R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m LIII, z e s z y t 7 - 20 0 5 LEONARDA DACEWICZ N A Z W I S K A P O L S K I E I IC H W S C H O D N I O S Ł O W I A Ń S K I E E K W I W A L E N T Y J A K O O D Z W I E R C I E D L E N I E H I S T O R Y C Z N E G O O S A D N I C T W A N A P O D L A S I U
Na obszarze Polski obok polskich nazwisk odapelatywnych (równych apelatywom i odapelatywnych tworów sufiksalnych) funkcjonuje znaczna liczba podobnie lub identycznie brzmiących ich wschodniosłowiańskich odpowiedników, głównie w historycznej wersji białoruskiej i ukraińskiej. Nazwiska polskie i odpowiadające im nazwiska o genezie wschodniosłowiań- skiej, które dzielą jedynie różnice fonetyczne, obserwujemy także wśród for macji odimiennych.
Celem niniejszego opracowania jest wyjaśnienie genezy oraz zasięgu tego zjawiska oparte na wybranych konkretnych egzemplifikacjach. Uzyskanie w pełni obiektywnych wyników badań dotyczących przynależności etnicznej nosicieli niektórych nazwisk jest niemożliwe, bowiem w ich podstawach są jednakowo brzmiące apelatywy, np. Kowal, Rak, Byk, Kot, Wnuk, Sobol,
M asło, co wynika z bliskiego pokrewieństwa języka polskiego z językami
wschodniosłowiańskimi.
Zjawisko występowania paralelných form nazwisk będzie przedstawione na przykładzie kilkunastu podobnie brzmiących nazwisk, które powstały na bazie nazywających jednakowe obiekty apelatywów. Nazwiska odapelatywne stanowią szczególnie interesujący typ nazw osobowych ze względu na zasób motywujących je wyrazów pospolitych, których semantyka w sposób bezpośredni lub pośredni odzwierciedlała charakterystyczne cechy fizyczne
Prof. d r hab. L E O N A R D A D A C E W I C Z - k ie r o w n ik Z a k ł a d u J ę z y k o z n a w s t w a W s c h o d n io - sto w ia ń s k ieg o U n iw e rsy tetu w B iały m sto k u , a d res do k o r e s p o n d e n c ji: In stytut F ilologii Słow iańsk iej U w B , Pi. U n iw ersy teck i 1, 15-420 Białystok .
lub psychiczne nazywanej osoby. Mechanizmy powstawania tego typu naz wisk są opisane dość szczegółowo w literaturze przedmiotu (Cieślikowa 1990; Kaleta 1998, 46-50). M ają one specyficzny uniwersalny charakter, bowiem w ystępują w zasobach nazwisk wielu narodów. Ich uniwersalizm wynika z na turalnej potrzeby człowieka polegającej na wartościowaniu innych ludzi przynależących do tej samej społeczności. Chodzi tu przede wszystkim o war tościowanie pod kątem cech moralnych, ale także o wygląd zewnętrzny, różne ułomności, nietypowe zachowania. Tak więc geneza niektórych antroponimów odapelatywnych występujących na obszarze Polski jest taka sama lub bardzo zbliżona, bez względu na to, czy mają one wschodnio-, czy zachodniosło- wiańską proweniencję.
Wartościowanie to ma charakter bezpośredni, kiedy cechy wyglądu lub charakteru określonej jednostki są nazywane bezpośrednio, np. Chudy,
Chromy, Ładny, Hładki, Goły, Horaczy, Dziki, Brodacz, Nosacz, Harbacz lub
pośredni, gdy nazwisko bazuje na metaforze lub metonimii, np. Lis ‘chytry’,
Baran ‘głupi, uparty’, Niedźwiedź ‘silny’.
Na obszarze Polski północno-wschodniej (region Podlasie) zjawisko wy stępowania nazwisk w dwóch wersjach językowych: wschodnio- i zachod- niosłowiańskiej, można uznać za typowe. Współcześnie, a także w źródłach historycznych poczynając od XVI w., odnotowano m.in. następujące pary nazwisk (polskich i ich wschodniosłowiańskich odpowiedników) o genezie odapelatywnej, które prawdopodobnie są dawnymi przezwiskami: Broda -
Boroda, M róz - Moroz, Słow ik - Sołowiej, Sroka - Soroka, Wilk - Wołk, Wąż
- Wuż, W róbel - Worobiej, Wrona - Worona, Zając - Zajac, Dąb - Dub,
Grzyb - Hrib, Środa - Sereda.
Frekwencja omawianych przykładów nazwisk oraz lokalizacja ich nosi cieli zostały sprawdzone w Słowniku nazwisk współcześnie w Polsce używa
nych, opracowany przez K. Rymuta. Onomastykon notuje 405 670 polskich
współczesnych nazwisk. Jest to spis wszystkich używanych obecnie form na zwiskowych. Istotnym a zarazem bardzo ciekawym składnikiem hasła słow nikowego jest frekwencja każdego nazwiska.
Spośród wybranych w celach egzemplifikacyjnych przykładów według danych Słow nika największą frekwencję wykazuje nazwisko Zając - 48 239 nosicieli, z czego najwięcej odnotowano w woj. południowych, wschodniosło- wiański Zajac należy do nazwisk rzadkich - tylko 139 użytkowników roz- poroszonych w różnych regionach.
Niewiele mniejszą frekwencję ma nazwisko Wróbel - 44 010 nosicieli, z czego najwięcej zamieszkuje południowe regiony Polski. Frekwencja jego wschodniosłowiańskiego odpowiednika Worobiej ogranicza się do 394 no
sicieli, z czego najwięcej w północnowschodniej części Polski (woj. biał., olsz.).
Inne przykłady:
W ilk - 30 095 nosicieli, najwięcej w regionach południowych, wschodnio-
słowiański Wołk - 1036, najwięcej w południowo-wschodniej Polsce, ponadto w woj. elb., wroc., wałb.;
Wrona - 15 915, najwięcej na południu Polski, w biał. tylko 134
użytkowników, wschodniosł. W o ro n a - 379, z czego ok. 1/3 w biał.;
Sroka - 13 678, najwięcej w krak., kat., wroc., wschodniosł. Soroka -
2011, najwięcej w kat., w woj. wschodnich;
Słow ik - 10 615, najwięcej na południu i w warsz., wschodniosł. Sołowiej - 1564, z czego blisko połowa w woj. biał.;
Broda - 6919, najwięcej w kat., krak., lub., wschodniosł. Boroda - tylko
68, z czego ponad połowa w biał.
W każdej społeczności podstawę bytu stanowi wykonywane rzemiosło, pełniona funkcja, dlatego też nazwy zawodów zawsze stanowiły istotny i pow szechnie używany środek identyfikacyjny i występują w podstawach słowo twórczych nazwisk wielu narodów. Obok niemal identycznych (np. Kował,
Rybak) polskich nazwisk równych nazwom zawodów występują podobnie
brzmiące ich wschodniosłowiańskie ekwiwalenty, np. Bednarz - Bondar,
Garncarz - Horszczar, Hanczar; Kołodziej - Kolesnik, M łynarz - Mielnik.
Frekwencja i lokalizacja na przykładzie dwóch par nazwisk wygląda następująco:
Kołodziej - 26 054 użytkowników, najwięcej w kat., następnie w krak.,
wschsł. K o le s n ik - tylko 869, z czego najwięcej w biał. i sąsiednim bial-podl.;
G arncarz - 978, najwięcej na południu w tarn., ukraiński H orszczar wy
stępuje tylko w podstawie nazwiska H orszczaruk - 259 nosicieli, z czego ponad połowa w chełm., czyli na dawnym pograniczu polsko-ukraińskim.
Przedstawione dane pozwalają wyciągnąć następujące wnioski. Polskie nazwiska równe apelatywom (podane przykłady) najczęściej można spotkać w południowych województwach Polski, ich wschodniosłowiańskie odpowied niki mają znacznie niższą frekwencję i występują głównie w województwach północno-wschodnich, większość należy do częstych na obszarze dawnego Podlasia (w Słowniku woj. biał., dawne podl., obecnie też podl.). Dość wysoką częstotliwość występowania nazwisk o genezie wschodniosłowiańskiej na tym obszarze można wyjaśnić badając historię osadnictwa wschodnich ziem daw nej Polski, właśnie na przykładzie historycznego Podlasia. Jako teren pogra niczny było ono przedmiotem sporów toczonych przez książąt mazowieckiech i ruskich, potem także litewskich. Wielokrotnie przechodziło z rąk do rąk,
podlegało różnym wpływom i wielokrotnie było reorganizowane admi nistracyjnie. Przynależność do Wielkiego Księstwa Litewskiego pociągała za sobą nasilenie osadnictwa ruskiego i litewskiego, przejście we władanie ksią żąt mazowieckich okresowo wzmacniało osadnictwo polskie, co pociągało za sobą polonizację ludności ruskiej. Bywało także odwrotnie; ludność polska ulegała wpływowi przeważającego otoczenia ruskiego (Wyrobisz 1981, 14- 24). Procesy polonizacyjne przybrały bardziej ekspansywny charakter po przyjęciu unii brzeskiej, gdy zaistniały dwa kościoły wschodnie: unicki i pra wosławny (Dylągowa 1994, s. 46).
O dawnych związkach współczesnego społeczeństwa z osadnictwem ruskim może świadczyć jedynie brzmienie nazwisk.
Zwyczaje nazewnicze stanowią integralną część kultury danego narodu. Kształtowane są na podstawie wielu zjawisk obejmujących sytuację społecz ną, gospodarczą i polityczną oraz kulturę duchową narodu. Z kolei zasób uży wanych w danej społeczności nazw własnych odzwierciedla wynikający z tych uwarunkowań sposób postrzegania i wartościowania rzeczywistości pozajęzy- kowej.
W wyniku asymilacji kulturowej dwóch dominujących nurtów osad niczych: ludności polskiej i ruskiej (głównie białoruskiej, ale też i ukraińskiej) na obszarze historycznego polsko-litewsko-ruskiego pogranicza kształtował się system nazewniczy charakteryzujący się obecnością fonetycznych, struk turalnych i leksykalnych cech języka polskiego i języków wschodniosło- wiańskich (białoruskiego i ukraińskiego). O wspólnocie systemu antroponi- micznego zadecydowały bezpośrednie sąsiedztwo i codzienne kontakty ludno ści oraz, w wypadku języków słowiańskich, bliskie pokrewieństwo, które wyrażało się w funkcjonowaniu jednakowo lub podobnie brzmiących wy razów, używanie pokrewnego zasobu imion, wzajemne zapożyczanie podstaw słowotwórczych, korzystanie ze wspólnego zasobu formantów oraz gotowych struktur antroponimicznych na zasadzie ich powielania.
N a obszarze Podlasia występuje wiele nazwisk, które mają w podstawach paralelne formy imion polskich i wschodniosłowiańskich. Podstawowy zasób imion chrzestnych u Polaków jest związany z tradycją łacińską i wyznaniem katolickim, natomiast imiona zamieszkującej ten region ludności białoruskiej i ukraińskiej z tradycją grecko-cerkiewną i wyznaniem prawosławnym, po unii brzeskiej też greko-katolickim. Szczególna otwartość morfologiczna, która ce chuje imiona, dała w efekcie bogactwo derywacyjnych struktur deminutywno- -hipokorystycznych utworzonych od podstawowych postaci imion (por. Mrózek 1998, 15).
Znaczący udział nazwisk równych imionom oraz nazwisk odimiennych za wierających w swej strukturze ogromne bogactwo form hipokorystycznych, przede wszystkim wschodniosłowiańskich, w mniejszym stopniu polskich, jest cechą charakterystyczną antroponimii dawnego i współczesnego Podlasia, regionu stanowiącego północno-wschodnią część Polski. Nazwiska te od zwierciedlają dawne stosunki społeczne, a także daw ną kulturę imienniczą tego regionu.
Tworzenie nazwisk odimiennych polegało na przeniesieniu pełnych lub pochodnych od nich zdrobnień do kategorii nazwisk na zasadzie tylko zmiany funkcji, lub też z towarzyszącą zmianie funkcji derywacją. Formacje imienne przybierały funkcje nazwiskowe (lub przezwiskowe), m.in. z powodu braku nazwisk w warstwie chłopskiej. Imiona w postaci pełnej, zarówno polskie, jak i wschodniosłowiańskie, mają mniejszy udział w zasobie polskich nazwisk niż ich hipokorystyka. Wynika to z faktu, iż potocznie częściej posługiwano się imionami zdrobniałymi. Poza tym w okresie, gdy imię było jedynym elementem identyfikującym chłopa, a nierzadko i mieszczanina, zasób form oficjalnych okazał się zbyt skromny i nie spełniał swej podstawowej funkcji, właśnie funkcji identyfikacyjnej.
Zjawisko występowania paralelných form odimiennych nazwisk polskich i wschodniosłowiańskich będzie omówione na przykładzie kilku par tych for macji: Andrzejew icz - Andrejewicz, A ndrzejuk - Andrejuk, Bazyluk - Wasiluk,
Grzesiuk - Grycuk, Hrycuk, Janiuk - Iwaniuk, Teodoruk - Fiedoruk, Chwiedoruk.
Dane ze Słownika nazwisk współcześnie w Polsce używanych: Andrzejuk - 1098 nosicieli tego nazwiska, z czego około 2/3 w biał. i bial-podl., Andrejuk - 472 nosicieli, z czego 355 w biał., A ndrzejczuk - 1208, 1/3 w biał. i bial- podl, Andrejczuk - 472, około połowy w biał.; A ndrzejew icz - 251, ponad 1/3 w biał. i bial-podl., Andrejew icz - 68, połowa w białostockim;
Grzesiuk - 1593, najliczniej występuje w lub. i chełm. (pd-wsch. Polski), H ryciuk - 1384, połowa w bial-podl., w wersji spolszczonej G ryciuk (h>g) -
724, ponad 1/3 w biał. i bial-podl. i G r y c u k - 481, 2/3 w biał.;
Iwaniuk - 4811 nosicieli, z czego zdecydowana większość w woj. wschod
nich: blisko połowa w woj. biał., ponad 800 w bial-podl., ponad 300 w chełm. Tylko ponad 900 nosicieli ma polski odpowiednik tego nazwiska - Janiuk, z czego jedna trzecia w woj. biał. i chełm.
Jak wynika z danych Słownika, wybrane przykłady struktur odimiennych w obu wersjach językowych cieszą się um iarkowaną popularnością w pół nocno-wschodniej części Polski, w pozostałych regionach nosicieli tych nazwisk jest mało.
Przytoczona frekwencja potwierdza oparte na źródłach historycznych do tychczasowe wyniki badań, z których wynika, że na polsko-wschodnio- słowiańskim pograniczu w nazewnictwie osobowym (chodzi o antroponimy pełniące funkcje nazwisk, a potem nazwiska) dominowały odimienne formacje patronimiczne, wśród których znaczny udział miały formacje oparte na wschodniosłowiańskich podstawach słowotwórczych. Patronimiki stanowiły podstawowy, szeroko stosowany sposób nominacji i identyfikacji we wschod- niosłowiańskiej kulturze nazewniczej. Na podstawie podanej w Słowniku loka lizacji nazwisk można stwierdzić, że stosunkowo niewielka liczba nosicieli nazwisk odimiennych o proweniencji wschodniej zmieniła swe miejsce za mieszkania.
Analiza wybranych par przykładów nazwisk odapelatywnych i odimien nych przyniosła interesujące dane odnośnie do ich lokalizacji. Pewne zdziwie nie budzi fakt sporadycznego występowania zdecydowanej większości uwz ględnionych tu formacji wschodniosłowiańskich na obszarze pogranicza pol sko-ukraińskiego, czyli w południowo-wschodniej części Polski. Ich częsta obecność na obszarze Polski północno-wschodniej być może jest następstwem dawnego wieloetnicznego osadnictwa wynikającego z dość silnej więzi daw nego Podlasia z Wielkim Księstwem Litewskim.
L I T E R A T U R A
C i e ś l i k o w a A . , 1990, S ta r o p o ls k ie o d a p e l a t y w n e n a z w y o s o b o w e . P ro c e s onimiz ac ji, W r o c ł a w - W a r s z a w a - K r a k ó w .
D a c e w i c z L., 2 0 0 0 , K u l t u r a w s c h o d n i o - i z a c h o d n i o s ł o w i a ń s k a a n a z e w n i c t w o o so b o w e d a w n e g o P o d la s ia , „ S l a v i a O r i e n ta li s ” , t. X L I X , n r 4, s. 5 8 7 -5 9 2 .
D y l ą g o w a H., 1994, U n i a b r z e s k a - p o j e d n a n i e czy p o d z ia ł, w: U n ia brz esk a. Ge neza, d z ie j e i k o n s e k w e n c j e w k u ltu rz e n a r o d ó w w s c h o d n i o s ł o w i a ń s k i c h , K r a k ó w , s. 45-49. K a l e t a Z., 1998, N a z w i s k o w k u ltu rz e p o lsk iej. W ars z a w a .
M r ó z e k R., 1998, S y s te m o n i m i c z n y i j e g o s u b s y s tém y , w: N a j n o w s z e p r z e m ia n y n aze w - n icz e. W a r s z a w a , s. 11-20.
R y m u t K., S ł o w n i k n a z w i s k w s p ó łc z e ś n i e w P o lsc e u ż y w a n y c h , t. 1-10, K r a k ó w 1992-1994. W y r o b i s z A., 1981, P o d la s ie w P o lsc e p r z e d r o z b io r o w e j , w: S tu d ia nad s p o łe cz eń s tw em
Rozwiązanie skrótów - nazw województw w Polsce (występujących w Słowniku)
biał. - b iało sto c k ie
bial-po dl. - b i a ls k o - p o d la s k ie c h elm . - c h ełm s k ie elb. - e lb lą s k ie kat. - k a to w ic k ie k os zal. - k o s z a liń s k ie ta m . - t a r n o w s k i e w ałb. - w a ł b r z y s k i e wroc. - wro cław skie olsz. - o l s z ty ń s k ie słup. - słu p s k ie krak. - k r a k o w s k i e lub. - lu b elsk ie ПОЛЬСКИЕ ФАМИЛИИ И ИХ ВОСТОЧНОСЛАВЯНСКИЕ ЭКВИВА ЛЕН ТЫ КАК ОТРАЖ ЕНИЕ ИСТОРИЧЕСКОГО ЗАСЕЛЕНИЯ Н А ТЕРРИТОРИИ ПОДЛЯСЬЯ Ц е л ь ю с тать и я в л я ет ся о б ъ я с н е н и е п р и ч и н и п р е д е л о в в ы с т у п а н и я в о с т о ч н о - с л а в я н с к и х э к в и в а л е н т о в п о л ь с к и х ф а м и л и й , о п и р а я с ь н а к о н к р е т н ы е э к з е м п л и ф и к а ц и и . Я в л е н и е , с о с т о я щ е е в то м , что с у щ е с т в у ю т п а р а л л е л ь н ы е ф о р м ы ф а м и л и й , а в т о р с тать и п р е д с т а в л я е т на п р и м е р е б о л е е д е с я т и п о д о б н о з в у ч а щ и х ф а м и л и й , в о з н и к ш и х на о с н о в е н а з ы в а ю щ и х о д и н а к о в ы е о б ъ е к т ы ап ел л я т и в о в .
S ło w a k lu czo w e: n a zw is k a, o d a p elaty w n e . o d im ie n n e , w a r t o ś c i o w a n i e , fr e k w e n c ja , lo k a
lizacja.
К л ю ч е в ы е сл о в а : ф а м и л и и , о б р а з о в а н н ы е о т а п е л л я т и в о в , о б р а з о в а н н ы е о т имен,
о ц е н и в а н и е , ч а с т о т н о с т ь , р а з м ещ ен и е .
К еу w ords: surname, na me derived from the appellative. nam e de rived from the Christian
name, evaluating, frequency, localization.
Р е з ю м е
