Kazimierz Obrycki
"Hören und Handeln Lateinische
Auslegungen des Vaterunsers in der
Alten Kirche bis zum 5. Jahrhundert",
Klaus Bernhard Schnurr, Freiburg im
Breisgau 1985 : [recenzja
Collectanea Theologica 57/1, 176-179
d r y j c z y k a z n a la z ła s c h r o n ie n ie je g o s p u ś c iz n a lite r a c k a , n ie w y m a g a ła b y te ż ja k ie g o ś s p e c ja ln e g o p o d k re ś le n ia ?
Z p r a k ty c z n e g o p u n k t u w id z e n ia sz c z e g ó ln ie c e n n e w y d a ją się h a s ła p o ró w n a w c z e , ja k n p . K o śc ió ł a im p e riu m , c h rz e ś c ija ń s tw o a k u l t u r a k l a sy c z n a , p ra w o rz y m s k ie a c h rz e ś c ija ń s tw o czy te ż h e lle n iz m a c h r z e ś c ij a ń s t w o , o ra z te g o ty p u k o m p a r a c je , ja k filo z o fia a O jc o w ie , p la to n iz m a O jco w ie,
sto ic y z m a O jc o w ie , c h rz e ś c ija n ie a Ż y d zi, ju d e o c h r z e ś c ija ń s tw o , ju d e o h e l- le n iz m , litu r g ia a B ib lia .
Z k ie r u n k ó w filo z o fic z n y c h je s t w D iz i o n a r io s y n te ty c z n ie o m ó w io n y :a ry s to te liz m , a u g u s ty n iz m , o ry g e n iz m i p a n te iz m . N a js z e r z e j je d n a k z o s ta ł p r z e d s ta w io n y n e o p la to n iz m , ja k o że z n im n a jw ię c e j m ia ło do c z y n ie n ia c h rz e ś c ija ń s tw o p ie r w s z y c h w ie k ó w . S p o ś ró d te m a tó w b ib lijn y c h szczeg ó ło w o o p ra c o w a n e z o s ta ły ta k ie z a g a d n ie n ia j a k B ib lia , e w a n g e liś c i, P is m o Ś w ię te , p ro r o k , a z g r o n a k s ią g S ta r e g o T e s ta m e n tu : K s ię g a R o d z a ju , W y jś c ia , P ie ś ń n a d P ie ś n ia m i o ra z k s ię g i s a p ie n c ja ln e .
D iz i o n a r io p o s ia d a ró w n ie ż p o k a ź n ą lic z b ę h a s e ł o te m a ty c e d o g m a -
ty c z n o - p a s to r a ln e j, z k tó r y c h n a u w a g ę z a s łu g u ją m . in. Bóg, c h ry s to lo g ia , D u c h Ś w ię ty , h o m ilia , k a te c h e z a , ła s k a , n a d z ie ja , p r e d e s ty n a c ja , p ro to lo g ia , s o te rio lo g ia , w ia r a i T ró jc a Ś w ię ta , ja k ró w n ie ż h e r e z j a 1—h e r e t y k i h e re z jo - lo d zy . P o d o b n ie p r z e d s ta w ia się s p r a w a z z a g a d n ie n ia m i o c h a r a k t e r z e a s c e - ty c z n o -m o r.a ln y m , z w ła sz c z a w o d n ie s ie n iu do ta k ic h h a s e ł j a k a sc e z a , d u c h o w o ś ć , m o d litw a , p o k u ta , p o s t i a b s ty n e n c ja o ra z ż y c ie z a k o n n e .
W szc z e g ó ln y sp o só b z o s ta ła w D iz i o n a r io d o c e n io n a a rc h e o lo g ia c h r z e ś c ija ń s k a , s ta n o w ią c a z re s z tą o d d z ie ln e h a s ło te m a ty c z n e ; je s t o n a o b e c n a w w ię k sz o ś c i n a z w g e o g ra fic z n y c h . D z ię k i s p o r e j ilo śc i te m a tó w ik o n o g r a fic z n y c h p r z e w ija się p rz e z s tro n ic e s ło w n ik a b a r w n y k o ro w ó d p o s ta c i t a k ze S ta re g o , ja k i N o w eg o T e s ta m e n tu . N ie b r a k te ż h a s e ł z d z ie d z in y e p i g r a f ik i i p a le o g r a fii.
J e s t p o n ie k ą d n ie m o ż liw e o m ó w ie n ie w sz y stk ie g o , co s k ła d a się n a tr e ś ć te g o d z ie ła . N ie je s t te ż ła tw o d o k o n a ć jeg o w m ia r ę o b ie k ty w n e j ocen y . P o r ó w n u ją c je d n a k D iz i o n a r io z w y d a n y m w P o z n a n iu w 1971 r. S ł o w n i k i e m
w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i e g o p i ś m i e n n i c t w a (SW P) n a s u w a ją się n a s tę p u ją c e w n io s k i:
1. W n ic z y m n ie p o m n ie js z a ją c w a r to ś c i S W P n a le ż y u z n a ć , że D i z i o n a
r io je s t d z ie łe m n ie w ą tp liw ie m o n u m e n ta ln y m , g d y w e ź m ie się p o d u w a g ę
n ie ty lk o o k re s p ię c iu la t jeg o p o w s ta w a n ia tu d z ie ż lic z b ę s tu sz e ś ć d z ie się c iu s ie d m iu u c z o n y c h z s ie d e m n a s tu n a ro d o w o ś c i z a tr u d n io n y c h p rz y je g o r e a liz a c ji, lecz p rz e d e w s z y s tk im im p o n u ją c ą ilo ść p o n a d d w ó c h i p ó ł ty s ią c a h a s e ł w r i m z a w a r ty c h i o m ó w io n y c h w tr z e c h ty s ią c a c h sz e ś c iu s e t t r z y d z ie s tu k o lu m n a c h . 2. W D i z i o n a r io z a w a r te są h a s ła o so b o w e i te m a ty c z n e , k tó r y c h S W P n ie p o sia d a , a le i v ic e v e r s a . M o żn a to p o p rz e ć w ie lo m a p r z y k ła d a m i. W y d a je się je d n a k , że je d y n y m w y jś c ie m z ta k i e j s y tu a c ji je s t k o r z y s ta n ie z je d n e g o i d ru g ie g o s ło w n ik a n a z a s a d z ie k o m p le m e n ta rn o ś c i. W y m a g a to o c z y w iśc ie p r z y n a j m n i e j b ie r n e j z n a jo m o ś c i ję z y k a w ło sk ie g o , a le czy s tą d n ie w y p ły w a w ła ś n ie p o tr z e b a p r z e k ła d u D iz io n a rio n a ję z y k p o ls k i, w c e lu u d o s tę p n ie n ia go ja k n a js z e r s z e m u g ro n u osób? ks. J a n G l i ś c i ń s k i S D B , W a r s z a w a K la u s B e r n h a r d S C H N U R R , H ö r e n u n d H a n d e l n L a t e i n i s c h e A u s l e g u n g e n d e s V a t e r u n s e r s i n d e r A l t e n K i r c h e bis z u m 5. J a h r h u n d e r t , F r e i b u r g im B re is g a u 1985, V e rla g H e r d e r , s. 290 (F r e i b u r g e r t h e o l o g is c h e S t u d i e n , t. 132). W s e r ii z a ty tu ło w a n e j B e it r ä g e z u r G e s c h i c h t e d e r b i b l i s c h e n E x e g e s e , w y d a w a n e j w T y b in d z e , p u b lik o w a n e są p ra c e , k tó r y c h c e le m je s t u k a z a n ie
R E C E N Z J E 177
r o z w o ju p a tr y s ty c z n e j in t e r p r e t a c ji P is m a Ś w ię te g o . K . B. S c h n u r r , id ą c ty m tr o p e m , p o s ta n o w ił z e b ra ć te k s ty p a tr y s ty c z n e , k tó r e za p rz e d m io t sw y c h ro z w a ż a ń m a j ą m o d litw ę O jc z e n a s z z n a jd u j ą c ą się w e w a n g e lii ś w ię te g o M a te u s z a (6, 9— 13) i św ię te g o Ł u k a s z a (11, 1—4). Z b ió r o k a z a ł się p o k a ź n y , ta k że t r z e b a b y ło z a c ie ś n ić jeg o ra m y . Z o s ta ły u w z g lę d n io n e w n ic h te k s ty p a tr y s ty c z n e , k tó r e z a w ie r a ją o b ja ś n ie n ia do w s z y s tk ic h p r ó ś b M o d litw y P a ń s k ie j; p o m in ię te z aś są te 'te k s ty , k tó r e są je d y n ie r e m in is c e n c ją do
O jc ze n a s z lu b p o e ty c k ą p a r a f r a z ą te j m o d litw y , j a k n a p r z y k ła d E v a n - g e l i o r u m li b r i I I I J u w ,e n к u s a, o ra z te k s ty , w k tó r y c h są w id o c z n e z a p o
ż y c z e n ia z te j m o d litw y . Z k o n ie c z n o ś c i tr z e b a te ż b y ło u s ta lić cza so w e i p r z e s tr z e n n e r a m y te g o z b io ru : w p r a c y o m a w ia n e j z n a la z ły się te k s ty z dzieł, k tó r e p o w s ta ły w c ią g u p ię c iu p ie r w s z y c h w ie k ó w c h rz e ś c ija ń s tw a , i te te k s ty , k tó r e b y ły p is a n e p o ła c in ie .
U k ła d p r a c y je s t p ro s ty . A u to r tr z y m a się — o ile to m o ż liw e — p o r z ą d k u c h ro n o lo g ic z n e g o . P o w s tę p ie , g d zie p rz e d s ta w io n e są m e to d y c z n e i k o m p o z y c y jn e z a ło ż e n ia p ra c y , n a s tę p u je p r e z e n ta c ja te k s tó w , k tó r e z a w ie r a j ą in t e r p r e ta c j ę m o d litw y O jcze n asz. W y p o w ie d z i p o sz c z e g ó ln y c h O jcó w K o śc io ła czy p is a r z y c h rz e ś c ija ń s k ic h z o s ta ły p o tr a k to w a n e o d d z ie ln ie i k a ż d a z n ic h s ta n o w i ja k b y s a m o d z ie ln y ro z d z ia ł. I t a k k o le jn e ro z d z ia ły są p o św ię c o n e : T e r t u l i a n o w i (1), C y p r i a n o w i (2), A m b r o ż e m u (3), A u g u s t y n o w i (4), P s e u d o - A u g u s t y n o w i (5), H i e r o n i m o w i (6), C h r o m a c j u s z o w i ż A k w ile i (7), J a n o w i K a s j a n o w i (8), S e d u l i u s z o w i (9), O p u s i m p e r f e c t u m i n M a t t h a e u m n ie z n a n e g o a u to r a (10), P i o t r o w i C h r y z o l o g o w i (11), P s e u d o - Q u o d - v u l t d e u s o w i (12), P s e u d o - C h r y z o s t o m o w i (13), P s e u d o - - C h r y z o s t o m o w i ła c iń s k ie m u / J a n o w i z N e a p o lu ? / (14). P r o s ty je s t ta k ż e u k ła d k a ż d e g o z ro z d z ia łó w : n a p o c z ą tk u z n a jd u j ą się in f o r m a c je o c z a sie p o w s ta n ia d z ie ła , je g o w a r to ś c i lite r a c k ie j i te o lo g ic z n e j. N ie k ie d y , z w ła sz c z a w p o c z ą tk o w y c h ro z d z ia ła c h , a u to r p o ś w ię c ił w ię c e j m ie js c a n a o m ó w ie n ie h is to ry c z n e g o i te o lo g iczn eg o k o n te k s tu o m a w ia n e g o dzieła. C zęść z a s a d n ic z ą k a ż d e g o ro z d z ia łu s ta n o w i p r e z e n t a c ja te k s tu p a tr y s ty c z n e g o , z a w ie ra ją c e g o i n t e r p r e ta c j ę O jc ze nasz. A u to r p r z y ta c z a tu p o sz c z e g ó ln e f r a g m e n t y dzieł, o d n o sz ą c e się do o k re ś lo n e j p ro ś b y M o d litw y F a ń s k ie j, i z w n ik liw o ś c ią i d o k ła d n o ś c ią e g z e g e ty p r z e p r o w a d z a ic h l i t e r a c k ą i te o lo g ic z n ą a n a liz ę . T w o rz y w ię c w p e w n y m s e n s ie k o m e n ta r z do p a tr y s ty c z n e j i n t e r p r e t a c j i O jcze nasz , k tó r y p o z w a la d o s trz e c b o g a c tw o i ró ż n o ro d n o ś ć m y ś li O jcó w K o śc io ła i p is a rz y c h r z e ś c ija ń s k ic h . D la u w y p u k le n ia te j te z y p o ró w n u je i z e s ta w ia ze so b ą po szczeg ó ln e i n t e r p r e ta c je O jc ze
nasz, b y w te n sp o só b le p ie j u k a z a ć to, co b y ło w sp ó ln y m d z ie d z ic tw e m
K o śc io ła .
I ta k , i n t e r p r e t a c j a O jc ze na sz C y p r i a n a , z De d o m i n i c a o ra tio n e z o s ta ła z e s ta w io n a z i n t e r p r e ta c j ą T e r t u l i a n a z De o r a t io n e (str. 60— 64), a i n t e r p r e t a c j a A u g u s t y n a z d z ie ł: De s e r m o n e d o m i n i i n m o n t e II, 4, 15—9, 39, E p is t o la 130 ad P r o b a m , S e r m o n e s 56—59 o ra z D e d o n o p e r
s e v e r a n t i a e II, 4— III, 9 z o s ta ła p o r ó w n a n a z i n t e r p r e t a c j ą O jc z e n a s z T e r
t u l i a n a , ' C y p r i a n a — w y ż e j ze s o b ą z e s ta w io n y c h — i z i n t e r p r e ta c ją M o d litw y P a ń s k ie j A m b r o ż e g o z De s a c r a m e n t i s V, 4, 18—30 (s. 132— 134). M o żn a w p ra w d z ie m ieć z a s trz e ż e n ia , d la c z e g o w ła ś n ie te i n te r p r e t a c j e O jcze n a s z z o s ta ły ze s o b ą z e s ta w io n e . C zy p o r ó w n a n ie in n y c h in te r p r e ta c ji M o d litw y P a ń s k ie j n ie w z b o g a c iło b y te j p ra c y ?
T e n p ro s ty , choć p r z e jr z y s ty , u k ła d p r a c y o k a z a ł się u ż y te c z n y i p r z y n ió s ł w y ra ź n e e fe k ty . O s ta tn i b o w ie m ro z d z ia ł, z a ty tu ło w a n y W y n i k i (s. 277— 283), p r z e d s ta w ia r e z u lta t y , do ja k ic h d o sz e d ł a u to r p r z e p r o w a d z a ją c a n a liz ę i p o ró w n a n ie i n t e r p r e t a c ji O jcze nasz . O g ro m n y w y s iłe k z e b r a n ia i p r z e b a
d a n ia w s z y s tk ic h te k s tó w p a tr y s ty c z n y c h , z a w ie r a ją c y c h i n t e r p r e t a c j ę M o d litw y P a ń s k ie j, m ia ł n a c e lu d o ta r c ie do w s p ó ln e g o d z ie d z ic tw a m y ś li K o śc io ła ; do teg o , co łą c z y ze s o b ą p o sz c z e g ó ln e in t e r p r e t a c j e O jc z e n asz . T a k ie z a m ie rz e n ie — j a k się w y d a je — je s t słu sz n e , choć n ie ła tw e do w y k o n a n ia . S a m b o w ie m a u to r ' je s t ś w ia d o m ró ż n y c h tr u d n o ś c i, k tó r e s to ją n a d ro d z e do w ła ś c iw e g o o d c z y ta n ia s ta r o c h r z e ś c ija ń s k ic h in t e r p r e t a c j i O jcze n a s z i do tr a f n e g o o k r e ś le n ia ty c h m o ty w ó w , k tó r e są im w sp ó ln e . W sz y s tk ie p a tr y s ty c z n e in t e r p r e t a c je O jc z e n a s z m o ż n a — za a u t o r e m — s p r o w a d z ić do tr z e c h g ru p : 1. I n t e r p r e t a c je , k tó r e m a j ą c h a r a k t e r in ic ja c y jn o - k a te c h e ty c z n y . Do n ic h z a lic z a się: D e o ra t io n e T e r t u l i a n a , De d o m i n i c a o r a t io n e C y p r i a n a , De s a c r a m e n t i s V, 4, 18— 30 A m b r o ż e g o , E p i s t o ł a 130 ad P r o b a m i S e r m o n e s 56— 59 A u g u s t y n a , S e r m o 65 P s e u d o - A u g u - s t y n a, S e r m o 40 ( P r a e f a ti o o r a t io n i s d o m i n i c a e ) C h r o m a c j u s z a z A k w ile i, C o n l a t i o n e s p a t r u m IX , X V I I I — X X I I I J a n a K a s j a n a, P a s c h a le c a r m e n II, 231— 300 i P a sc h a le o p u s II, 17 S e d u 1 i u s z a, S e r m o n e s 67—72 P i o t r a C h r y z o l o g a , S e r m o de d o m i n i c a o r a t io n e P s e u d o - Q u o d v u l t d e u s a , O m e l i a d e o r a t io n e d o m i n i c a P s e u d o - - C h r y z o s t o m a , S e r m o 28 P s e u d o - C h r y z o s to m a ła c iń s k ie g o (J a n a z N e a p o lu ? ). T e in t e r p r e t a c j e O jc z e n a s z m ia ły słu ż y ć ja k o p o m o c k a te c h e ty c z n a d la ty ch , k tó r z y p rz y g o to w y w a li s ię do c h r z tu ś w ię te g o lu b n ie d a w n o p r z y ję li te n s a k r a m e n t. S tą d g łó w n y n a c is k sp o c z y w a w ty c h p is m a c h n a w ie rz e , k tó r a k s z t a łt u je i p rz e m ie n ia c h rz e ś c ija n in a . T e m u ce lo w i p o d p o rz ą d k o w a n a je s t z e w n ę tr z n a f o r m a ty c h i n t e r p r e ta c j i O jc z e nasz . „W e g zeg ezie O jcze
n a s z K o śc io ła s ta ro ż y tn e g o n ig d y n ie c h o d z i o m e to d ę s a m ą w so b ie w y s t a r c z a ją c ą — s tw ie r d z a a u to r w p o d s u m o w a n iu p ra c y — o n a w y s tę p u je z a w sz e w z e s p o le n iu z w ia r ą i ż y c ie m k a ż d e g o c z ło w ie k a ” . 2. I n t e r p r e t a c j a o c h a r a k t e r z e śc iśle e g z e g e ty c z n y m . S ą to n a s tę p u ją c e : De s e r m o n e d o m i n i i n m o n t e II, 4, 15·—9, 35 A u g u s t y n a , C o m m e n t a r i u s i n M a t t h a e u m I H i e r o n i m a o ra z O p u s i m p e r f e c t u m i n M a t t h a e u m (h o m ilia 14) n ie z n a n e g o a u to r a . T e in t e r p r e t a c je O jc z e n a s z n ie są o d rę b n y m i t r a k t a t a m i a n i s a m o d z ie l n y m i c z ę ś c i a m i. d z ie ł p a tr y s ty c z n y c h ; s ta n o w ią one f r a g m e n t y pism,_ k tó r y c h c e le m je s t o b ja ś n ie n ie i k o m e n to w a n ie w ie rs z z a w ie rs z e m P is m a Ś w ięteg o , zw ła sz c z a e w a n g e lii św ię te g o M a te u s z a . N a p la n p ie r w s z y w y s u w a ją się z a g a d n ie n ia e g z e g e ty c z n e i filo lo g ic z n e . N ie m n ie j w a ż n e m ie js c e z a jm u je w n ic h w ia r a , k tó r a o ż y w ia ży cie c h rz e ś c ija n in a ; ze w z g lę d u n a n ią p r z e p r o w a d z a się eg zeg ezę P is m a Ś w ię te g o , do n ie j się o d w o łu ją o b ja ś n ie n ia p o sz c z e g ó ln y c h p ró ś b m o d litw y O jcze nasz.
I n t e r p r e t a c j a O jc z e n a s z n o si p ię tn o ty c h s a m y c h h is to ry c z n y c h i te o - 'lo g ic z n y c h u w a r u n k o w a ń , k tó r y m p o d d a n e je s t c a łe dzieło; on e w y z n a c z a ją o d c z y ta n ie , r o z u m ie n ie i tłu m a c z e n ie M o d litw y P a ń s k ie j. S tą d p rz e d s ta w io n e są t u ta k ie z a g a d n ie n ia , ja k d ro g a d u sz y do B oga, w z a je m n y z w ią z e k i o d n ie s ie n ie B oga i c z ło w ie k a , czy te ż k o n c e p c ja sz c z ę śliw e g o ż y c ia c z ło w ie k a . 3. I n t e r p r e t a c je , k tó r e są n a u s łu g a c h a r g u m e n ta c j i te o lo g ic z n e j. Do n ic h z a lic z a się: D ia lo g u s a d v e r s u s p e la g ia n o s II I, 15 H i e r o n i m a , De
d o n o p e r s e v e r a n t i a e II, 4—III, 9 A u g u s t y n a .
M o d litw a O jc z e n a s z słu ż y w ty c h d z ie ła c h za a r g u m e n t w d y s k u s ji te o lo g ic z n e j, w k tó r e j c h o d z i b ą d ź o w y k a z a n ie o rto d o k s ji ( j a k ' m a to m ie js c e w p iś m ie H ie ro n im a ), b ą d ź te ż o p o tw ie r d z e n ie z g o d n o śc i w ia r y z tr a d y c j ą K o śc io ła (co m a n a c e lu p is m o A u g u s ty n a ).
T e in t e r p r e ta c j e O jc z e n a s z d a się s p r o w a d z ić do s ta ro c h rz e ś c ija ń s k ie g o a k s jo m a tu : l e x o r a n d i — l e x c re d e n d i : z m o d litw y b o w ie m m o ż n a o d c z y ta ć n o rm ę w ia ry . T u c e le m n ie je s t k s z ta łto w a n ie ż y c ia w o p a r c iu o s łu c h a n ie P is m a Ś w ię te g o , lecz s a m a a r g u m e n ta c j a s łu ż ą c a w ła ś c iw e m u ro z u m ie n iu
w ia ry . P is m o Ś w ię te b ie r z e się z a te m za n o r m a ty w n ą silę, z k tó r ą m u s i się z g a d z a ć w y p o w ie d ź te o lo g ic z n a .
I n t e r p r e t a c j e te j g r u p y n a z y w a a u to r „ in t e r p r e ta c ja m i p r z e c iw ”, bo n a le ż ą do s p o r u te o lo g ic z n e g o , n a to m ia s t i n t e r p r e ta c je d w ó c h p ie r w s z y c h g r u p n a z y w a „ i n t e r p r e ta c ja m i z a ” , bo. c e le m ic h je s t p o m o c w ż y c iu w ia ry .
M o d litw a O jc z e n a s z m ia ła d u ż e z n a c z e n ie w s ta r o ż y tn y m K o ściele. O k r e ś la n a b y ła m ia n e m b r e v i a r i u m t o t i u s e v a n g e l ii, o b ra z o w a ła z ro z u m ie n ie w ia r y s ta ro ż y tn e g o K o śc io ła , jeg o w s łu c h a n ie się w sło w ó B oże i jeg o u r z e c z y w is tn ie n ie w d z ia ła n iu lu d z i, b y ła śc iśle z w ią z a n a z is to tn y m i c z y n n o ś c ia m i K o śc io ła j a k in ic ja c j a c h rz e ś c ija ń s k a , k a te c h e z a czy w y k ła d P is m a Ś w ię teg o , k tó r e słu ż y ły p rz e k a z o w i w ia ry . S tą d te ż s a m ą p r e z e n ta c ję p a tr y s ty c z n y c h i n t e r p r e ta c j i O jc ze n a s z n a le ż y u z n a ć za g o d n ą u w a g i; d z ię k i n ie j m o ż n a d o trz e ć do s a m y c h ź ró d e ł p a tr y s ty c z n e j m o d litw y i śle d z ić u w a ż n ie p ro c e s k s z ta łto w a n ia się w ia r y w p ie r w s z y c h w ie k a c h c h r z e ś c ija ń s tw a .
D y s e r ta c ja t a je s t ró w n ie ż in te r e s u j ą c a i c e n n a ze w z g lę d u n a u k ła d k o m p o z y c y jn y i o s ią g n ię te w y n ik i. A n a liz a b o w ie m in t e r p r e t a c j i O jc z e n a s z d a je p o d s ta w ę do p o tw ie r d z e n ia is tn ie n ia s ta r o c h r z e ś c ija ń s k ie j t r a d y c j i i n te r p r e t a c y jn e j P is m a Ś w ię te g o , p o z n a n ia je j z a ło ż e ń i w ła śc iw o ś c i. P r a c a o d z n a c z a się d u ż ą p r z e jr z y s to ś c ią w p r z e d s ta w ie n iu p r o b le m u z a p o w ie d z ia n e g o w t y t u le : H ö r e n u n d h a n d e l n , k tó r y b y ł n ie ty lk o a k tu a l n y w s t a r o ż y t n y m K o śc ie le , le c z ta k ż e m a p r a k ty c z n e z n a c z e n ie w K o śc ie le d z isie jsz y m . ks. K a z i m i e r z O b r y c k i , W a r s z a w a R E C E N Z J E J o h a n n e s M. N Ü T Z È L , D a g i n g e n i h n e n die A u g e n a uf. W e g e z u ö s t e r l i c h e n G la u b e n , F r e ib u r g - B a s e l- W ie n 1986, V e rla g H e r d e r , s. 80.
„ W te d y o tw o rz y ły się im o c z y ” je s t ty tu łe m n ie w ie lk ie j ro z m ia r a m i k s ią ż k i n a t e m a t r o z u m ie n ia i w ia r y ta j e m n i c ę z m a r tw y c h w s ta n ia J e z u s a C h ry s tu s a . M im o że m a m y do c z y n ie n ia z m a łą ro z m ia r a m i p o z y c ją , a s a m a u t o r n ie ro ś c i so b ie p r e te n s ji, a b y ją o k re ś la ć d z ie łe m n a u k o w y m , to p rz e c ie ż n ie m oże b y ć o n a n ie z a u w a ż o n a p rz e z eg z e g e tó w , te o lo g ó w , a n a w e t d u s z p a s te rz y . W k s ią ż c e z w ró c o n o u w a g ę n a p o z o rn ie b a n a ln y p ro b le m : d la c z e g o u c z n io m J e z u s o w y m t a k tr u d n o b y ło p rz y ją ć p r a w d ę o z m a r tw y c h w s ta n i u J e z u s a C h r y s tu s a ? Z d a rz e n ia n a s tą p iły p o c z y n a ją c od w c z e sn e g o w ie lk a n o c n e g o p o ra n k a . W te z d a r z e n ia tr z e b a je d n a k u w ie rz y ć . T y m c z a s e m łą c z n o ść m ię d z y ty m i d w o m a e le m e n ta m i n ie je s t b lis k a . O k a z a ło się to w te d y , g d y d o szło do k o n f r o n ta c j i o w y c h d w u e le m e n tó w . F a k t z m a r tw y c h w s ta n i a — ó w e le m e n t p ie r w s z y — o d k ry ły k o b ie ty , k tó r e p r z y b y ły do g ro b u ; są n a w e t z n a n e im io n a n ie k tó r y c h z n ic h . S tw ie r d z ili te n f a k t z w ła sz c z a d w a j u c z n io w ie id ą c y do E m a u s, k tó r z y z n a li te ż w y p a d k i p o p r z e d z a ją c e , ja k ie z d a rz y ły 's ię w Je ro z o lim ie , z n a li te ż z a p o w ie d z i s t a r o te s ta m e n ta l n e o z b a w ie n iu , ja k ie m ia ło s ię d o k o n a ć . p rz e z o c z e k iw a n e g o M e s ja sz a . N ie p o tr a f il i je d n a k ty c h f a k t ó w i z a p o w ie d z i p o łą c z y ć z sobą. O czy ic h b y ły z a ć m io n e . T rz e b a je b y ło o tw o rz y ć . O tw a rc ia o c z u d o k o n a ł J e z u s , k tó r y z w ró c ił u w a g ę n a to, iż t a k się s ta ć m ia ło i t a k b y ć m u s ia ło .
A u to r k s ią ż k i z a u w a ż y ł, i to u z n a ć t r z e b a za t r a f n e , że u c z n io w ie 'w d ro d z e do E m a u s n ie p o z n a li J e z u s a n a ty c h m ia s t, a le do n ieg o d o c h o d z ili p o w o li. A z ło ż y ły się n a to ro z p o z n a n ie ró ż n e e le m e n ty , k tó r e n ie ja k o b y ły „p o d ro d z e ” do w ia r y w C h ry s tu s a . P rz e d e w s z y s tk im do te g o p o z n a n ia p o tr z e b n a b y ła r e f le k s j a n a d ż y c ie m z ie m s k im Je z u s a . B yło o no z n a n e u c z n io m : do teg o , co p rz e ż y w a li p rz e d te m , b ę d ą c z J e z u s e m , o d w o łu ją się ja k o do rz e c z y w is to ś c i r e a ln y c h , k tó r e p o z w o liły im n a k o n f r o n ta c j ę w ła s n e go p o z n a n ia p r z e d ś m ie r c ią z p o z n a n ie m n a d z w y c z a jn y m — p o z m a r tw y c h w s ta n iu . P o tr z e b n a b y ła ta k ż e r e f le k s j a n a d ty m , co o M e s ja s z u p is a ła 1 2 *
