeł, ogar, chart, '-legawiec). Nadto ku- ^

śnierze wyrabiają z jego skór futra, zaś

mieszkańcy południo- ' ■

wego oceanu tuczą go - • n tjo.’ Lis, (Canig vulpes, der ł iichs).

i jedzą. 1 . .

Szkodliwość psh polega przedewszystkiem na jego strasznej i n chorobie zwanej w ś c i e k l i z n ą , albowiem zaraża nią ukąszeniem ludzi

Podobnym do psa, osobliwie do psa owczarskiego, jest W ilk (p jący u nas i gdzieindziej w lasach i mniejszy od niego Szakal, któr w krajach nadbrzeżnych Małej A zy i, Turcyi i Grrecyi. _ .

' Dalszym pobratymcem psa jest Lis (fig. 20.),_ odznaczający się. niz pyskiem smukło kończystym, źrenicą szparkpwatą. i puszystym ogonem ■ _____________________________ -________________________________ MIĘSOZEECE. der Wolf), (Canis lupus ' ■ -

k

19. AVilk

SSAWCE.

Pies, wilk, lis i wszystkie ich pobratymce mają długi pysk kor boczne, świecące o zmroku, język gładki, uzębienie drapieźnicze, zębóv niewysuwalne i tępe. Ścigają łuj> swój i dopadają go w pogoni. Nale: wieństwa: P s y\j

*) J /y

' f )

'<—

Ł a s ic a gronostaj

-(fig. 21.) ma ciało smukłe, nizkie i kryte s ie « c ją spodem białą, z wierzchu wśród lata cynamonowo rud biała.

Fig. 21. Łasica gronostaj, (Foetórius ermineus, das Hermelin).

białą, ,

na zawsze czarny Nogi krótkie o 9 palcach z pazuri kami. Jest palcoj bieżną.

Gronostaj prze! byw a w Europie* i Ą z y i; u nas w całym kraju niej i rzadki, zwłaszcza! w równiach. Ż y je ] samotnie i skrycie, żyw i się zwierzę­ tami. Jest śmiałym I drapieżcą i

po-_ urapiezcą i pu

dobnie ja k koty krwi chciwym. W ruchach swych dziwnie zwinny. Przy gib «. kości ciała przeciska się łatwo przez wązkie nawet szczeliny. Odmienność Y, barwy wedle pór roku ułatwia mu chwytanie zdobyczy i jest środkiem ochron

nym przeciw nieprzyjaciołom. Cie

Fig. 22 Łasica łaska, (Foetórius vulgaris, das Wiesel).

kawą jest rzeczą, że w południo­ w ych krajach, gdzie w zimie pola śniegiem się nie pokrywają, gro­ nostaj na zimę się nie odbarwia. Jego zimowe skórki śnieżno białe i połyskujące dają futro, zwane gronostajami, które zdobi płaszcze królewskie, oraz innych osób. Czarne końce ogonków b y ­ wają do futer wszywane.

Łasica łaska jest (fig. 22.) podobna do gronostaja, ale mniejsza, wierzchem kksz^-.owata, spodem biała, z ogonkiem jednostajnie kasztanowatym.

Żyje u nas i gdzieindziej w Europie. W górach podchodzi aż na szczyty. Tępi myszy i szczury. Chodząc skacze raczej, niż biega. Podnosi się często na tylnych

/ .

i

łapkach i ogląda się dokoła. Obyczaje ma tak samo srogie, jak gronostaj i taką odwagę, że napada nawet na kury, króliki i zające. Zaskoczona przez człowieka, stawia mu zacięty opór, kąsając dotkliwie.

Młode swe pielęgnuje z wielką troskliwością, wyprowadza z legowiska, które pod kamieniami, w rozpadlinie muru, w kotlince zarosłej krzakami urządza, w pole, ucząc łapać myszy i w tym -celu nieraz im żywą mysz przynosi, jak to i kot czyni. Osobniki, żyjące na pOłnocy, bieleją czasem pod zimę, jak gronostaj. /> t

Cenionym dla swego futra jest Łasica tchórz (fig. 23.). Leśnym pobratym­ cem łasic jest Kuna leśjua, czyli Tuniak (Mustóla martes, der Edelmarder), i Kuna

_

__________ _ _

_______

MIĘSOŻERCĘ.

1 3 I ‘domowa (Mustek foina, der Hausmarder), która znowu najczęściej miejsc zamie-

I

szkałych się trzyma.

Futra cennego dostarcza nam Sobol (Mustek zibellina, der Zobel), żyjący w północnej AzykJj1

W y d ra (fig. 24.) jest długa i nizka, postaci płaskawej, pokryta sierścią barwy śniadej, na spodzie siwawej.

Głowa płaska i szeroka, z pyskiem zaokrąglonym, uszy mało widoczne, za­ okrąglone, oczy z migawką, uzębienie drapieżnicze.

Szyja gruba, ogon długi, płaskawy, ku końcowi zeszczuplony. Palce (5/5) spięte I nagą błoną pływną. •

Wydra żyje u nas i gdzieindziej w Europie nad wodami i cała też jej budowa I usposabia ją do szukania zdobyczy we wodzie. Pływa i nurkuje doskonale, nie I długo wszakże wytrzymuje

I pod wodą bez oddechu. Nużając się, zamyka uszy błonką, aby się do nich nie nalało.

Żywi się rybami, czem nie małe sprawia szkody w stawach i rzekach; zjada także raki, żaby, a nawet - i ptactwo pływające, które zręcznie do wody ściągnąć potrafi. Większą zdobycz zjada na lądzie, a mniejsze zwierzęta połyka we wodzie. We większych wodach napędzają sobie wydry ryby wzajemnie, w mniej­ szych zapędzają zdobycz na miejsca płytkie, w małą zatokę, skąd ryby uciec nie mogą.

Wydra wychodzi na

ląc. w dzień dość rzadko, „ . _ ,

tylko dla spoczynku, dla g 4' Wydra’ (J"utra vuleAl'is’ der Fischotter). wygrzania się na słońcu albo, by innej wody rybnej poszukać.

/Z L i y

Legowisko ^ sporządza sobie w norze nadbrzeżnej, którą sama’ kopie, albo' pomiędzy kamieniami lub w rozpadlinie skalnej, gdy się blizko wody znajduje. • o a wydra oswaja się; przyucza się iść do wody łowić ryby i przynosić le P « » . (Wydra P a s k a . ) Ze skórek jej robią f u t r a .

. ,Ł »sica, kuna, wydra i gatunki im pokrewne są długie a nizkie, mają głowę miernie długą, pysk kończysty, uzębienie drapieżnicze, u każdej nogi po 5 palców" opatrzonych pazurami nieruchomymi. Należą do pokrewieństwa: Ł a s i c o wa t ę )

9 _ b r u n a t n y (fig. 25.) dochodzi 1

m

wysokości i prawie

m

ugości, jest więc największym z drapieżców naszych i w ogóle

europej-. europej-. Postać krępą, ociężałą i niezgrabną, skórę okrytą bujnymi kudłami maści burej aż do czarnej. Głowa je g o gruba, pysk sciągły, uszy nizkie, sto- jące >cZy małe, uzębienie mniej drapieżnicze, niż u kota. Kadłub gruby, za- rnF a;,0n^ króciutkim, ukrytym w kudłach. Odnóża grube, łapy

sze-iY a. kiotkie, z nagą podeszwą modzelowatą, palców ®/6 z potężnymi ami, w półkole zakrzywionymi. Stąpa całą stopą.

rok szpc

M

i

1 4 SSAWCE.

Niedźwiedź jest potężnym władcą gór u nas i gdzieindziej na półn półkuli ziemi. Przebywa w lasach lub skalistych debrach, których cienistośi powiada je g o maść. Z a młodu jada borówki, maliny, ostrężyny i inne o- W ysysa niedojrzały owies na pniu stojący; lubi mrówki, chrząszcze, ja k i owady, a także miód pszczół leśnych. Na starość dogadza mu żywność mi bije wtedy owce, _{bydło, konie pasące się w górach. Na zimę kryj}

w jam y sypia, ch nie tward Chodzi ważnie, 1 prędko, v puje się cznienadr i złazi z tyłem. P też dobi Prócz na c rakach i także prc chodzić. Z swe ma 5 czaj cyc Z w yk łym głosem j mruczeń w gniewu lub stra< ry czy prze: wie. Człon unika, c Fig. 25. Niedźwiedź brunatny, (Ursus arctos, der braune Bar). g'(ly został drażniony brom swych m łodych. W te d y stanąwszy na szerokich tylnych łapach i j kując gniewnie, idzie rozjuszony na przeciwnika. Niedźwiadki są do igrs skłonne; oswajają się i uczą się różnych sztuczek (niedźwiedzie ks. B wiłła). Z e skory robi się futro zwane niedźwiedziami. Mięso da się jeść, uchodzą u smakoszów za przysmak.

Należy z innymi gatunkami, n. p. niedźwiedziem białym (Ursus marki der Eisbar) dó pokrewieństwa: N i e d ź w i e d z i o wa te.

Kot, pies, łasica, niedźwiedź i ich pobratymce mają uzębienie drapieżn zupełne, t. j. °/6 drobnych siekaczów, 4 potężne kły

i

zęby trzonowe kształtu jakiego, z tych przednie o Uciśnionej koronie kończystej, zwane szczerbowymi tymi z każdej strony obu szczęk większy ząb tnący o Seiśnionej koronie zygz watej, a w tyle zęby sęczkowane, o płaskich koronach z tępymi sęczkami, jako drapieżniki samotnie lub parami.

Należą do rzędu: M ięsożercę.

Wszystkie mięsożercę odznaczają się wielką siłą, zwinnością, odwagą i dobi zmysłami. Ponieważ w tęgicb zębach i silnych pazurach mają potężną broń czepną do chwytania i szarpania łupu, dlatego żywią się przeważnie żywemi z rzętami. Z tego powodu odgrywają ważną rolę w gospodarstwie przyrody, wst mują bowiem zbytnie rozmnażanie się zwierząt roślinożerczycb, które jako gnAi

od nich, padają icli ofiarą. :

m

una Si

^p^CZTEROPŁETWE.

^ * + * ^ * 4

*9

C z te ro p łe tw e .

Pinnipedia, FlossenfuPer.

OJ

l

1 5 - : '

lieco do psiej, ma iszymałe, ukryte ve włosach, oczy luże, a wargi opa­

trzone wąsami. Nozdrza szparko- wate, zamykalne zasłonkami. Uzębienie dra- pieżnicze. Kadłub zakoń­ czony jest

kró-N e r p a (fig 26.) jest drapieżnikiem wodnym, mającym ciało obłe, ku vłowi wrzecionowate, do 1 Ł/2

m długie, pokryte sierścią przylegającą do ciała,

Nieprzemakalną, barwy żółtawo siwej, w brunatne cętki i plamki.

Glowapodobna - ^

26. Nerpa, :s tT ftp c .:a yitulina, der Seehund). S o J n f m ^ O d n ó ź a krótkie, ale szerokie, 'przednie osadzone po bokach kadłuba,

•

o lle r fe tylne są poziomo w tył zwrócone i obejm ują ogon. U każdej b o g i p t f p a Ł , spiętych aż po l i n c e błoną pływ ną (nogi płetwowate) ^ Nerpa żyje gromadnie w północnych morzach E uropy i A m eryki, l i z e -

bywa przeważnie tylko we wodzie, gdzie też pływa i nurkuje wybornie, bo Jcała budowa jej ciała, a osobliwie płetwowate nogi usposabiają ją do tego

gruby zaś pokład tłuszczu, który ma pod skorą, nadaje je j lekkość we wodzie

W yżvyw T ' f g Ś W , które, n . r k ^ c , g e j o w i . Z a » u „ o » a wstrzymuje oddech i zwiera uszy i nozdrza, aby się do nich w ody nie na­ lało Oddechając powietrzem, musi w ypływ ać co kilka minut na powierzchnię wyziewa z szumem nozdrzami powietrze z płuc i wziewa świeże. Na ląd tylko czasowo wyłazi i pełza po nim mozolnie i niedołężnie.^ Nieraz widać wielkie ich gromady, ja k leżąc na krach lodowych, wygrzewają się na słońcu. W wodzie żyją także towarzysko, a głównie dlatego, że napędzając sobie wzajemnie ryby, łatwiej pokarm złow ić mogą. , , . , • W czasie ostrych mrozów zbliżają się one więcej ku południowi, a w lecie

bliżej do bieguna się posuwają. . '

D la mieszkańców nadmorskich dalekiej połnocy nerpa jest zwierzęciem nader ważnem. Dostarcza im bowiem mięsa i krw i na pokarm, skóry na odzież i na obicia czółen, tranu do picia, oświetlania i ogrzewania w zimie mieszkań, ścięgien do szycia, jelit na żagle, lub szyby do okien, a kości do wyrabiania rozmaitych narzędzi. Dlatego polowanie na nerpy jest ich głownem zatrudnieniem. Także z Europy wyprawiają co rok na połnoc liczne statki

na ło w y nerp i innych fok. . . . ,

Nerpa, osobliwie za młodu złapana, daje się łatwo oswoić, okazuje wiele zmyślności, jest posłuszną i wyucza się chętnie wiele sztuczek.

Czteropłetwym, jak nerpa, ale daleko większym od mej jest Mors (Trichechus rosmdrus, das Walrpss),

Nerpa, mors i inne foki są sobie podobne i mają ciało obłe, kii tyłowi zeszczu- plone, szyje krótką, uzębienie drapieżnicze zupełne, cztery odnóża kr łtkie, płetwo­ wate. Stanowią rząd: C z te ro p łe tw e , Ł .

Są to zwierzęta morskie, przebywają tylko czasowo na lądzie. Uzębienie drapieżnicze wskazuje, że są mięsożercami, a ponieważ żywią się żywą zdobyczą, nabrały wielkiej zwinności w ruchach, co wobec niezgrabnych nieraz ich kształtów zadziwić może; jako drapieżcę mają zmysły wyborne^.

16 SSAWCE.

W T .o !*

R ^d . D w u p łetw e. Cetacea. Wale.

r / ' Y a l g r e n , a i l d z k i (fig. 27.) przechodzi ogromem swym wszystkie zwi t 80nhad / , «Tt a 22

m

(!łu? 0scl 1 waży ty16) co 200 tucznych wołó'

6 '

Skórę" ma nara a

Cała bud,owa sPrzyja

życiu i ruchom we w odzi! śniado marmurkowaną, spodem biaława, pod nia oruL z T l o l a f n e S

c 7

^ ^

^

™

i w /trzy m S o fó

S ’ 1 P i Ciłowa ° g romna, zajmująca */, cześć długości ci. ' 1 chodzi bez wyraźnej szyi w kadłub. _{m J} Nozdrza leża na ciemieniu i_{lezą na ciemien:}

monę w dwie rozgrodzone pryskawki podłużne, 'słu żą ce do _wyrzucani]są żmii

Fig. 27. Wal grenlandzki, (Balaena mysticetns, der gronlSndische Wal).

z paszczy wody, która do niej wchodzi wraz z łupem. O czv m ałe Mnłżn ™ usznych b ra k ; otw ory uszne niewidoczne i Z w a rte l ? y do » i “ S Z ' S ' p ( l 7 t <i*mu)v“ Z7 ? Prf S2ł, ° . 6 ■“ "«*> a » w y so k a ; n , „ „ iP ' , y- Zamiast zębów są u szczęki górnei dwa szeregi r>łvi

3 S L v ° fiszbinem. U J Ą 5

y> P zechodzi w jiotęzną poziomą płetwe ogonową do 2

m dłun-a

a pi-zeszło 8

m szeroką, będącą ogonem wala.

Ódnóż m a’ wal tylko S przednią, przekształconą w krótkie płetw y bez pazurów. 7 P ' y , • obecnie J"uż tylkr' w morzach podbiegunowych, północnych s t nasydł^

W

orfJ“ T T T ^ T ’ ktÓry cb dażo n a ra z^ o trL b u je , S w ierzch S m o r l f i ? ! Schwy tan,a Pły nie **ybko z otwartą paszczą p o po- połykane! ’ krociami grzęzną pomiędzy fiszbinem i bywają potem

łvkn W .1.ęk ®' '7cb . zwi°rząt nie może pożerać dla braku zębów i małego pr -i S l a d ^ ^ o T U • fiszbmu’ s t a w i o n y jest od dawna n a °c ią ^ r prześladowań, a człow iek a ; jeszcze teraz wypływa na połów iego rok roczki-po kdkasęt okrętow. Skoro tylko łow cy spostrzegą gdzie wynurzonego m U

l ° dF }lW^

Oi tV0^

k \ niemu i nań harpun czyli o ^ aby uw! > W _{jego ciele.} • • ! , TT , _{W a l trafiony zanurza się zw ykle, ale wnet}„ --jjoj. u u.11 CZ, VII

znowu musi w, 1

SŁONIE. ₁₇ płynąć dla oddechu; skoro się pokaże, ciskają łowcy nań ponownie osękami, później zaś kolą go dzidami, dopóki biedne zwierzę wskutek upływu krwi nie zginie.

Dwupłetwym, jak wal, jest Delfin (fig. 28.), tylko 2

m

długości mający. Odznacza on się dzióbowatą przedłużoną paszczą, w której są stożkowate zęby, płetwą tłuszczową na grzbiecie i nozdrzami, złączonemi w jedną półksiężycową pryskawkę.

Fig. 28. Delfin właściwy, (Delphfnus delphis, der gemeine Delphin).

W al, delfin i pokrewne są nagie, bez uszu zewnątrz widocznych. Szyja nie­ wyraźna, kadłub ku tyłowi zeszczuplony, zakończony potężną płetwą ogonową poziomą. Posiadają tylko przednią parę krótkich odnóż, zamienionych w płetwy do pływania. Należą do rzędu: D w u p łc tw e .

Są to zwierzęta morskie, na ląd nigdy nie wychodzą i bez wody w krótkim czasie giną, chociaż oddechają płucami.

Rz^ęd.

Słonie.

Proboscidea. Rjisselthiere,

S ł° ń indyjski

(fig. 29.) jest największym ssawcem na lądzie, postaci ogrubnej i niezgrabnej. Ciało jego, pokryte grubą, marszczystą, prawie nagą , skórą, maści siwo śniadej lub czarniawej, spoczywa na grubych ja k b y słupy

j odnóżach. r

f Głowa duża z czołem wklęsłem, oczy małe, uszy wielkie, obwisłe, nos wydłużony w kurczliwą trąbę, zakończoną palcowatym wyrostkiem, znajdu­ ją cy m się między nozdrzami. Z ęby nieliczne, ale potężne, z górnej szczęki

sterczą dwa siekacze, ja k gd yb y k ły ogromne, w obu zaś szczękach z każdej jstrony jest tylko po 1 zębie trzonowym, który, zużywając się żuciem, odnawia Isię sześciokrotnie za życia słonia. K łów i dolnych siekaczy brak.

Ogon długi. Palców 6/4, ukrytych w skórze, tak że na zewnątrz móżna )6 poznać tylko z płaskich kopytek, któremi ich końce są okryte. Słoń stąpa wszystkimi palcami.

Słoń żyje w południowej A zyi i na sąsiednich wyspach. Przebywa tadkami lesistych okolicach, w pobliżu w ó d ; tylk o stare samce odpędzone

żyją samopas. Pokarm bierze roślinny, który żuje potężnymi zębami trzono wym i. Trąba je g o jest ruchoma na wszystkie strony; może ją wyciągać kurczyć lub zwijać. Jest ona dla niego nosem, wargą górną, palcem, ręką ramieniem, bronią zaczepną i odporną, słowem narzędziem dla niego nieoce nionem.

Trąbą bowiem słoń oddecha, bierze i wkłada do gęb y pożywienie, pij tym sposobem, że wciąga wodę i wystrzykuje do gęby. Nią polewa grubi skórę dla zwilżania je j i opędzania się owadom. Trąbą łamie gałęzie i drzewa albo burzy chaty lżejszej budowy. Nią też broni się, chwyta przeciwnik!

V • ' 1

j g SSAWCE.

Fig. 29. Słoń indyjski, (Elephas indicus, der asiatisehe Elephant).

i ciska o ziemię. Palcowatem je j przedłużeniem może ujm ować nawet drobni przedmioty. U żywa swej trąby w ogóle, jak człowiek lub małpa rąk, o nń też jest ciągle najtroskliwszy, aby nie doznała uszkodzenia. Jest zwierzeń dziwnie pojętnym i roztropnym, a przy pom ocy trąby także zręcznym Oswaja się łatwo i jest posłuszny swemu koniakowi. U czy się wykonywał rozmaite ciężkie roboty. Służy jak o zwierzę pociągowe i juczne, także poc wierzch na polowaniu, nawet w wojnie, ja k u nas koń. Potężne je g o siekacze z których każdy waży do 110

kg, stanowią ważny przedmiot handlu, dostar

czając kości słoniowej, używanej do rozmaitych w yrobów tokarskich i sny cerskich. K rajow cy 'łowią słonie i oswajają przy pom ocy słoniów jui oswojonych.

Słoń afrykański (Elephas afrieśnus) różni się od indyjskiego czołem wy puklem, a uszami bardzo szerokiemi i dużemi, palców ma 4/j.

Niegdyś żył u nas i gdzieindziej słoń mamut, pokryty cały sierścią, któreg kości znajdują się w glinie.

Szczególne te zwierzęta, zdumiewające olbrzymim wzrostem i właściwą in trąbą, odznaczają się tem, iż mają nieliczne duże zęby. Stanowią rząd: S ło n ie

_______

GRYZONIE. 19

Rząd.

Gryzonie.

Glires. Nagethiere.

Fig. 30. Wiewiórka, (Seiurus vulgaris. das Eiehhornchen).

W iew ió rk a

(fig. 30.) jest mała i zgrabna, pokryta miękkim włosem, maści latem czerwonawej, w zimie szarej, pod brzuchem zawsze białawej.

Uszy ma odstające, zakończone pękiem włosów. W ściągłym pyszczku uzębienie nie­ zupełne, bo brak im -jkłów pw obu szczękach jest po 2 siekacze dłiftSowSte tern osobliwe, 4 ó ' w miarę zużywania się u góry przez gry- ziehie twardych przedmiotów odrastają od dołu. Między nimi a poprzecznie fałdowanymi zębami trzonowymi, służącymi do żucia po­ karmu, jest szczerba (uzębienie niezwarte).

Przednie odnóża krótsze, o 4 palcach, z brodawkowatym kciukiem, a tylne o 5 ; pazurki ostre. Ogon puszysty.

W iew iórka żyje w strefie umiarkowanej samopas po lasach i borach, i jest zarówno u nas, ja k gdzieindziej pospolitą. Jada owoce

i nasiona. Nad wszystko zaś przekłada orzechy. Siadłszy na tylnych rożkach w postawie prostej, obraca zręcznie przedniemi łapkami orzech i przegryza łupinę, aby wydostać z niej ziarno. Przebywa zw ykle na drzewach i cała też jej budowa usposabia ją do wspinania się po nich i skakania, W przeskokach

swych z gałęzi na gałąź steruje w y ­

ciągniętym pu­ szystym ogonem. U kładając się do snu, zwija się i na­ krywa się nim także. Głos w y­ daje mruczący. Na wolności robi sobie wygodne gniazdo w dziu­ ple drzewa, z mchu, liści i

traw. Zim ę prze- Fig. 31. Saseł, (Spermóphilus guttatus, der geperlte Ziesel).

sypia, lecz budzi . . . , , •

się od czasu do czasu, dla tego jesienią przygotowuje sobie zapas żywności z doborowych orzechów. Jest szkodliwą o tyle, że lubi oso iwie wiosną zjadać pączki i obgryzać świeżą korętf

y & a Podolu żyje podobny -do niej, lecz smuklejszy Sus c l perełkow any (fig. 31.), charaktery siecznym zaś mieszkańcem niektórych górskich okolic, jak n p. u nas Tatr, jest ogrubny Świstak (fig. 32.).

Mnieiszym od wiewiórki jest Pilch popielica, który ma ogon mniej puszysty a podobną do myszki znowu jest malutka Orzesznica; oba te zwierzątka częste są w naszych lasach.\

M ysz domowa (fig. 33.) jest malutka i zgrabna, pokryta przylegającym, krótkim włosem, barwy siwo śniadej (myszatej), tylko odstające uszy i długi ogon są prawie nagie, a ten pokryty jest jeszcze łuseczkami, tworzącemi liczne obrączki.

2 0 SSAWCE.

4 Mysz domowa rozpowszechniła się zwolna po całej ziemi przez człowjiel zamieszkanej. Pokarm bierze byle jaki, ogryzając wszystko, co tyl

jeść, przez co wyrządza dotkliwe szkody. Przebywa w budynkach p> i zakamarkach, lat w ogrodach i na pc ruje nocą, w ciemn ^ . scaeh także za dnia się i chodzi zręcznh mych nawet przed Siada na tylnych i wyprostowawszy się swobodnych natedy : dnich jakby rąk. Lu stość, myje się często Odzywa się głc szczącym. Z usposob bojaźliwa; ratuje się.

przed niebezpieczeń Z drugiej znowu sti jawia zbytnią ciekawi powściągliwe łakomst wady pchają ją do zgu bowiem w pułapki, szat ściele wygodne gniazdko. Mnożąc sit stałaby się dla człowit plagą, gdyby jej ni drapieżne zwierzęta.) Fig. 32. Świstak, (Arctomys marmóta, das Murmelthier). fezCZUl’ rudy (t

ma postać i obyczaje ale wzrost znacznie większy. Przybył w 18. wieku z Azyi przez Re Europy, rozszedł się lądem i na okrętach po zamieszkanych częściach zien wszędzie plagą. Jako silniejszy przybysz wyparł prawie zupełnie dawr

Szczura śniadego (Mus ra Hausratte)'i

Szkodnik iem polnym j dobny do myszy Nornik poli pudaćus arvś,lis, die Feldwii i ogrubny Chomik (fig.

Z a ją c szarak

(fig jest porosły miękkim, gęsty sem, maści siwo płowej, s białawo popielatej, wzdłuż g / : ma czarny pas; koniec ( gi t ' bardzo uszu jest czarnym ; ł . g . 33. Mysz domowa, (Mus musculus, die c iu t k i d o - za d a r ty ,

z wierzchu czarny, u spodx Małe powieki nie zasłaniają zupełnie ócz podczas spania. W argr jest przecięta i ma długie wąsy. Uzębienie tern szczególne, że zawier małe, kołkowate ząbki dodatkowe po za siekaczami górnymi. Odnóża dłuższe od przednich, zdatne do skakania.

Z ając przebywa u nas i gdzieindziej w Europie po lasach i polach. 1 siekaczami drzewka, warzywa, zasiewy. Z usposobienia jest boju*.. Słuch ma wyborny, ciągle też strzyże długiemi uszyma dla posłyszenia

GRYZONIE. ₂₁ czeffoś cob y mu zagrażało. Nawet gd y śpi, trzyma uszy napięte. Tylko umykając, kładzie je w tył po sobie. Bawi ciągle na ziemi. Biega rączo,

sadząc susami, do czego usposabiają go długie, zgięte odnóża tylne. Nie posia­

d an e broni odpornej, nie może stawić oporu napastnikowi, lecz ratuje się ucieczką, zmienia­

ją c Ciągle kieru­ nek, aby tak swego prześladowcę om y­ lić. Ma zwyczaj ta- rabanić przedniemi nogami w ziemię.

Odzywa się gło­ sem wrzeszczącym (kniazi). Dla spo­ czynku grzebie so­ bie kotlinkę, latem na północ, a zimą na południe zwró­ coną. Przykucną­ wszy tam do zie­

mi, leży nieporu- Fig. 34. Szczur rudy, (Mus decumanus, die Wanderratte). szony, a że jest

maści dość podobnej barwie ziemi, przeto nie łatwo go niewprawnemu oku dostrzedz. Polują nań chartami, ogarami i t. p. dla rozmaitych użytków, jakie się ma z je g o mięsa, tłuszczu, skórek, sierści.

Myśliwi zwą zająca kotem, lub szarakiem, uszy jego słuchami, nogi sko­ kami, ogon osmykiem, a bieg kluczeniem.

Podobnym do niego jest K rólik (Lepus cunlculus, das Kaninchen).

Po domach bywa czasem trzymana Świnka morska (Cavia Cobaya, das Meerschweinchen), pochodząca, jak się zdaje, z Brazylii.

B óbr

(fig. 37.) jest postaci ogrubnej, maści żół­ tawo brunatnej, porosły sier­ ścią i puchem.

Siekacze potężne, barwy kasztanowatej, wargami nie- dokryte i przeto na zewnątrz widoczne. Kadłub silny, krę­ py, ogon przy nasadzie gruby i obrosły, dalej zaś płasko szeroki i łuskami pokryty. N ogi 5 palcowe, o tęgich pazurach grzebnych, palce przednie wolne, tylne spięte

błoną pływną. ^ _ ITig-. 35. Chomik, (Cricetus frumentarius, der Hamster). B óbr zamieszkuje pu­

szcze odludne. Pierwej był w Europie częstszy, u nas żył do połow y tego stulecia; teraz wyniszczony należy do rzadkich zwierząt, ochraniany troskliwie we Francyi i Niemczech, gdzie jeszcze w małej liczbie istnieje. Natomiast częsty jest w Am eryce północnej, a osobliwie w Kanadzie.

Przebywa nad wodami, nie zamarzającemi zimą aż do dna. Ż y w i się korą drzew nadwodnych, korzeniami roślin wodnych i trawą. W jesieni przygotowuje na zimę zapasy żywności. Pływa i nurkuje wybornie. Słynie z budowania sobie na zimowisko wspólnego mieszkania. W tym celu

SSAWCE. 2 2

budują sobie bobry wśród gęstych lasów, w cichych i głębokich wodach stożkowate na 1 — 2

m wysokie chałupki z ziemi i gałęzi, objedzonych

z kory, pogryzionych na małe kawałeczki. Mieszkanie to składa się z 2 połówek, które w mniejszych obok siebie, a w większych jedna na drugą leżą, tworząc nie­ ja k o dół i piętro. Dolna1 służy im za spiżarnię, bo trt chowają gałązki, korzenie,' orzechy i t. p., a na górze wspólnie mieszkają. •' " j G d y w lecie z powodu posuszy stan w ody jest nizki i ich mieszkania wystają nadto z w ody, wtedy po- 1 niżej mieszkań zakładają I sztuczną tamę z gałęzi i ziemi, która nieraz 3 — 4

m

. jest szeroką a kilkadziesiąt

Fig. 36. Zając szarak, (Lepus timidus, der Hase). długa

Bobry, zamieszkujące Europę, żyją samotnie i nie zakładają ju ż takich wspólnych mieszkań.

Z e skóry b o­ bra mamy drogie futro zwane b o ­ b r a m i . Niemniej cennym jest strój bobrowy, to jest wydzielina gęsta mocnej i przeni­ kającej woni, ma­ ją ca zastosowanie w lecznictwie. Mięso służyło za ulubioną potrawę postną, a ogon należał do drogich przysmaków. W północnej Eu­ ropie, osobliwie w Skandynawii i La­ ponii żyjący Le­ ming (Myódes lem- mus, der Lemming) słynny jest z tego, że od czasu do czasu, łącząc się w wielkie gromady, odbywa w braku Fig. 37. Bóbr, (CAstor fiber, der Biber) i jego budowa. pożywienia dalekie wędrówki, podczas których krocie ich padają zdobyczą sokołów, orłów, lisó1' kun i t. p.

NIEPARZYSTOKOPYTNE. _{2 3}

jT

Wiewiórka, mysz, nornik, zając, bóbr i liczne inne ich pobratymce mają

2/ dłngich siekaczów, cTłutkowatych, oddzielonych długą szczerbą od zębów trzo­

nowych, przeto uzębienie niezwarte, a dla brakujących kłów także niezupełne. Siekacze ich są tern osobliwe, że szkliwo powleka je tylko z przodu i że one w miarę zużywania się u gói’y skutkiem gryzienia twardego pokarmu od spodu ciągle odra­ stają. Zęby trzonowe mają koronę zwyczajnie wzgórkowatą lub pofałdowaną. Ogryzają pokarm roślinny siekaczami, a żują zębami trzonowymi, poruszając żuchwą od tyłu ku przodowi. Są: G ryzon ia m i.

Gryzonie żyją towarzysko i są Roślinożerne, a ponieważ rozmnażają się szybko i dlatego zwyczajnie w wielkiej liczbie występują, sprawiają człowiekowi'nieraz dotkliwe szkody. Między drapieżcami mają licznych nieprzyjaciół, którzy stoją na straży zbytniego ich rozmnażania. Nie odznaczają się zbytnią roztropnością, cechuje ich boiaźń i ciekawość zarazem. j A . ,

fyd j, )

:

_____

m i

■u 7 A ^ f

Rząd.

N ieparzystokopytne.

Perissodactyla. Unpaarhufer.

K oń dom owy

(fig. 38.) odznacza się pięknym kształtem i zgrabną budową ciała, pokryty jest sierścią krótką, maści rozmaitej.

G łow ę ma chudą, podłużną, uszy stojące, kończyste, między niemi spadającą na czoło powiewną czuprynę. W arga górna chwytna. Uzębienie zupełne, roślino- źercze, zawiera 40 zębów, t. j. w każdej szczęce po 6 siekaczów, po 2 k ły i z każ­ dej strony po 6/6 zębów trzono­ w ych z koroną fałdowaną. Szyja długa, ściśniona, ma wzdłuż karku obwisłą g rzy w ę ; przód piersi sze­ roki, ogon krót­ ki, porosły od samej nasady długim włosie­ niem. Odnóża smukłe i w yso­ kie, ale silne,

mają tylko jeden palec z końcem rozrosłym i okrytym szerokiem, rogowem kopytem, którem koń stąpa.

Koń pochodzi z A zyi środkowej i jest obecnie rozsiedlony wszędzie w krajach umiarkowanych i cieplejszych ziemi. Hodują go w stadninach ja k o zwierzę domowe.

W środkowej Azyi, a jeszcze więcej w Am eryce znaj-

dują się po stepach wielkie tabuny zdziczałych koni. Pod wpływem człowieka powyradzał się w r a s y , różniące się kształtami, lekką lub ciężką budową ciała, koscistością, wymiarami poszczególnych części ciała, do różnej też prze­ znaczone są służby, mianowicie do dźwigania ju k ów , zaprzęgu, jazdy wierzchem, do polowania, gonitwy i wojny. Najszlachetniejszy jest koń rasy arabskiej; od niego pochodzi również szlachetny koń angielski, zwłaszcza wyścigowy.

24

S S A W C E .

Słuch konia, wzrok i powonienie są wyborne, wzrok także wciemności dobry. Bierze pokarm roślinny. Należycie hodowany i pielęgnowany, nabiera okaza­ łego wzrostu, zaokrąglonych kształtów, oraz pysznej postaci, należąc wtedy do

T

najpiękniejszych zwierząt. v K oń rży, niekiedy k w i-, czy. Jest silny, wytrwały i dla wysokich nóg ch y bk i.; KL, Chodzi stępo, biegnie k łu -1

sem i cwałem, skacze też i pływa, staje dęba. Ruchy je g o są lekkie, wspaniałe i dumne. G d y się niecierpliwi, grzebie kopytem. Posiada dobry zmysł spostrzegawczy, wyborną pamięć i zmyslnosó. Broniąc się wierzga i kąsa. Przywiązuje się szczerze do dobrego pana sw ego.y

Przynosi niepośledni p o- ż y t e k za życia i po śmierci. Może żyć do 4 0 -lat i dłużej, a jego wiek aż do 9go roku poznaje się po zębach siecznych. Przez złe wszakże obchodzenie się z nim starzeje się prędzej. Jakoż niedola biednych koni, zostających w niewoli u nieludzkich właścicieli, jest zaiste ciężką i politowania godną! To też światlejsi ludzie z sercem i sumieniem pozawiązywali u nas i gdzieindziej T o w a ­ r z y s t w a o c h r o n y z w i e r z ą t , mające na celu zapobieganie pastwieniu i znęcaniu się nad zwierzętami, a władze rządowe idą im w tej mierze w pomoc stosownymi

Fig. 39. Żebra, (Equus zebra, das Zebra).

Fig. 40. Nosorożec indyjski, (Rhinóceros indicus, das indische Nashom).

przepisami i karaniem przestępców. N ie d r ę c z k o n i a lub innych zwierząt, pomny tego, że one tak samo, jak ty, są czułe na ból i wyrządzane im krzywdy.

O sioł (Equus asinus, der Esel) jest mniejszy od konia, nie tak kształtny, maści szaro popielatej, z ciemnym krzyżem przez grzbiet i łopatki, ma głów' grubą, uszy długie chwiejne, ogon tylko na końcu z kiścią włosów.

Osioł żywi się roślinami, szczególniej zaś lubi osty i tym podobne kolczys rośliny. Odzywa się głosem ryczącym. Służy do dźwigania juków, zaprzęgu i jazć wierzchem. Uchodzi niesłusznie za zwierzę głupie, krnąbrne i uparte.

PARZ YSTOKOPYTNE. WIELBŁĄDY. _{2 5}

Bziki osioł, zwany kułanem, żyje na stepach Tartaryi i Persyi.

Dziką pobratymką osła i konia jest afrykańska Żebra (fig’. 39.) w białe i śniade pręgi, z krótką tylko grzywą stojącą i ogonem podobnym oślemu.

Żebra, osioł i koń mają u każdej nogi tylko po jednym palcu, okrytym kopytem, przeto są zwierzętami j e dn o k o p y t - nemi (Solidungula, Einliufer). t

N osorożec indyjski

(fig. 40.) jest potwornem i ocię- źałem zwierzęciem. Ma skórę bardzo grubą, na tarcze p o­ dzieloną, nagą; nad pyskiem róg osadzony na skórze okry­

wającej kości nosowe, wargę Fig 41. Tapir aDtą, ĄTapirus americauus, der Tapir). górną obszerną, chwytną, uszy ---

( ( ,

/ , f .

długie wzniesione, uzębienie roślinoźercze, bez kłów . Odnóża nizkie, grube, każde o trzech palcach z kopytkami. Ogon krótki.

Nosorożec ten żyje w Indyach, w okolicach bagnistych. Pokarm bierze roślinny. Jest nadzwyczaj silny i gwałtownego usposobienia. Ludzi nie napada, chyba że go zaczepią i zranią. W ted y broni się zajadle. Z je g o wysuszonej skóry robią tarcze, laski, rzemienie. E óg je g o jest wewnątrz pełny i w łó­ knisty, ja k g d y b y ze szczecin sklejony. Inne nosorożce mają dwa rogi po sobie ległe.

W Ameryce południowej i w A zy i żyją Tapiry (fig. 41.), które dochodzą wielkości osła i mają nos przedłużony w krótką, ruchomą trąbę.

Koń, nosorożec, tapir i inne im pokrewne są zwierzętami roślinożernemu Mają u nóg kopyta w ilości nieparzystej. Należą do rzędu: N ie p a rzy sto k o p y tu e .

—

JRząd.

Parzystokopytne.

Artiodactyla. Paarhufer.

A. Przeżuwacze. Bumindntia. Wiederkauer.

d)

Wielbłądy. Camelma. Kameele.

A

W ie lb łą d jednogarbny

(dromedar, Camćlus dromedńrius) dorasta 21/4

m

wysokości. Odznacza się dziwaczną postacią i budową do pobytu w pustyni zastosowaną. Jest. porosły sierścią wełnistą, kudłato przedłużoną, brunatno rdzawą lub siwawą.

Głowa jeg o podłużna, umieszczona na długiej, w dół wygiętej, łałokiem, t. j. obwisłą skórą opatrzonej szyi, ma pysk szeroki z górną wargą przeciętą, ta jest chwytna i mała, obie je j połów ki badają dotykaniem jadło, ujmują takowe i podają do gęby. Nozdrza szparowate, oczy małe, uzębienie roślino­ żerne zupełne. Kadłub ma na środku grzbietu garb, będący naroślą tłu­ szczową ; ogon z chwostem. Odnóża wysokie i chude. Każda noga ma tylko ° przednie palce z raciczkami paznogciowatemi, spojone szeroką podeszwą agniotkowatą. Na stawach odnóż i na piersi ma wielbłąd ju ż od młodości tagie modzele, na których wspiera się, gd y lega.

W ielbłąd ten jest zwierzęciem domowem nader pożytecznem dla mie­ szkańców pustyni i jałow ych stepów A fryk i północnej, tudzież A zyi

zacbo-2 6 SSAWCE.

dniej, mianowicie dla Arabów. Pierwotna ojczyzna je g o niewiadoma; w stani dzikim obecnie nigdzie się nie znachodzi. D o pobytu w jałow ych, kama nistych i piaszczystych pustyniach skwarnych usposabiają go przymiot)

nie dające się niczem zastąpią I tak obrzękłe je g o stopi mniej grzęzną w ruchomyi piasku, niż ostre i twarde ką pyta konia. Nozdrza rozwieraj się obszernie przy wdechani] świeżego powietrza, przeciwni) zwierają się szczelnie przeciw duszącemu pyłow i pustyni. W y j \ trzymuje przez kilka dni pra­

gnienie, a pije potem naraz dużo W jedzeniu jest wstrzemię­ źliw y i wcale nie wybredny A jak kolw iek woli pożywniejsz< rośliny podczas podróży, wsze­ lako gryzie w ich braku chwa­ sty pustyni, gałązki akacyi twarde liście palmy. Poprze­ staje także na garści jęcz­ mienia, bobu lub daktylów] Pokarmu wszakże nie trawi oa razu ja k np. koń, lecz pono­ wnie przeżuwa; z czem w związku zostaje także osobliwa budowa żołądka, składającego się z kilku torb rozmaitego przeznaczenia.

Nadaje się do szybkiej i lekkiej ja zd y wierzchowej, oraz do noszeni, juków. Jakoż dźwiga bez wysilenia ładunek, ważący około 150

kg, i od-1

( j bywa z nim dziennie do 75

km,

' zaś pod wierzch użyty do 113

km

Fig. 42. Wielbłąd dwugarbny, (Camelus bactrianus,

das Trampelthier oder baktrische Kamee]).

Fig. 43. Lama guanaco, (Auchenia Huanaco).

drogi.

G d y go objuczają, przyklęka na rozkaz i wtedy tylko pod­ nosi się i rusza z miejsca, gd y czuje, że nie jest zbytecznie/ obładowany. Po zatrzymaniu się karawany na popas, wielbłądy klękają, a przewodnicy zdejmująl im ju k i i puszczają na paszę.1 W nocy leżą wielbłądy około n a -1 miotów, tworząc ja k b y obwaro­ wanie takowych. Bez wielbłąda trudneby b yły do przebycia skwar- j ne pustynie h dlatego Arabowie L nazywają go okrętem puszczy, j Garb na grzbiecie chwieje się w biegu na obie strony. Przy dobrem życiu wielbłąda n a -1 brzmiewa on i sterczy, u e t ” J SST Na tym garbie utwierdzają

&

cego zaś -wolnieje, obwisa i prawie znika,

na podkładce grubo wypchanej, aby się wielbłąd” nie odsadnił. Jazda v. na wielbłądzie nie jest wcale przyjemną, jeżeli się do niej od młou przyw ykło. Prócz jazdy mają krajow cy z wielbłąda jeszcze inne pożytk:

PAEZYSTOKOPYTNE. PUSTOEOZCE.

W ie lb łą d dwugarbny (fig. 42.) różni się od dromedara dwoma garbami; showają go ludy A zyi środkowej i południowej.

W górach południowej Ameryki żyje Lania (fig. 4 3 .) różniąca się od wiel- ] ołąda głównie brakiem garbu.

I Wielbłąd i lama mają włos wełnisty, wargę górną rozciętą, uzębienie zupełne, szyję przedłużoną, nogi o 2, a więc parzystych racicach. Pokarm ponownie

prze-r

uwaja. Stanowią dział: W ie lb łą d y .- w * 13) Pustorożce. Cavic<5rnia. Hornthiere.- - , _»

W ó ł dom owy

(fig. 44.) jest zwierzęciem niezgrabnem, ociężałem i wolnem. Sierść m ą krótka, przylegającą' maści rozmaitej.

Fig. 44. W ół domowy, a) krowa, b) cielę. (Bos taurus, das zahme Eind).

Głowa wielka i chuda, kształtu podłużnego, prawie czworobocznego. Czoło ozdobione parą rogów, które służą za broń odporną i zaczepną. Rogi

te

są nierozgałęzione, gładkie i obłe, wewnątrz puste.

K ażdy z nich jest ja k b y .pochwa rogowa, nasadzony na obszerny i w y­ soki wyrostek kości czołowej, zwany możdżeniem. Nie odpadają też nigdy rołowi^ lecz są trwałe. Nos nagi z obszememi nozdrzami; warga górna uchoma, służy wraz z szorstkim językiem do ujmowania pokarmu. Uzębienie Niezupełne i niezwarte, złożone z 8 siekaczów w szczęce dolnej i 6/e zębów trzonowych z każdej strony w obu szczękach; razem z 32 zębów. Z ę b y trzo­ nowe wielkie, z szeroką koroną fałdowaną. K łów wszystkich, a także siekaczów w szczęce górnej niestaje; miejsce tych siekaczów zastępuje dziąsło nagniotko- wato stwardniałe. Między zębami trzonowymi i siekaczami znajduje się długa szczerba. Szyja miernie długa, ściśniona, u spodu z łałokiem ; kark mięsisty. Ogon krótko porosły, tylko na końcu z kiścią dłuższych włosów czyli z ehwo- stem. Każde odnóże zakończone 4 palcam i; dwoma przednimi, rozrosłymi,