Andrzej F. Dziuba
"Teologia morale, 3/2 Morale della
vita economica, politica di
communicazione", Asisi 1990 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 63/1, 195-197
m ó w iące g o o ty m , że n ie m a p o k o ju m ię d z y n a ro d a m i b ez p o k o ju m ię d z y re lig ia m i, n ie s te ty p o r a z k o le jn y z o sta ło p o tw ie r d z o n e p rz e z w y d a rz e n ia . T o cząca się w o jn a w J u g o s ła w ii z c a łą b ru ta ln o ś c ią p o tw ie rd z a to tw ie rd z e n ie . Z a te m dziś. m oże b a r d z ie j n iż k ie d y k o lw ie k , k o n ie c z n y je s t d ia lo g m ię d z y re lig ia m i. K o śc ió ł k a to lic k i, j a k ró w n ie ż K o ścio ły r e f o r m a c y jn e s t a ją p rz e d w ie lk im z a d a n ie m re e w e n g e liz a c ji E u ro p y . P o d c z a s o b ra d u ją c e g o n a te n t e m a t sy n o d u b is k u p ó w s ły c h a ć b y ło z a trw o ż o n e g ło sy n ie c h r z e ś c ija n . R e c e n z o w a n a t u p r a c a p o k a z u je , ż e m is je ju ż d a w n o s tr a c iły sw ó j „ im p e r ia ln y ’' c h a r a k t e r i n ie są z a g ro ż e n ie m d la to ż sa m o śc i r e lig ijn e j d ru g ie g o czło w ie k a.
P r z y w s z y s tk ic h z a le ta c h , j a k i e w y k a z u je t a k s ią ż k a , t r z e b a w s k a z a ć n a je j — w y d a je m i się — z a s a d n ic z y b ra k . O tóż a u to r p r a w ie w ogóle nie u w z g lę d n ia w n ie j, p rz e c ie ż t a k is to tn e g o d la c h rz e ś c ija ń s tw a , d ia lo g u z Ż y d am i. S ąd zę, że w a r to b y p o k a z a ć sp e c y fik ę r e la c ji K o śc io ła do S y n a g o g i i h i s to rię d ia lo g u o d m ie n n ą o d te j, ja k ą c h rz e ś c ija ń s tw o tw o rz y ło z in n y m i re lig ia m i, d ia lo g u ju d e o c h rz e ś c ija ń s k ie g o , k tó r y p rz e z d łu g ie w ie k i, w n a j le p s z y m w y p a d k u , b y ł d ia lo g ie m z Ż y d e m T ry fo n e m , i k tó r y w sp o só b d r a s ty c z n y p o k a z u je , d o czego p r o w a d z i z a m y k a n ie o c z u n a d z ia ła n ie D u c h a w in n y c h re lig ia c h .
W o jc ie c h K a m iń s k i, W a r s z a w a
E n ric o C H IA V A C C I. T e o lo g ia m o ra le , 3/2 M o ra le d ella v ita e c o n o m ic a ,
p o litic a d i c o m m u n ic a z io n e , C itta d e la E d itric e , A sisi 1990, s. 374.
P r o b le m a ty k a te o lo g ic z n o -m o ra ln a je s t szczeg ó ln ie b lis k a k a ż d e m u czło w ie k o w i. J e g o r e f le k s ja n a d w ła s n y m ży ciem i p o s tę p o w a n ie m , ze sw e j n a t u ry , z m u sz a do w a rto ś c io w a ń i ocen. D la cz ło w ie k a w ia r y są o n e d o d a tk o w o o sa d z o n e w śro d o w is k u o d n ie s ie n ia do B oga i w s z e lk ic h w y n ik a ją c y c h z teg o k o n s e k w e n c ji. Z b ió r p r o b le m a ty k i te j s fe ry ż y c ia m o ż e b y ć s y s te m a ty z o w a n y w e d le ró ż n y c h k r y te r ió w czy z a s a d . M oże p rz y jm o w a ć ró ż n e e le m e n ty , k tó r e p o z w a la ją n a w y ra ź n ie js z e u c h w y c e n ie w s z e lk ic h z o b o w ią z a ń m o ra ln y c h .
Z n a n y w ło sk i te o lo g H e n r y k C h i a v a c c i , a u to r w ie lu k sią ż e k i b a r dzo lic z n y c h a r ty k u łó w , od p e w n e g o czasu w y d a je p o d rę c z n ik te o lo g ii m o r a l n e j. P ie rw s z y to m p o św ię c o n y b y ł te o lo g ii m o r a ln e j o g ó ln ej (A ssisi 1979). d r u g i u z u p e łn ia p ie rw s z y w ‘te j s a m e j p ła s z c z y ź n ie (A ssisi 1980), w re s z c ie tr z e c i z a jm o w a ł się b e z p o ś re d n io z a g a d n ie n ia m i szczegółow ym i. P ie r w s z a część teg o to m u o p a tr z o n a z o sta ła ty tu łe m : T eo lo g ia m o ra ln a i ż y c ie e k o n o m ic z n e (Assdsi 1985). O b ecn ie u k a z a ła się d ru g a część, k tó r a je s t p rz e d m io te m n in ie js z e j p r e z e n ta c ji. W a rto je s z c z e z a u w a ż y ć , iż w s p o m n ia n e to m y m ia ły ju ż p o k il k a w y d a ń i c ieszą się z n a c z n y m u z n a n ie m o ra z p o p u la rn o ś c ią .
P o w s tę p ie i u w a g a c h o d n o sz ą c y c h się do e g z a m in ó w (s. 5— 17) a u to r cało ść k s ią ż k i d zieli n a c z te ry części, o d z w ie rc ie d la ją c e do p e w n e g o sto p n ia s f o rm u ło w a n ie p o d ty tu łu . T e o lo g ia p o k o ju to ty t u ł p ie r w s z e j części (s. 21— —121). C h ia v a c c i k re ś li n a jp i e r w u w a g i o o b ra z ie p o k o ju w P iś m ie św . i w n a u c z a n iu G a u d iu m e t sp es. L u d z k o ść , a z w ła sz c z a k a ż d y c z ło w ie k m a o k re ś lo n e p ra w a . J e s t to n ie z w y k le in te r e s u ją c a id e a , k tó r a m a s w o ją h is to rię, aż d o szła w c z a sa c h w s p ó łc z e s n y c h do o b e c n e g o s ta n u i z a k re s u . M. in. r o z p a tr y w a ć je tr z e b a w k o n te k ś c ie p o k o ju . O b e c n ie je d n a k n a s tę p u je o d c h o d z e n ie od p o k o ju , ja k b y je g o z d r a d a . J e s t to d z iw n a rz e c z y w is to ść , b o w ie m w h is to r ii d o jś c ie do p o k o ju p o c h ło n ę ło ty le w y s iłk u i o fia r, a d z iś p r z e d k ła d a się n a d n ie g o in n e w a lo ry . D la a u to r a z d r a d a p o k o ju d o k o n u je się n a k o rzy ść p a n o w a n ia p o lity c z n o -w o jsk o w e g o , ek o n o m ic z n e g o i k u ltu ra ln e g o . O k r e śle n ia te z a w ie r a ją w so b ie o g ro m n e b o g a c tw o p ro b le m ó w , a n ie k ie d y w rę c z tr a g e d ii lu d zi, p a ń s tw czy n a ro d ó w . M. in. w ty m k o n te k ś c ie w y p ra c o w a n o , w ła ś n ie w K o śc ie le , te o r ię w o jn y s o r a w ie d liw e j, s łu s z n e j o b ro n y , z b ro je n ia się czy n ie p r z e m o c y ( n o n - v io le n z a ). T ru d n o t u p o m in ą ć k w e s tie u b ó s tw a i p a n o w a n ia ek o n o m ic z n e g o czy k u ltu ro w e g o . P o k ó j z o sta ł z a te m w y s ta w io n y n a
p ró b ę , z k tó r e j n ie z a w sz e w y c h o d z i zw y cięsk o , a w rę c z p rz e c iw n ie , z o s ta je p o k o n a n y , ja w i się ja k o k r u c h a m a ło c e n io n a w a rto ś ć .
M o ra ln o ść ży cia e k o n o m ic z n e g o to te m a ty k a d r u g ie j części p re z e n to w a n e g o d z ie ła (s. 125— 250). I s tn ie je p iln a p o tr z e b a a n a liz w ty m w ła ś n ie z a k r e sie z ja w is k m o r a ln y c h w sp ó łczesn eg o c z ło w ie k a i ś w ia ta . O czy w iście is tn ie je ju ż p e w n a t r a d y c ja o d n o sz ą c a się z w ła sz c z a d o o k r e s u p rz e d s o b o ro w e g o . N ie m n ie j „życie eK o n o m iczn e” s t a je ja k o o k re ś lo n a rz e c z y w is to ść u m ie sz c z o n a w śro d o w is k u g e o g ra fic z n y m czy p o lity c z n y m . S a m o b o g a c tw o m a w ie le o d c ie n i i b a rw . T a k ż e P is m o św . u k a z u je n a m o b ra z r e la c ji m ię d z y c z ło w ie k ie m a b o g a c tw e m w c a łe j z ło ż o n o śc i r o z w o ju o d S ta r e g o T e s ta m e n tu , p o p rz e z E w a n g e lie , d o P a w ła i J a n a .
W s z e ro k ie j w iz ji ży cia e k o n o m ic z n e g o ja k b y n a je d n o z z a sa d n ic z y c h m ie js c w y s u w a się w ła sn o ś ć , k tó r y ta k ż e m a s w o ją h is to rię , zw ła sz c z a w d r o d z e w y d o s k o n a la n ia i fo r m o w a n ia . A w ię c , id z ie t u o n a u k ę b ib lijn ą , t r a d y cję, cało ść n a u k i s p o łe c z n e j K o śc io ła — a sk o ń c z y w sz y z w ła sz c z a n a G a u d iu m
e t sp es. N a s tę p n y m z a g a d n ie n ie m a n a liz o w a n y m p rz e z C h ia v a c c ie g o je s t p r a
ca. I t u p o d o b n ie ś le d z i o n h is to rię , a ż d o c h o d z i d o w s p ó łc z e s n y c h o s ią g n ię ć m y ś li te o lo g ic z n e j o ra z ś w ie c k ie j. Z d a je się, iż k w e s tie p r a c y s ta n o w ią n ie z w y k le f u n d a m e n ta ln e z a g a d n ie n ia w c a ło k s z ta łc ie w iz ji ż y c ia e k o n o m ic z n e g o i jeg o o d n ie s ie ń d o in n y c h s f e r ży cia. \
W z w ią z k u z p r o p ie m a iy k ą m o r a ln ą ży cia e k o n o m ic z n e g o C h ia v a c a i f o r m u łu je ja k b y d w a p o d s ta w o w e o g ó ln e p rz y k a z a n ia . P ie rw s z e to k w e s tia b o g a c e n ia się, w k tó r y m m o g ą b y ć b r a n e p o d u w a g ę ró ż n e p rz e s ła n k i, ra c je czy cele. P r z y te j o k a z ji p o ru s z a w ie le tr a d y c y jn y c h z a g a d n ie ń , j a k p o d s tę p , k ra d z ie ż , r a b u n e k , sz k o d a , p o ż y c z k a , lic h w a czy re s ty tu c ja . W sz y s tk o to w k o n te k ś c ie sz e ro k o ro z u m ia n e g o z ja w is k a b o g a c tw a i b o g a c e n ia się. D ru g ie z aś p rz y k a z a n ie to : J e ś li coś p o sia d a sz , to p o sia d a sz p o to , aiby d a w a ć . Id z ie tu , ja k w s k a z u je a u to r , m . in. o k w e s tie p o d a tk ó w , w ła sn o śc i, d z ied z iczen ia, h o jn o ś c i czy ja łm u ż n y . T ru d n o b o w ie m ży cie e k o n o m ic z n e o d d z ie lić o d zo b o w ią z a ń , ja k i e n a k ła d a ś w ia d o m a o d p o w ie d z ia ln o ś ć z a s ie b ie i in n y c h .
C zęść tr z e c ia p re z e n to w a n e g o d z ie ła o p a tr z o n a z o s ta ła ty tu łe m : M o ra ln o ść
ż y c ia p o lity c z n e g o (s. 253— 296). P o lity k a m a o k re ś lo n e z n a c z e n ie w ży ciu
c h rz e ś c ija ń s k im , a le m u s i o n a b y ć o d n ie s io n a d o e ty k i. Id z ie t u n ie t y l e o te o r e ty c z n ą św ia d o m o ść , ile o p r a k t y k ę ży c ia . A u to r d o ty k a n ie z w y k le i s to t n e j k w e s tii sz e ro k o ro z u m ia n y c h k o n tr a k tó w w s fe rz e ż y c ia p o lity c z n e g o . P o u k a z a n iu e ty k i p o lity k i p o d a je in te r e s u ją c y o b ra z b ib lijn y i h is to ry c z n y ic h w z a je m n y c h re la c ji. E w a n g e lic z n a n a u k a , zw ła sz c z a o k ró le s tw ie B ożym i p o s łu s z e ń s tw ie , s ta n o w i t u z n a c z ą c y k r o k w ro z w o ju m y ś li lu d z k ie j. Ż c z a s e m d o sz ła jeszcze t r a d y c ja n a u k i sp o łe c z n e j K o śc io ła , k tó r a z w ra c a ła u w a g ę m . in . n a p r o b le m w ła d z y i d o b r a w sp ó ln e g o . P r z y ś w ia d o m o ś c i z o b o w ią z a ń w ła d z y n ie m o ż n a p o m in ą ć i z o b o w ią z a ń o b y w a te li. A u to r s y s te m a ty z u je j e w tr z y g ru p y : 1. o b o w ią z e k p o .słu sz e ń stw a -u le g io śc i, 2. o b o w ią z e k w s p ó ł u c z e s tn ic tw a , 3. o b o w ią z e k o p o ru . P ie r w s z y p u n k t w y d a je się o c z y w isty . W r a m a c h d ru g ie g o w s k a z u je szczeg ó ło w o n a : 1. o b o w ią z e k in f o r m a c ji, 2. o b o w ią z e k k o n f r o n ta c j i i o b ecn o ści, 3. o b o w ią z e k g ło s o w a n ia . O czy w iście, n ie m o ż n a z a p o m n ie ć , iż id z ie t u ty lk o o z o b o w ią z a n ia w y n ik a ją c e ze s f e ry ż y c ia p o lity c z n e g o .
Z y c ie in f o r m a c y jn e to te m a ty k a p o d ję ta p rz e z C h ia v a c c ie g o w o s t a tn i e j części p re z e n to w a n e g o to m u (s. 299— 366). P r o b le m a ty k a k o m u n ik o w a n ia s ię m o ż e b y ć p o d d a n a w iz ji te o lo g ic z n e j, k tó r e j p o c z ą tk i tk w ią ju ż w P iś m ie św . W d a ls z e j h is to rii, a p r a k ty c z n ie zaw sze je s t o n a o d n o sz o n a p rz e d e w s z y s t k im do p r a w d y . R e la c ja m ię d z y w ia ry g o d n o ś c ią a p ra w d o m ó w n o ś c ią je s t d e lik a tn y m , a le z a s a d n ic z y m ro z ró ż n ie n ie m p o d n ie s io n y m p rz e z a u to r a . W ic h k o n te k ś c ie m ie sz c z ą się m . in . h ip o k r y z ja i k ła m s tw o . G r a n ic e r e l a c ji ty c h c z te re c h p o s ta w c z ę sto w p r a k ty c e b y w a ją n ie z w y k le p ły n n e i w y s ta w io n e n a w ie le p r ó b m o r a ln y c h . W c a ło k s z ta łc ie in f o r m a c ji n ie m o ż n a w re s z c ie p o m in ą ć je s z c z e k w e s tii ta je m n ic y .
P o ty c h ja k b y te o r e ty c z n y c h a n a liz a c h C h i a v a c c i w k o le jn y c h ro z d z ia ła c h t e j części p o d e jm u je k w e s tie p r a k ty c z n e . P y ta n a jp i e r w o szero k o ro z u m ia n y p rz e k a z in f o r m a c ji czy k o m u n ik o w a n ia się. P rz e d e w s z y s tk im je s t to p ro b le m m o ra ln y . S ta w ia in te r e s u ją c e ro z ró ż n ie n ie m ię d z y in f o r m a c ja m i te c h n o lo g ic z n y m i a in f o r m a c ja m i lu d z k im i. W e w s z e lk ic h f o r m a c h in f o rm a c ji m o ż liw e je s t w y s tę p o w a n ie m a n ip u la c ji, k tó r y często p r z y b ie r a fo r m y sw o iste g o p a n o w a n ia i p r z e ja w u w ła d z y czy u z a le ż n ie n ia . O czy w iście, w k o n te k ś c ie sz e ro k o ro z u m ia n e g o ży cia e k o n o m iczn eg o , p o lity c z n e g o i k o m u n ik a c ji n ie m oże z a b r a k n ą ć o d w o ła n ia się do su m ie n ia , k tó r e w in n o b y ć p o ję te d y n a m ic z n ie . C h ia v a c c i z w ra c a jeszcze u w a g ę n a k w e s tie in k u l t u r a c j i i e tn o - c e n try z m u .
C a ło ść k s ią ż k i z a m y k a in d e k s n a z w is k (s. 367— 369) i sp is tre ś c i.
D o r ą k c z y te ln ik ó w tr a f ił a in te r e s u ją c a p ró b a s y s te m a ty z a c ji p e w n y c h z a g a d n ie ń te o lo g ii m o r a ln e j szczeg ó ło w ej. Id z ie tu o część tr e ś c i m ie sz c z ą c y c h s ię w r a m a c h c z w a rte g o p r z y k a z a n ia D e k a lo g u o ra z p r z y k a z a n ia siódm e, ó sm e i d z ie s ią te . W a rto ju ż tu z a u w a ż y ć , iż p la n o w a n y n a s tę p n y to m p o ś w ię c o n y b ę d z ie d a ls z y m tr e ś c io m p r z y k a z a n ia c z w a rte g o o r a z p rz y k a z a n io m p ią te m u , s z ó s te m u i d z ie w ią te m u . Z a te m w o b e c n y m z b io rze n a p o ty k a się sze ro k ą g a m ę p r o b le m a ty k i ży cia sp o łeczn eg o , zw ła sz c z a w s fe rz e e k o n o m ii, p o lity k i i k o m u n ik o w a n ia się.
E. C h i a v a c c i s ta w ia p rz e d o d b io rc ą n ie z w y k le in te r e s u ją c y o b ra z te o lo g ii m o r a ln e j. Ł ą c z y u m i e ję t n ie tr e ś c i te o r e ty c z n e z p r a k ty c z n y m ic h o d n ie s ie n ie m do ży cia je d n o s tk i i sp o łeczn o ści. S a m z a u w a ż a , iż d zieło sw e t r a k tu j e p rz e d e w s z y s tk im ja k o p o m o c d la s tu d e n tó w , i to w z n a c z n y m sto p n iu św ie c k ic h . O c z e k u je , iż p re z e n to w a n e m y ś li u ła tw ią e g z a m in y o ra z b ę d ą d r o g o w sk a z a m i w c o d z ie n n y m ży ciu . P rzys-tępność a n a liz te o lo g ic z n y c h w y n ik a m . in . z c a łe g o k o m p le k s u te o lo g ii b ib lijn e j o ra z ży w eg o k o r z y s ta n ia z n a u k i K o ścio ła. Z w łaszcza sp o łe c z n a n a u k a K o śc io ła w w y d a n iu w ło sk ie g o m o r a lis ty p rz e m a w ia d o c z y te ln ik a . N ie je s t to z a m k n ię ta d y s c y p lin a . A u to r id ą c za p e w n y m i w s p ó łc z e s n y m i s u g e s tia m i z d a je się tę d y s c y p lin ę b a r d z ie j ł ą czyć z te o lo g ią m o r a ln ą . O czy w iście, t a k a w iz ja n a p o tk a z p e w n o śc ią i p r z e c iw n ik ó w .
N a u c z a n ie p r e z e n to w a n e p rz e z C h ia v a c c ie g o tc h n ie o tw a r to ś c ią K o śc io ła , k tó r y m u s i w y c h o d z ić d o w s p ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a . N a tc h n ie n ie m są tu p r z e m y ś le n ia S o llc iitu d o r e i so c ia tis J a n a P a w ła I I . T r u d n o w re s z c ie n in ie js z y to m z ro z u m ie ć b e z s ię g a n ia d o w c z e ś n ie js z y c h to m ó w p o d rę c z n ik a .
O b ra z te o lo g ii m o r a ln e j o d c z y ty w a n y w c z ę śc ia c h i ro z d z ia ła c h p r e z e n to w a n e g o d z ie ła d a le k i je s t o d k a z u is ty k i, a le z d ru g ie j s tro n y m o że czasem s ta w ia p e w n e z a g a d n ie n ia w sp o só b z b y t sz e ro k i. S a m w y k ła d , ze sw e j n a tu r y , w y m a g a s y s te m a ty z a c ji, a b y b y ł b a r d z ie j p rz e k o n u ją c y i z w a rty . C h ia v a c c i ja w i się m o że b a r d z ie j ja k o s p e c ja lis ta z z a k re s u n a u k i sp o łe c z n e j K o -, ścio ła n iż k la s y c z n y m o r a lis ta . M oże z ty c h r a c j i p r e z e n to w a n y to m je s t t a k k o m u n ik a ty w n y i b lis k i w s p ó łc z e s n y m p ro b le m o m życia ek o n o m ic z n e g o , p o lity c z n e g o i p rz e k a z u sp o łeczn eg o .
ks. A n d r z e j F. D ziu b a , W a r sza w a
G IO V A N N I P A O L O II, L a tr e m e n d a sfid a . Soillicituto re i socialis. C o m m e n ti
d a ïl’Ita lia e d a l m o n d o a c u ra d i S erg io T r a s a tti, E d iz io n i A q u ila B ia n c a , R o
m a 1989 (?), s. 379.
N a u c z a n ie J a n a P a w ła II s ta n o w i n ie z w y k le b o g a ty p r z e ja w p o s łu g i k o ś c ie ln e j o d n o sz ą c e j się do lu d u B ożego, ja k i w s z y s tk ic h lu d z i d o b re j w o li. S zczeg ó ln y m w y ra z e m t a k a d re s o w a n e g o o rę d z ia e w a n g e lic z n e g o są e n c y k lik i, k tó r y c h u k a z a ło się ju ż k ilk a , m . in. R e d e m p to r h o m in is , L a b o r e m
