Piotr Rzeńca
IW ONICZ ZD R Ó J - PRZY K ŁA D K O EG ZY STEN C JI FUNKCJI UZD R O W ISK O W EJ I W Y PO C ZY N K O W EJ Z INNYM I FUNKCJAM I MIASTA IW ONICZ ZD R Ó J, EX A M PLE DE LA C O EX ISTEN C E DES FONCTION S C U R A TIV E ET DE REPO S AVEC D ’AUTRES FONCTION S DE LA VILLE IW ONICZ ZDRÓJ - EX A M PLE OF TH E C O EX ISTEN C E OF TH E H EA LTH R ESO R T AND HOLIDAY FUNCTION W ITH O TH ER FUNCTION S
OF TH E TO W N
Badania diagnostyczne przeprowadzone przez autora w 1993 r.1 wykazały zróż nicow anie jak ościow e i przestrzenne funkcji uzdrowiska. Celem pracy jest przedsta w ienie struktury funkcjonalno-przestrzennej Iw onicza Zdroju i stopnia je g o rozwoju funkcjonalnego, w odniesieniu do społeczno-ekonom icznych i przyrodniczych warun ków regionu, a także udow odnienie tezy o koegzystencji różnych funkcji w tym ośrod ku. N a tle m odelow ej struktury funkcjonalnej autor identyfikuje potencjalne czynniki konfliktogenne.
1. WSTĘP
Iw onicz Zdrój należy do najstarszych i najbardziej renom ow anych uzdro w isk w Polsce, mimo to uniknął nadm iernej urbanizacji i przeinw estow ania. J. G r o c h (1991) na podstaw ie badań z 1986 r. uznał za uzasadnione zapro ponow anie tego ośrodka balneologicznego jak o przykładu optym alnego modelu uzdrow iska w układzie kom pleksu cech określających jeg o strukturę
funkcjo-1 Artykuł oparty na pracy magisterskiej autora pt. Funkcja turystyczna Iw on icza Zdroju napi sanej w 1994 r. w Katedrze Geografii M iast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Stanisława L iszew skiego.
na Iną i stopień zurbanizow ania. W niosek ten stał się im pulsem do głębszych studiów nad uw arunkow aniam i i procesam i rządzącym i kierunkam i rozwoju funkcjonalnego Iw onicza Zdroju, także w szerszym kontekście uw arunkow ań geograficznych i historyczno-gospodarczych.
A utor traktuje term in „koegzystencja” podobnie ja k W. K o p a l i ń s k i (1990), jak o „w spółistnienie”, „w spółżycie”, poszerzając jed n ak w badaniach nad strukturą funkcjonalną ośrodków balneologicznych jego znaczenie o „w spół zależność” . Za sym ptom zaniku koegzystencji funkcji uzdrow iska uw aża zaś przerost jed n ej lub kilku funkcji osiedlotw órczych nad funkcją leczniczo-uzdro- wiskow ą, prow adzący do jej destrukcji i pojaw ienia się wyraźnych kolizji inte resów różnych grup społeczeństw a, a także konfliktów przestrzennych w yni kających z przeinw estow ania oraz dysonansów w fizjonom ii zabudow y uzdro wiska. Funkcje uzdrow iskow a i w ypoczynkowa zostały potraktow ane przez autora ja k o integralne składniki funkcji turystycznej.
W iększość m ateriałów źródłow ych została zebrana podczas badań tereno wych podjętych w sezonie letnim 1993 r. D ystans czasow y pom iędzy badaniam i prow adzonym i przez J. Grocha i badaniami autora (1 9 8 6-1 993 ) pozwolił rów nież stw ierdzić, czy i w jakim zakresie w Iwoniczu Zdroju znalazły odzw iercie dlenie przem iany gospodarcze i społeczne, które nastąpiły w polityce socjalnej po 1989 r.
2. C H A R AK TERYSTYK A REGIONU I UZDROW ISKA
Iw onicz Zdrój położony je s t w południow o-w schodniej Polsce, w łańcuchu K arpat Z achodnich, na północnej granicy Beskidu N iskiego, który w raz z G ó rami Ondaw skim i na Słowacji tworzy m akroregion Beskidy Środkowe ( K o n d r a c k i 1988). M akroregion ten odznacza się charakterystycznym krajobrazem , w którym dom inują długie, rów nolegle grzbiety o spłaszczonych w ierzchow inach i kopulastych szczytach. N a południe od uzdrowiska, w obrębie tzw. Beskidu D ukielskiego, szczyty sięgają nieco powyżej 700 m n.p.m . (rys. I). Jednocześnie je s t to najniższa część całego łuku K arpat, którego najw iększe obniżenie znajduje się w pobliżu Przełęczy Dukielskiej - 500 m n.p.m. Sytuacja ta sprzyja napływow i ciepłych, suchych mas pow ietrza znad N iziny W ęgier skiej, które przem ieszczając się przez grzbiety Beskidu N iskiego n abierają do datkow o cech w iatrów fenowych o silnej bodźcowości, noszących nazwę w ia trów dukielskich lub rym anow skich.
D eniw elacje są tu stosunkow o niewielkie, rosnąc w kierunku najw yższych partii Beskidu N iskiego. Doliny rzek spływ ających prostopadle do grzbietów górskich stanow ią elem ent w zbogacający rzeźbę terenu, rozczłonkow ując m.in. północno-w schodni fragm ent strefy krawędziowej opisyw anego pasm a
górs-kiego. N iektóre odcinki dolin posiadają tu charakter przełom ow y, co w przypad ku W isłoka w ykorzystano do lokalizacji sztucznego zbiornika retencyjnego.
Iw on icz Zdrój Brzostek Dynów Jasło Krosno rywisiokj Brzozów« Nowy Żmigród [Rymani Sanok Bukowsko ? « 1 < Jaśliska —— drogi rzeki SŁO W AC JA 0 5 10 km !___ l____I
Rys. I. Położenie geograficzne Iw onicza Zdroju D essin l . La situation géographique dc Iw onicz Zdrój
U nikalne piękno Beskidu N iskiego tw orzy m ało zanieczyszczone i prze kształcone środow isko naturalne, urozm aicona roślinność oraz duża lesistość te renu, która kształtuje się dla woj. krośnieńskiego na poziom ie 47,5% pow ie rzchni i należy do najw yższych w kraju. N ajcenniejsze przyrodniczo i krajobra zow o obszary zostały objęte najw yższą form ą ochrony - w 1995 r. utworzono M agurski P ark N arodow y.
Inne elem enty stanow iące o indywidualnym charakterze opisyw anego pasm a górskiego, to odm ienność struktury etnicznej, zabytki techniki przem ysłu nafto wego, a także w ystępujące tu m iejsca m artyrologii - cm entarze w ojskow e z cza sów I i II w ojny światowej.
Do 1947 r. Beskid N iski w większej części był zam ieszkany przez ludność łem kow ską; grupę etniczną o nie do końca w yjaśnionej genezie, używ ającą
w łasnego dialektu. N iestety, fale przesiedleń dokonanych przez rząd polski w latach 1945-1947 doprow adziły do niemal całkow itego zniszczenia pierw ot nego składu etnicznego Lem kowszczyzny. D rew niane cerkw ie greckokatolickie i praw osław ne - perły architektury sakralnej, zagrody chłopskie tzw. „chyże” oraz przydrożne, kam ienne krzyże stanow ią dziś tylko niewielką, ale nadal interesującą część dawnej kultury m aterialnej Łem ków (B a r w i ń s k i 1995).
Północne skłony Beskidu N iskiego, Pogórze Bukowskie i K otlina Jasielsko- -K rośnieńska są kolebką pierw szego na św iecie okręgu w ydobycia i przetw ór stwa ropy naftow ej ( K o n d r a c k i 1988). Do dziś znaleźć m ożna w terenie szyby naftow e, niektóre nadal czynne, niew ątpliw ie urozm aicające krajobraz. W m iejscow ości B obrka zorganizow ano unikatowe M uzeum -Skansen Przemy słu N aftow ego ( L i j e w s k i , M i k u ł o w s k i , W y r z y k o w s k i 1992). W kilku strefach Beskidu N iskiego istnieją warunki tektoniczne sprzyjające pow staw aniu, grom adzeniu i eksploatacji wód m ineralnych. Zwykle s ą to szcza wy w odorow ęglanow o-w apniow e, rzadziej solanki jodkow o-brom kow e i wody siarczanow e (Informator..., 1995).
M im o niew ątpliw ych w alorów przyrodniczych i historyczno-kulturow ych, Beskid Niski je s t najrzadziej odw iedzaną częścią polskich Karpat, co w ynika ze słabego zagospodarow ania turystycznego ( L i j e w s k i , M i k u ł o w s k i , W y r z y k o w s k i 1992), braku tradycji wypoczynku, konkurencji sąsiednich ob szarów górskich i w ciąż jeszcze nie postrzegania tego regionu jak o atrakcyjny turystycznie. W obrębie Beskidu N iskiego i jeg o przedpola nie rozw inęły się w iększe ośrodki turystyczne, oprócz m iejscowości pierw otnie zw iązanych z bal- neoterapią. N a tej podstaw ie m ożna sądzić, że na terenie o ukazanych cechach, szansę rozw oju otrzym ały i nadal posiadają m iejscowości uzdrow iskow e. Obok Krynicy usytuowanej bezpośrednio przy zachodniej granicy Beskidu N iskiego - W ysow ej, R ym anow a Zdroju, W apiennego i Kom ańczy, która nie wykorzystała jeszcze szansy rozwoju w tym kierunku — do tych miejscowości zaliczyć należy
Iwonicz Zdrój.
Uzdrow isko Iwonicz Zdrój położone jest na dnie i zboczach doliny potoku Iwonka na w ysokości 3 0 0 -4 6 0 m n.p.m. O tw arcie doliny na osi północ-południe sprzyja je j przew ietrzaniu przy przeważającej cyrkulacji z sektora południo wego, zaś zw arte kom pleksy lasów jodłow o-bukow ych, porastających w zniesie nia wokół zdrojow iska (góra G lorieta 552 m n.p.m ., góra Przedziw na 551 m n.p.m .), osłab iają siłę w iatrów i popraw iają warunki aerosanitarne. J. G r o c h (1991) zaliczył Iwonicz Zdrój do ośrodków o najm niejszej ¡misji pyłów grubo ziarnistych. Zaciszność doliny, duże nasłonecznienie, czystość pow ietrza i nasy cenie pow ietrza jodem i brom em , pochodzącym i z w ietrzenia ropy naftowej w naturalnych w ychodniach, tw orzą specyficzny m ikroklim at miasta.
Początki historii osady są nieznane, ale choć pierw sza w zm ianka o m iejsco wości o nazwie Iw anczepole pochodzi z 1427 r„ to pow stała ona praw dopo dobnie w XIV w., w okresie dynam icznej kolonizacji tych terenów za króla K a
zim ierza W ielkiego. W zm ianka ta dotyczyła obszaru dzisiejszej wsi Iwonicz
{Monografia..., 1984). Jako pierw szy opisał w łaściw ości źródeł iwonickicli W ojciech Oczko, nadw orny lekarz Stefana Batorego, w swym dziele Cieplice
z 1578 r„ a datę tę uznaje się za początek istnienia zdrojow iska. Na wiek XVIII przypada regres dobrze funkcjonującego i popularnego uzdrowiska. R enesans przeżyw a ono będąc w rękach rodziny lir. Załuskich, w którycli posiadaniu po zostaje do 1945 r„ kiedy przechodzi na w łasność skarbu państwa. Karol i Am e lia Z ałuscy byli prom otoram i pow stania unikatow ego zespołu drew nianej zabu dow y uzdrow iskow ej w stylu szw ajcarskim . W 1973 r. w pisano centrum Iwoni cza Zdroju do rejestru zabytków (Ii ą b 1990).
Profil leczniczy Iw onicza Zdroju ukształtow ał się w okresie m iędzyw ojen nym i stanow i on rów nież odzw ierciedlenie składu wód m ineralnych, wśród któ rych znaczenie podstaw ow e posiadają solanki jodkow o-brom kow e o stężeniu 0,6-1,5% . W uzdrow isku leczy się głów nie choroby narządów ruchu, schorzenia reum atyczne, neurologiczne. Przy obecnym poziom ie zużycia wód w ilości 150 tys. m Vrok zasoby, nie biorąc pod uwagę ich uzupełniania, w ystarczą na ponad 500 lat (R z e ń c a 1994). W edług J. G r o c h a (1991) Iw onicz Zdrój, z zasobam i dobowym i m ożliwym i do eksploatacji w wysokości 486 m 3 i ich w ykorzystaniem na poziom ie 406 m3, w relacji z wysokim poziom em rozwoju lecznictw a uzdrow iskow ego je st ośrodkiem najbardziej zbliżonym do optym al nego wzorca.
Iw onicz Zdrój w raz z Buskiem , K rynicą i S zczaw nicą zaliczono do uzdro wisk o silnym tem pie rozwoju w ostatnim trzydziestoleciu (1960-1990). Szcze gólne znaczenie m iało tu uspołecznienie ochrony zdrow ia w Polsce i dynam icz ny rozwój turystyki socjalnej, kierow anej także do m iejscow ości uzdrow isko wych ( G r o c h 1991). W Iwoniczu Zdroju następow ało w tym okresie różnico w anie niem al jednolitej do II w ojny światowej bazy noclegow ej na obiekty sanatoryjne i w czasow e, bądź drogą nowych inw estycji, gdy pow staw ały nowe budynki sanatoryjne i pensjonaty, bądź drogą sukcesji - przejm ow ania starszych obiektów np. przez FW P, zakłady pracy, czy też Przedsiębiorstw o Państwowe „U zdrow isko Iw onicz Z drój”. Przyrost pojem ności bazy noclegowej był duży. W latach sześćdziesiątych pojem ność pow iększyła się o 370 m iejsc noclego wych, w latach siedem dziesiątych aż o 520 m iejsc noclegow ych, zaś w okresie
1980-1989 przyrost miał ju ż m niejsze natężenie i w yniósł 330 m iejsc nocle gowych, z czego w iększość, bo 240 m iejsc pow stała do roku 1985 r.2 Dla ostat nich czterech lat 1990-1993 charakterystyczne było zrów now ażone saldo zys ków i strat w substancji bazy noclegow ej, ja k rów nież zjaw isko sezonow ego transferu części m iejsc sanatoryjnych, w ykorzystyw anych w okresie urlopowym jak o baza w ypoczynkow a. Zjaw isko to było spow odow ane ograniczeniam i
w budżecie państw a i m niejszym o 2 0 -4 0 % dofinansow aniu sanatoriów .
Pod względem adm inistracyjnym uzdrowisko przez większość czasu swego istnienia posiadało status wsi. W zw iązku z dynam icznym rozwojem przestrzen- no-ludnościow ym po II w ojnie światowej zaszła konieczność w ydzielenia orga nizmu o charakterze m iejskim . Z dniem 1 stycznia 1956 r. utworzono jedn ostkę adm inistracyjną osiedle Iwonicz Zdrój. N astępnie, 1 stycznia 1973 r., uzyskało ono praw a m iejskie i jednocześnie stało się siedzibą urzędu adm inistracji gm in nej i ośrodkiem obsługi ludności wiejskiej ( R ą b 1990). Fakt ten, zbiegając się w czasie z okresem lepszej koniunktury w Polsce i rozbudow ą bazy sanatoryj nej, w płynął na ożyw ienie procesów urbanizacyjnych zdrojow iska. Liczba lud ności w okresie 1970-1985 wzrosła z 1781 do 2159 osób, a maksim um osiągnę ła w 1990 r. z w artością 2195 osób. W latach dziew ięćdziesiątych zauw aża się stagnację rozwoju liczby ludności.
Iw onicz Zdrój w raz z oddalonym od niego o 20 km Krosnem tworzy układ m iast silnie zw iązanych kom unikacyjnie i gospodarczo. Stolica w ojew ództw a skom unikow ana je s t z uzdrowiskiem 37 parami połączeń autobusow ych i stano wi m iejsce pracy dla części m ieszkańców Iwonicza Zdroju zatrudnionych w przem yśle i budow nictw ie, a także rezerw uar siły roboczej dla uzdrowiska. Zjaw isko to znajduje odbicie w codziennym ruchu w ahadłow ym ludności do pracy, którym w 1987 r. objętych było 1136 osób ( G r o c h 1991). K rosno od grywa rolę „stacji rozrządow ej” ruchu turystycznego dla Beskidu Niskiego, w tym rów nież Iw onicza Zdroju. Dostępność kom unikacyjną uzdrow iska należy określić ja k o dobrą, mimo braku bezpośredniego połączenia kolejow ego i prze
lotowej drogi kołowej.
3. ROZWÓJ PRZESTRZENN Y UZDROW ISKA
I O BEC N A STR UK TURA M ORFOLOGICZNO-FUNKCJONALNA
Pierwszy etap rozwoju Iwonicza Zdroju, nie utrw alony jed nak rozbudow ą trwałej infrastruktury uzdrow iskow ej, przypadł na w iek XVII. W następnym stuleciu progres został zastopow any spadkiem zainteresow ania polskiej szlachty rodzim ym i zdrojam i, w iększą popularnością cieszyły się w ody uzdrowisk leżą cych po południow ej stronie Karpat, przede wszystkim Drużbaki, Bardiów i C ie plice T renczyńskie, a naw et wody zachodniej Europy - Baden-Baden, Spa, Karlsbad (B y s t r o ń 1976). Później czynnikiem ham ującym były decyzje w ładz zaboru austriackiego obaw iających się konkurencji dla w łasnych kuror tów i utrzym yw anie ze w zględów politycznych złego stanu dróg galicyjskich ( R ą b 1990, Monografia..., 1984). Trw ała restytucja uzdrow iska nastąpiła w latach trzydziestych XIX w., gdy Iwonicz znalazł się w rękach lir. Załuskich. W kilkanaście lat w zniesiono szereg elem entów infrastruktury uzdrow iskow ej, uporządkow ano teren i źródła, w ytyczono ścieżki, będące osnow ą dzisiejszego układu urbanistycznego. W połowie XIX w. w m iejscu rozszerzenia doliny Po
toku Iwonickiego, cztery kilom etry na południe od wsi Iwonicz, ukształtow ało się historyczne centrum uzdrowiska. Bez większych zm ian m orfologicznych przetrw ało ono do dzisiaj, nadal pełniąc funkcje leczniczo-usługowe.
O tw arcie linii kolejow ej Z agórz-L upków -W ęgry (1874 r.) i dziesięć lat póź niej kolei w zdłuż Podkarpacia (L i j e w s k i 1986) skróciło czas podróży, co zaow ocow ało system atycznym wzrostem frekw encji, ja k rów nież m iało swoje odzw ierciedlenie w rozw oju przestrzennym ośrodka. Do I wojny światowej uzdrow isko odw iedzane było przez coraz w iększą liczbę kuracjuszy, rozw ijało się wąskim pasem w zdłuż dna głównej doliny (N -S ) i w kierunku zachodnim w zdłuż Belkotki (W ę c ł a w o w i c z - B i l s k a 1990). Rozbudow a naw iązy wała fizjonom icznie i funkcjonalnie do istniejącego centrum uzdrowiska. Roz wój przestrzenny w okresie m iędzyw ojennym spow odow ał dalsze południkow e rozciągnięcie jedno stki osadniczej. Lata dw udzieste to ekspansja zabudow y sa natoryjnej na stoki G óry Przedziwnej, zaś w latach trzydziestych rozpoczęto w znoszenie pierw szych pensjonatów przeznaczonych do obsługi letników (w cza sow iczów ). Przy północno-w schodniej granicy ów cześnie istniejącego układu przestrzennego pow stało ponad 20 obiektów noclegow ych (R ą b 1990).
Straty w infrastrukturze uzdrow iskow o-w czasow ej spow odow ane działania mi II w ojny światowej szybko zniw elow ano i zrekom pensow ano. N a stokach Góry W iniarskiej (północna część uzdrow iska) zbudow ano w latach 1960-1984 sześć dużych obiektów sanatoryjnych. Po przeciwległej stronie doliny od 1970 r. trw a budow a osiedla m ieszkaniow o-pensjonatow ego.
Założenie Iwonicza Zdroju na tzw. „surowym korzeniu”, a następnie jeg o rozwój w form ie w ieloetapow ej ekspansji terytorialnej, doprow adził do pow sta nia odrębnych dzielnic, w yraźnie widocznych w przestrzeni uzdrowiska. Autor określił icli zasięg i charakter na podstaw ie fizjonom ii zabudowy, analizy użyt kow ania ziem i, pierw otnych i obecnie pełnionych funkcji. Ogółem wyróżniono siedem dzielnic m orfologiczno-funkcjonalnych (rys. 2). W szystkie dzielnice, prócz zaburzającej układ we wschodniej części m iasta Dzielnicy M ieszkaniow o- -Pensjonatow ej, naw iązują do południkow ego przebiegu doliny Potoku Iw onic kiego, tw orzącej oś m iasta. Tereny leśne i leśno-parkow e (D zielnica Parkowa i Północno-W schodnia), stanow iące 84,8% ogólnej pow ierzchni uzdrowiska, są bezpośrednim zapleczem rekreacyjno-w ypoczynkow ym (tab. I).
M iejsca zam ieszkania ludności Iwonicza Zdroju w ykazują dużą koncentrację przestrzenną. Dwie dzielnice: M ieszkaniow a (5,3% powierzchni miasta) i M iesz- kaniow o-Pensjonatow a (3,3% ) tw orzą „sypialnie” uzdrowiska; na ich terenie m ieszka 82,5% ludności miasta.
W iększość terenów usługowych (4,7% ogólnej pow ierzchni) skupiona je st w środkow ej części m iasta. Funkcja uzdrow iskow a rozw inęła się w obrębie his torycznego centrum uzdrow iska (Stara Dzielnica Sanatoryjna) i na stokach Góry W iniarskiej (N ow a D zielnica Sanatoryjna), gdzie ulokowano gros obiektów sa natoryjnych, zakłady przyrodolecznicze, formy małej architektury uzdrow
isko-Rys. 2. D zielnice m orfologiczno-funkcjonalne Iwonicza Zdroju
1 - Stara D zielnica Sanatoryjna, 2 - N ow a D zielnica Sanatoryjna, 3 - D zielnica Centralna, 4 - D zielnica Północno-W schodnia, 5 - D zielnica M ieszkaniow a, 6 - D zielnica M ieszkaniow o- -Pensjonatow a, 7 - D zielnica Leśno-Parkowa ( ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie
badań terenowych)
D essin 2. Les quartiers morphologiques et fonctionnels de Iw onicz Zdrój
I - V ieux Quartier de Sanatoriums, 2 - Nouveau Quartier de Sanatoriums, 3 - Quartier Central, 4 - Quartier Nord-Est, 5 - Quartier d ’Habitation, 6 - Quartier d ’Habitation et de Pensions, 7 - Quartier Forestier et de Parc ( s o u r c e : élaboration propre basée sur les recherches de terrain)
wej, Łazienki M ineralne i Borowinowe. Obie dzielnice sanatoryjne różnią się pod w zględem fizjonom ii. Stara Dzielnica Sanatoryjna (2,2% powierzchni m ia sta) w yróżnia się XIX w. zabytkow ą zab u d o w ą przew ażnie drew nianą, zaś na N o w ą D zielnicę S anatoryjną (2,7% powierzchni m iasta) składają się duże w ie
lopiętrow e budynki sanatoryjne, przeznaczone do obsługi m asowego ruchu uz drow iskow ego, w ybudow ane w latach 1960-1984.
N ajbardziej m iejski charakter posiada Dzielnica C entralna (1,7% pow ie rzchni m iasta). Stopień zainw estow ania je s t tu bardzo wysoki, sięga bowiem 95% pow ierzchni. Tereny usługow e dom inują dość w yraźnie, zw łaszcza w za kresie usług handlow ych, gastronom icznych oraz adm inistracji, przeplatając się z terenam i pełniącym i funkcje m ieszkaniow e. G łów ną substancję zabudow y
sta-T a b e l a I Struktura użytkowania ziem i w Iw oniczu Zdroju w 1993 r.
La structure de l’exploitation de la terre 5 Iw onicz Zdrój en 1993
Formy użytkowania ziemi 1 II III IV V VI VII Razem
w hektarach
Tereny m ieszkaniow e - - 2,2 - 6,8 3,9 - 12,9
Tereny usługow e, 7,4 8,3 4,9 - 0,5 2,4 4,0 27,5
w tym:
- usług w zakresie ochrony zdrowia,
lecznictw a uzdrow iskow ego 6,1 8,2 0,3 14,6
- usług turystyczno-w ypoczynkow ych - - 0,7 - 0,1 2,0 3,9 6,7
- usług ogólnych, łączności, admini-
stracj i 0,8 0,9 0.1 0,2 2,0
- usług handlowych i administracyj
nych 0,3
.
2,8 . 0,3 0,2 0,1 3,8- usług w zakresie kultury 0,2 0,1 0,2 - - - - 0,4
Tereny zieleni, 5,0 4,4 0,5 31,0 8,2 5,2 290,7 3 45,0
w tym
- parków i zieleń ców 5,0 4,4 0,5 . 8,2 5,2 225,7 2 49,0
- leśne - - - 31,0 - - 65,0 96,0
Tereny rolnicze - 2,8 - 49,7 10,0 6,2 114,3 183,0
Inne tereny zainw estow ane 0,4 0,2 2.0 OJ 5,2 1,6 2,5 12,0
Nieużytki 0,4 0,2 2,0 0,1 5,2 1,6 2,5 12,0
O gółem 12,8 15,8 9,8 80,8 30,7 19,5 413,0 5 82,4
I - Stara D zielnica Sanatoryjna, II - N ow a D zielnica Sanatoryjna, III - D zielnica Centralna, IV - D zielnica Północno-W schodnia, V - D zielnica M ieszkaniowa, VI - D zielnica M ieszkanio- wo-Pensjonatow a, VII - D zielnica Parkowa
Ź r ó d ł o : Opracowanie w łasne na podstawie szczegółow ego planu zagospodarowania prze strzennego miasta Iw onicza Zdroju.
now ią w ille i pensjonaty o zróżnicow anej fizjonom ii, w zniesione w okresie m ię dzyw ojennym , a obecnie pełniące funkcje inne niż pierw otnie. Rozwój prze strzenny Iwonicza Zdroju po II w ojnie światowej i aw ans m iasta w hierarchii adm inistracyjnej w 1973 i\, ze względu na brak odpow iedniej infrastruktury, stw orzyły konieczność szybkiej adaptacji starych obiektów do pełnienia nowych funkcji m iejskich (U rząd M iasta i Gminy, przedszkole, biblioteka), ja k rów nież budow y w ielofunkcyjnych paw ilonów w stylu odbiegającym od charakteru zabudow y tej części uzdrow iska (hotel „G lorieta”). D rugim czynnikiem m odyfi kującym była sukcesja ekonom iczna handlu i usług, w ypierająca m ieszkalnictw o z dolnych kondygnacji budynków.
A naliza struktury funkcjonalnej w ykazała i potw ierdziła istnienie w yspecja lizowanych dzielnic morfologiczno-funkcjonalnych, oddzielonych pasami czy kli nami zieleni w ysokiej. K oncentracja ludności i funkcji m iastotw órczych na nie wielkim obszarze oraz brak dzielnicy przem ysłow ej, to czynniki pozytywne, od ciążające tereny pełniące funkcje uzdrow iskow o-w ypoczynkow e.
4. FUNKCJE M IASTA W ŚWIETLE STRUKTURY ZATR UDN IENIA
Pierw otnie m ieszkańcy wsi Iw onicz trudnili się rolnictw em . Od lat trzydzie stych XIX w. zaczęto dynam icznie rozwijać w odolecznictw o. Funkcja osiedla ulegała stopniow ej zm ianie z rolniczej na uzdrow iskow o-rolniczą, co początko wo spow odow ane było napływem z zew nątrz ludności o odpow iednich kw alifi kacjach zaw odow ych {Monografia..., 1984). W ciągu niespełna 150 lat funkcja uzdrow iskow a zdom inow ała i w ykreow ała sam odzielne miasto, zaś w okół niej w ykształciły się inne funkcje m iejskie.
O dzw ierciedleniem w spółczesnego charakteru m iasta jest struktura zaw odo wa jeg o m ieszkańców w 1993 r. (tab. II). N a podstaw ie m ateriałów W oje wódzkiego Urzędu Statystycznego w Krośnie za zaw odow o czynnych uznano
1309 m ieszkańców Iwonicza Zdroju. W gałęziach produkcji m aterialnej zatrud nionych było 28,3% osób zaw odow o czynnych, a najliczniejszą grupę stanowili pracow nicy handlu (8% ). W śród gałęzi produkcji niem aterialnej (71,7% ) prym w iodła ochrona zdrowia, opieka społeczna i kultura fizyczna (49,4% ), do której zaliczono personel medyczny, fizykoterapeutów, pracow ników pom ocniczych i technicznych. W w iększości są to zawody sfem inizow ane, co znajduje od zw ierciedlenie dużym udziałem kobiet pracujących w tym dziale (aż 58,7% w szystkich kobiet pracujących w mieście).
T a b e l a II Struktura zaw odow a m ieszkańców Iw onicza Zdroju w marcu 1993 r.
La structure professionnelle des habitants de Iw onicz Zdrój en mars 1993
Dział Ogółem M ężczyźni Kobiety
gospodarki N % N % N % Przemysł 99 7,6 57 11,8 42 5,1 Budownictwo 55 4,2 54 11,2 1 0,1 R olnictwo 77 5,9 40 8,3 37 4,5 Transport i łączność 34 2,6 II 2,3 23 2,8 Handel 105 8,0 34 7,0 71 8,6
Gospodarka komunalna i gospodar ka m ieszkaniow a oraz niemate
rialne usługi komunalne 57 4,5 49 10,2 8 1,0
Oświata i w ychow anie 135 10,3 23 4,8 112 13,6
Kultura i sztuka 8 0,6 4 0,8 4 0,5
Ochrona zdrowia, opieka społeczna
i kultura fizyczna 647 49,4 162 33,5 485 58,7
Turystyka i wypoczynek 6 0,5 1 0,2 5 0,6
Administracja państwow a i wydział
spraw iedliw ości 62 4,7 43 8,9 19 2,3
Finanse i ubezpieczenia 24 1.8 5 1,0 19 2,3
Razem 1309 100,0 483 100,0 826 100,0
W turystyce i w ypoczynku, wg m ateriałów W ojew ódzkiego Urzędu Statys tycznego zatrudnionych było zaledw ie sześć osób (0,5% ), co św iadczy raczej o niedoskonałości oficjalnych statystyk i pozw ala podejrzew ać istnienie w tym zakresie tzw. „szarej strefy”. Fakt wynajm u lokali nie je s t zw ykle zgłaszany jak o źródło dochodu do Urzędu Skarbowego. Rów nocześnie jed n ak kw aterodaw cy w ykazujący działalność turystyczną i posiadający także inne źródło utrzym ania, nie są zaliczani do grona pracow ników sektora turystyki i wypoczynku, gdyż urzędow e statystyki uw zględniają tylko jed n o m iejsce zatrudnienia, zaś prow a dzenie kw atery lub pensjonatu traktow ane je s t ja k o zajęcie dodatkowe. W łaści ciele kw ater pryw atnych i pensjonatów zaniżają liczbę zatrudnionych bądź po siadają status em erytów lub rencistów nie traktow anych jak o osoby zaw odow o czynne. W 1993 r. część pensjonatów w Iwoniczu Zdroju znajdow ała się w ge stii spółdzielczych biur turystycznych. Rezydentów uznaw ano za agentów biur podróży. Agenci, osoby w ykonujące prace sezonow e i prace na um ow ę-zlecenie rów nież byli pom ijani w oficjalnych statystykach.
B adania terenow e przeprow adzone latem 1993 r. pozw oliły ustalić rzeczy w istą w ielkość zatrudnienia m ieszkańców Iwonicza Zdroju w obsłudze ruchu turystycznego (sanatoryjnego i wypoczynkowego). W obiektach noclegow ych pracow ało w tym okresie ok. 1050 osób, z których 436 było m ieszkańcam i uzdrow iska, zaś w bazie gastronom icznej funkcjonow ało 51 etatów, z których 29 w ykorzystyw ali autochtoni. K uracjuszy i w czasow iczów obsługiw ało 465 autochtonów , pom ijając pracow ników kadry lekarskiej służby zdrowia. Ruch tu rystyczny (sanatoryjny i w ypoczynkow y) tw orzył łącznie ok. 1100 m iejsc pracy. Do tej w artości należałoby dodać 2 0 0 -250 etatów w obiektach bazy tow arzy szącej (sklepy, punkty usługow e) oraz personelu lekarskiego, choć w tym ostat nim przypadku należy zachow ać ostrożność, gdyż jeg o część zw iązana je s t z zam kniętym uzdrow iskow ym lecznictwem szpitalnym i niezbędną, przy tym rzędzie w ielkości ośrodka m iejskiego, grupą pracow ników służby zdrow ia ob sługującą m iejscow ą ludność.
Jak w ykazały badania terenow e w 1993 r„ praw ie połow a zatrudnionych (49,4% ) zw iązana była z ochroną zdrowia, opieką społeczną i kulturą fizyczną, a w innych działach zw iązanych z turystyką pracow ało dalszych 17,4% ogółu m ieszkańców Iw onicza Zdroju. Uzdrowisko posiadało n ajniższą stopę bezro bocia spośród m iast woj. krośnieńskiego (tab. III). Pod koniec 1992 r. w ynosiła ona 6,24% , w m arcu 1993 r. w zrosła do 7,71% - przy średniej dla w ojew ódz tw a 14,9% (grudzień 1992) i 15,4% (m arzec 1993), a dla m iast woj. krośnień skiego odpow iednio — 13,6% i 14,21%. Jednocześnie przy niewielkim bezrobo ciu w ew nętrznym Iw onicz Zdrój był lokalnym rynkiem pracy. W bazie turys tyczno-w ypoczynkow ej, lecznictwie uzdrowiskowym i gastronom ii pracow ało 636 osób z pobliskich m iejscow ości, w tym także z Krosna. W 1986 r. całkow ita liczba osób dojeżdżających do pracy w ynosiła 880, przy saldzie dodatnim +624 osoby ( G r o c h 1991).
T a b e l a III Stopa bezrobocia w wybranych jednostkach przestrzennych w woj. krośnieńskim Le taux du chôm age dans les unités spatiales choisies dans la voïvodie de Krosno
Jednostka przestrzenna
S top a b ezrob ocia grudzień 1992 (%) marzec 1993 (%) Woj. krośnieńskie 14,88 15,40 M iasta ogółem 13,61 14.12 Iw onicz Zdrój 6.24 7,77 Rymanów 10,48 11,39 Ustrzyki D olne 20,06 20,91 Krosno 12,66 12,97 Biecz 10,80 11,85 Zagórz. 16,69 16,27
Gmina wiejska Iw onicz 13,18 12,90
Gmina w iejska Rymanów 11,39 11.84
Ź r o d ł o: Opracowanie własne na podstawie materiałów W US w Krośnie.
W okresie 1986-1993 struktura zatrudnienia nie uległa większym zm ianom . D om inow ała nadal funkcja turystyczna sensu largo, a zw łaszcza w chodząca w jej skład funkcja uzdrow iskow o-lecznicza. Dobrze rozw inięte były funkcje handlow a i usługowa. W 1993 r. sanatoria Przedsiębiorstw a Państw ow ego „U- zdrow isko Iw onicz Z drój” i sanatoria uzdrowiskowe dofinansow yw ane były przez M inisterstw o Z drow ia i Opieki Społecznej (60 -80 % planu rocznego obłożenia miejsc). Dzięki dotacjom dla sfery budżetowej w Iwoniczu Zdroju m oże utrzy mywać się niska stopa bezrobocia. C ofnięcie dotacji grożące sanatoriom uzdro wiskowym doprow adzić m oże do zachw iania rynku pracy i przesunięcia istnie jąceg o punktu równow agi pom iędzy funkcjam i m iasta, szczególnie zaś zm iany
relacji funkcja uzdrow iskow a - funkcja w ypoczynkow a na korzyść tej dru giej. Jednocześnie przeciw działać będzie temu społeczne zapotrzebow anie na m ożliw ość poprawy stanu zdrow ia poprzez zabiegi balneologiczne, zw iązane z system atycznym podnoszeniem kosztów leczenia tradycyjnym i środkam i far m akologicznym i, do pew nego stopnia niezależnie od ceny skierow ania i pobytu w uzdrowisku.
6. RUCH TU R Y ST Y C Z N Y DO UZDRO W ISK A JAKO W SKAŹNIK POZIOMU ROZWOJU I STR UK TURY FUNKCJONALNEJ IWONICZA ZDROJU
W 1993 r. uzdrow isko dysponow ało dobrze rozw iniętą b azą noclegow ą sku piającą 2360 m iejsc noclegow ych w sześciu obiektach Przedsiębiorstw a P ań
stw ow ego „U zdrow isko Iw onicz Z drój” - 20,4% , siedm iu sanatoriach i prew en toriach uzdrow iskow ych - 36,2% , 10 domach wczasowych i ośrodkach szkole niow o-w ypoczynkow ych - 26,3% , 18 pensjonatach i kwaterach prywatnych -
15,8% oraz sezonow ych dom kach letniskowych - 1,7%. Zdecydow anie dom ino w ały obiekty całoroczne posiadające 93% ogółu m iejsc noclegow ych, wśród których najw iększą rolę odgryw ały obiekty sanatoryjne - 60,8% . Strukturę bazy noclegow ej w 1993 r. przedstaw ia tab. IV. W stosunku do roku poprzedniego nie nastąpiły w niej istotne zmiany.
A naliza tego zestaw ienia uw idacznia zjaw isko przesunięcia części m iejsc sanatoryjnych do obiektów wczasowych w okresie letnim, kiedy sanatoria w Iw oniczu Z droju posiadały tylko 27,8% ogółu m iejsc noclegow ych. Sytuację tę spow odow ało skum ulow anie na m iesiące letnie całej puli m iejsc niedofinan- sow anych przez M inisterstw o Zdrow ia i Opieki Społecznej w celu sprzedaży pełnopłatnych skierow ań poprzez biura podróży i innych pośredników . Struk tura bazy noclegow ej, a zw łaszcza jej elastyczność sezonow a m iały duże zna czenie dla w ielkości ruchu turystycznego, jeg o sezonowości i m ożliwości spot kania w uzdrow isku różnych grup gości.
W ielkość ruchu turystycznego ukształtow ała się na początku lat osiem dzie siątych na poziom ie 45 0 0 0 -5 0 000 osób rocznie ( R ą b 1990). Przełom lat osiem dziesiątych i dziewięćdziesiątych zaznaczył się spadkiem frekw encji, uzna wanym przez autorów popularnych opracow ań przew odnickich za znaczący. Jak podaje J. M i c h a l a k (1995), natężenie przyjazdów w ostatnim dzie sięcioleciu zm alało z 40 000^15 000 gości do 30 000 gości, a jed y n ie 1994 r. przyniósł nieznaczny w zrost liczby kuracjuszy i wczasowiczów. Jednak wyniki szczegółow ych badań diagnostycznych ruchu kuracyjnego i wypoczynkow ego w skazują na raczej niewielki zastój. Frekwencja spadla do 43 639 osób w 1986 r. ( G r o c h 1991), a następnie do 40 661 osób w 1992 r. ( R z e ń c a 1994). W okresie 1986-1992 zanotow ano więc spadek natężenia ruchu turystycznego o 6,8% , co w porów naniu z innymi uzdrowiskam i je s t w artością niew ielką. W Ż egiestow ie Zdroju w podobnym okresie 1988-1991 spadek ten w yniósł aż 31% ( N a w r o t 1994). Obniżenie frekw encji w Iwoniczu Zdroju nie było w ięc tak drastyczne, na co w pływ miała istniejąca struktura bazy turystycznej, spraw na działalność m arketingow a przedstaw icieli Przedsiębiorstw a Państw o w ego „U zdrow isko Iw onicz Z drój” i innych przedsiębiorstw oraz znaczenie i w a lory tego ośrodka balneologicznego.
W 1992 r. Iw onicz Zdrój odw iedziło 40661 osób, w śród których było 19465 kuracjuszy - 47,9% (3220 osób na leczeniu szpitalnym) i 21 196 w czasow iczów - 52,1% . T rudną do ustalenia stała się liczba osób zakw aterow anych w obiektach w czasow ych, a poddających się zabiegom leczniczym bądź subiektyw nie traktu jących swój pobyt jak o form ę rew italizacji, ja k rów nież niew ielka liczba osób w ykorzystujących skierow ania do obiektów szpitalnych jak o tani pobyt i lecze nie w uzdrow isku. A naliza wielkości i struktury ruchu turystycznego pozw ala
T a b e l a IV Struktura bazy noclegow ej w Iw oniczu Zdroju w 1993 r.
La structure de la base dc couchagc h Iwonicz Zdrój
Liczba miejsc
Nazwa, w łaściciel obiektu noclegow ych
ogółem %
SA NATO RIA 1 336 56,6
Szpital Uzdrow iskow y „E kscelsior” PPU „Iw onicz Zdrój” 140 5,9
Sanatorium „Biały Orzeł” PPU „Iw onicz Zdrój” 135 5,7
Sanatorium „Stare Łazienki” PPU „Iw onicz Zdrój” 34 1.4
Sanatorium „Dom Zdrojowy” PPU „Iw onicz Zdrój” 26 U
Sanatorium „Mały Orzeł” PPU „Iw onicz Zdrój” 34 1,4
Sanatorium „Pod Jodłą” PPU „Iw onicz Zdrój” 80 3,4
Sanatorium „Pew ex” PPU „Iw onicz Zdrój”, w sezonie letnim „Pew cx” Kra
ków (t) 32 1,4
Prewentorium „Piast” Zw iązek R zem iosła P olskiego (t) 115 4,9
Sanatorium Uzdrow iskow e „Ziem ow it” Fundacja Ochrony Zdrowia Inwali
dów (t) 136 5,8
Sanatorium Uzdrow iskow e „W isła” Min. Zdrowia i Opieki Społecznej (t) 100 4,2 Sanatorium Uzdrow iskow e „Górnik” Federacja Zw. Zaw. Górników (t) 230 9,7 Sanatorium Uzdrow iskow e „Barbórka” Federacja Zw. Zaw. Górników (t) 70 3,0 Sanatorium Uzdrow iskow e „B udow lani” Fundacja Ochrony Zdrowia „Budow
lani” (t) 160 6,8
Sanatorium Uzdrow iskow e Centrum Rehabilitacji Rolników Kasa Rolniczych
U b ezpieczeń Społecznyh (t) 44 1,9
DOM Y W CZASOW E 620 26,3
„Św iatow id” PSS „Społem ” R zeszów 70 3,0
„Grażyna” Fundusz Socjalny Sprzedawców „Ruchu” 34 1,4
„Lutnia” PPTT DW Kraków 60 2,6
„Promyk” M iejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej Tarnów 29 1,2
„Trzy Lilie” FWP 115 4,9
„Energetyk” Zakład Energetyczny R zeszów 38 1,6
„Zalesie” Ośrodek Szkoleniow o-W ypoczynkow y B D K Lublin 50 2,1
„Watra” Ośrodek W czasow o-H otelow y „Resbud” R zeszów 36 1,5
„Glorieta” GS „Iw onicz Zdrój” 53 2,3
„Internat” ZNP (s) 135 5,7
PEN SJO NA TY 1 KW ATERY PRYW ATNE 374 15.8
„Relaks” Spółdzielcze Biuro Turystyki R zeszów 30 1,3
„Polaris” Spółdzielcze Biuro Turystyki Rzeszów 22 0,9
„Krokus” Sp ółd zielcze Biuro Turystyki R zeszów 60 2,5
„Telimena” prywatny 40 1,7 „Leśna” prywatny 16 0,7 „M axim” piywatny 16 0,7 „Basia” prywatny 18 0,8 „Jędruś” prywatny 14 0,6 „Victoria” piywatny 20 0,8 „Jutrzenka” prywatny 30 1,3
Tabela IV (cd.) „Beata” prywatny 10 0,4 „Samanta” prywatny 10 0 ,4 „Antares” prywatny 14 0,6 Pensjonat prywatny 24 1,0 Kwatera prywatna 8 0,3 Kwatera prywatna 18 0,8 Kwatera prywatna 8 0,3
Domki letniskow e OS-W „Zalesie” BDK Lublin (s) 30 1.3
Razem 2 360 100,0
(s) obiekt sezonow y, (t) w sezonie letnim obiekt użytkowany jako dom w czasowy. Ź r ó d ł o : Opracowanie w łasne na podstawie inwentaryzacji bazy noclegow ej.
stw ierdzić, że w ruchu tym przeważali kuracjusze, którzy w 1992 r. przebywali w uzdrow isku łącznie przez 69,7% ogólnej liczby osoliodni.
Struktura sezonow a ruchu turystycznego w 1992 r. zbadana w wybranych obiektach noclegow ych wykazała duże różnice w wykorzystaniu obiektów w czasow ych i uzdrow iskow ych (rys. 3). W pierwszej grupie zdecydow anie do m inow ały przyjazdy w okresie letnim (do 100% osobonoclegów ), zaś pozostałe m iesiące określić m ożna jak o m artwy sezon. W ruchu leczniczo-uzdrow
isko-% wykorzystania
m iesiące
Rys. 3. S ezon ow ość ruchu turystycznego w wybranych obiektach noclegow ych w Iw oniczu Zdroju w 1992 r. ( ź r ó d ł o : opracowanie w łasne na podstawie badań terenowych) Dessin 3. Le caractère saisonnier du mouvem ent touristique dans les objets de couchage à Iw onicz
wym nie zaznaczały się natom iast większe w ahania frekw encji, co należy w ią zać z całoroczną m ożliw ością korzystania z wód m ineralnych i zabiegów balne ologicznych. N iew ielki spadek w ykorzystania w m iesiącach letnich stanowi wy nik transferu, zw łaszcza m iejsc w sanatoriach uzdrow iskow ych i mniej efektyw nej dystrybucji skierow ań na w czasy na wolnym rynku oraz przeprowadzanych pod koniec sierpnia remontów. Pośrednią grupę stanow iły obiekty obsługujące osoby korzystające z leczenia am bulatoryjnego i w czasow iczów , co daje się zauw ażyć w sezonow ości ruchu turystycznego w pensjonatach.
W yniki analizy sezonow ości ruchu turystycznego w skazu ją na zm niejszenie praw dopodobieństw a kontaktu grup o odm iennych wym aganiach w ypoczynko wych i leczniczych w przestrzeni uzdrowiska. Zjaw isko to je s t o tyle ważne, iż d użą część w czasow iczów stanowi m łodzież szkolna (rys. 4) preferująca d ia m etralnie inny sposób wypoczynku niż kuracjusze. Przem ieszczenia dużych grup kolonijnych np. z Nowej D zielnicy Sanatoryjnej przez historyczne centrum uzdrow iska w kierunku kom pleksu basenów kąpielowych położonych w połud niowej części m iasta było uciążliw e dla pozostałych w czasow iczów i kuracju szy. Poza sezonem letnim uzdrowisko je s t generalnie m iejscem leczenia osób w wieku średnim (3 0 -5 0 lat), wśród których blisko 2/3 stanowili mężczyźni.
MĘŻCZYŹNI KOBIETY
Rys. 4. Struktura płci i wieku turystów w sanatorium uzdrowiskowym „Górnik” (ź r ó d 1 o: opracowanie w łasne na podstawie ksiąg meldunkowych) Dessin 4. La structure du sexe et de l’âge des touristes en sanatorium „Górnik”
( s o u r c e : élaboration propre basée sur les livres des locataires)
A naliza pochodzenia terytorialnego turystów wg odległości od m iejsca sta łego zam ieszkania pozw ala zauważyć, że główne obszary generujące ruch tu rystyczny do ośrodków wczasowych znajdow ały się w odległości do 300 km (87,1% ), przy czym prawie 1/3 (32,4% ) gości nie przebyła więcej niż 100 km, co św iadczy, że dom inujące znaczenie w napływie w ypoczyw ających posiadała
odległość od uzdrow iska (rys. 5). Inna zależność charakteryzow ała przyjazdy gości do obiektów sanatoryjnych, spośród których 30,9% zam ieszkiw ało w pa sie 2 0 0 -3 0 0 km, przy czym w strefie tej znalazły się w ojew ództw a o najw ię kszej liczbie ludności: katow ickie, łódzkie i w arszaw skie. Prawie 2/3 kuracjuszy przybyło z w ojew ództw leżących w pierścieniu o prom ieniu 2 0 0 -5 0 0 km. Roz kład taki w ynika przede wszystkim ze sposobu rozdzielnictw a skierow ań prze w idujący n ajw iększą pulę dla m ieszkańców terenów zagrożonych ekologicznie i silnie zurbanizowanych oraz z dawnych powiązań branżowych sanatoriów uzdro wiskowych.
% gości
Rys. 5. N atężenie przyjazdów a odległość od miejsca stałego zam ieszkania turystów w 1992 r. 1 - goście w obiektach sanatoryjnych, 2 - goście w obiektach w czasow ych (ź r ó d ł o: opraco
w anie własne na podstawie ksiąg m eldunkowych)
Dessin 5. L ’intensification des arrivées et l’éloignem ent du lieu ordinaire d ’habitation des touristes en 1992
1 - les hôtes dans les sanatoriums, 2 - les hôtes dans les objets de repos ( s o u r c e : élaboration propre basée sur les livres des locataires)
N iska w artość w spółczynnika koncentracji m iejsc zam ieszkania turystów (0,38) św iadczy o braku dom inacji poszczególnych w ojew ództw . A naliza mapy koncentracji przestrzennej (rys. 6) pozw oliła wyróżnić K arpaty i Podkarpacie,
M ałopolskę, G órny Śląsk oraz w ojew ództw a środkowej Polski (łódzkie, w ar szaw skie) ja k o regiony m ające w iększe znaczenie w generow aniu ruchu turys tycznego. O braz ten stanowi w ypadkow ą dwóch zjawisk. Pierwszym z nich je st dom inacja w sezonie letnim w czasow iczów pochodzących z w ojew ództw poło żonych w niew ielkiej odległości od Iwonicza Zdroju, drugim zaś dekoncentracja ruchu turystycznego w pozostałych m iesiącach, w ynikająca z ogólnopolskiego charakteru rozdzielnictw a skierow ań na leczenie sanatoryjne, preferującego je d nocześnie ludność w ojew ództw silnie zurbanizow anych i zaludnionych oraz za grożonych ekologicznie.
LUDNOŚĆ
Rys. 6. Pochodzenie terytorialne turystów w g miejsca stałego zamieszkania w 1992 r. ( ź r ó d ł o : opracowanie własne na podstawie ksiąg meldunkowych) D essin 6. L ’origine territoriale des touristes selon le lieu ordinaire d ’habitation en 1992
7. CZYNNIKI KONFLIKTOGENNE W PRZESTRZENI UZDROW ISKA
Iw onicz Zdrój z racji położenia w szerokiej strefie podm iejskiej K rosna sta nowi potencjalnie doskonale m iejsce lokalizacji drugiego domu lub działki let niskow ej. W ładze lokalne słusznie ograniczają nadm ierny rozwój budow nictw a jednorodzinnego. W latach 1990-1993 podczas sprzedaży działek budowlanych nabyw cam i mogli być jed y n ie m ieszkańcy uzdrowiska, przy czym nie lim itow a no m ożliw ości m eldunkowych osób spoza miasta.
B ezładna zabudow a Dzielnicy M ieszkaniow o-Pensjonatow ej z bezstylow y- ini, zunifikow anym i bryłam i architektonicznym i wysuniętym i poza linię hory zontu stanow i przykład nieharm onijnego rozw iązania kom pozycji zabudowy.
W przestrzeni m iasta obok trzech podstawowych grup społecznych: ludności m iasta i regionu, kuracjuszy i w czasow iczów egzystują rów nież osoby przeby w ające krócej niż jeden dzień w uzdrowisku. N atężenie kolizji funkcjonalnych zależy od stopnia zaspokojenia potrzeb poszczególnych grup i m ożliwości ich wzajem nej koegzystencji. Struktura sezonow a ruchu turystycznego pozw ala uniknąć w yraźnych konfliktów społecznych. N ależy jed n ak pam iętać, iż je s t to przykład rów now agi dynam icznej, w dużej mierze zależny od polityki socjalnej państwa.
Potrzeba realizacji w ypoczynku tuiystów w optym alnych w arunkach ekolo gicznych w ym usiła w prow adzenie zakazu wjazdu sam ochodów i ograniczenia ruchu pojazdów dostaw czych w historycznym centrum uzdrowiska. Fakt ten zo stał źle przyjęty przez w łaścicieli obiektów noclegow ych i sklepów, którzy zm u szeni byli zakupić pojazdy elektryczne typu „m elex” .
M niejsze znaczenie zakaz ten posiadał dla nielicznej grupy stałych m iesz kańców tej części uzdrowiska. Problem natomiast stanowiły sam ochody pasantów i osób odw iedzających kuracjuszy w czasie w eekendów , parkow ane we w szel kich m ożliw ych miejscach ze względu na m ałą pojemność parkingu strzeżonego.
Em isja CO, C O2, SO i, N O x i innych zanieczyszczeń została zredukow ana do m inim um w przeciw ieństw ie do wielu uzdrowisk ( K o s t r z e w a , W i 1 u ś
1992). W szystkie budynki ogrzew ane są gazem ziem nym , oczyszczalnia ście ków posiadała w 1993 r. zdolność przerobu dw ukrotnie w iększą niż była w yko rzystywana.
Poszczególne dzielnice uzdrow iska posiadają w yspecjalizow ane funkcje. Źródła konfliktów drzem ią na obszarach, na których funkcja turystyczna styka się bezpośrednio z m ieszkaniow ą - D zielnica M ieszkaniow o-Pensjonatow a. W 1992 r. duże znaczenie m iały wycieczki z krajów daw nego ZSRR, przyjeż dżające do Polski w celach handlowych. Tuiyści ci mieszkali w pensjonatach usytuow anych w D zielnicy Pensjonatow o-M ieszkaniow ej, a ich liczba mogła w yw oływ ać ksenofobię u m ieszkańców nie zainteresow anych zyskami płyną cymi z ich pobytu. System atyczny spadek natężenia ich przyjazdów zanotow any w następnych latach, podobnie ja k i rodzimych turystów , ograniczył problem .
8. PO D SUM O W ANIE
Iwonicz Zdrój, będący małym m iastem o dobrze rozwiniętej funkcji leczni czej, średnio lub dobrze funkcji stricte turystycznej i słabo rozwiniętych innych funkcjach m iasto tw órczych, może stanow ić dobry przykład ośrodka o koegzys tencji różnych funkcji. Pow stanie Iw onicza Zdroju na granicy dwóch mało po pularnych turystycznie, choć interesujących regionów , na obszarze w ystępo w ania bogatych zasobów wód m ineralnych i odznaczającym się bodźcowym klim atem , św iadczy o rozwoju zgodnym z indywidualnym charakterem uw arun kowań lokalizacji uzdrowiska.
W 1986 r. Iw onicz Zdrój znajdow ał się na 13 m iejscu w śród polskich uzdro w isk pod względem natężenia ruchu turystycznego ( G r o c h 1991). Badania terenow e przeprow adzone przez autora w 1993 r. potw ierdziły rangę m iasta jak o m iejscow ości uzdrow iskow o-w ypoczynkow ej. W skaźniki Deferta i Schneidera, których w artości w ynosiły odpow iednio 109,3 i 1874,0, św iadczą o wysokim stopniu rozwoju funkcji turystycznej.
Zróżnicow anie przestrzenne uzdrow iska było podstaw ą w yróżnienia przez autora siedm iu dzielnic m orfologiczno-funkcjonalnych. W ysoki stopień koncen tracji ludności i poszczególnych funkcji stanowi niew ątpliw ie zjaw isko pozyty wne, pozw alające odciążyć pozostałe części m iasta i zachować ich odrębność. Potencjalny obszar konfliktogenny stanowi D zielnica M ieszkaniow o-Pensjona- tow a, pełniąca jednocześnie funkcje m ieszkaniow ą i wczasową.
U sytuow anie dzielnic sanatoryjnych stykających się bezpośrednio z terena mi leśno-parkowym i i usługowym i, ograniczenie ruchu sam ochodow ego w cen trum i południow ej części uzdrowiska, a także brak terenów przem ysłow ych w pływ a na jakość wypoczynku w czasow iczów , rew italizacji kuracjuszy i życia m ieszkańców . Elem entem dysharm onizującym fizjonom ię zdrojow iska je s t bez ładna i bezstylowa zabudowa w obrębie Dzielnicy M ieszkaniow o-Pensjonatowej.
W yraźne oddzielenie zróżnicow anych fizjonom icznie i w yspecjalizow anych funkcjonalnie dzielnic uzdrowiskowych, elastycznie użytkow ana baza noclego wa, natężenie i struktura sezonow a ruchu turystycznego, czystość środow iska są niew ątpliw ie elem entam i ograniczającym i potencjalne kolizje interesów grup społecznych przebyw ających w m ieście.
Z czynników zewnętrznych duże znaczenie posiada niewielka odległość od mia sta wojewódzkiego średniej wielkości i możliwość wzajemnego przepływu siły roboczej.
Potw ierdzenia w spółistnienia i w spółzależności funkcji należy szukać w w y sokiej liczbie zatrudnionych w szeroko pojętej obsłudze ruchu turystycznego, w najniższej stopie bezrobocia wśród m iast woj. krośnieńskiego i niew ielkim spadku frekw encji gości w okresie zmian społeczno-ekonom icznych.
Pom im o że Iw onicz Zdrój w polskich w arunkach m ożna uznać za optym alny model uzdrow iska w układzie kompleksu cech określających jeg o strukturę fun
kcjonalną i stopień zurbanizow ania, to pod względem liczby kuracjuszy przypa dających rocznie na je d n ą osobę zatrudnioną w usługach leczniczych daleko odbiega od standardów uzdrowisk M asywu C entralnego. W Iwoniczu Zdroju wskaźnik ten w ynosi bowiem powyżej 40 kuracjuszy rocznie, zaś wśród uzdro wisk francuskich zw ykle nie przekracza kilkanaście ( G r o c h 1996). Świadczy to o różnicy standardu usług, na jaki może liczyć turysta w uzdrow iskach pol skich i francuskich.
PIŚM IENNICTW O
B a r w i ń s k i M , 1995, Łem kow ie i Łem kow szczyzna, maszynopis pracy magisterskiej w Ka tedrze Geografii Politycznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego.
B y s t r o ń .1. S„ 1976, D zieje o b y cza jó w w d a w n ej Polsce. Wiek XV1-XVIII, t. I, PIW, War szawa.
G r o c h J 1 9 9 1, B adania diagnostyczne uzdrow isk p olskich z zastosow an iem m eto d w ielo w y
m ia ro w ej an a lizy porównawczej, Rozprawy Habilitacyjne Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 220.
G r o c h .!., 1995, N iektóre p ro b le m y zróżn icow an ia rozw oju fun kcjonaln ego u zdrow isk w K ar
p a ta ch Polskich i M asyw ie C entralnym , „Turyzm”, t. 5, z. 2.
Inform ator U zdrow isk Polskich, 1995, „Uzdrowiska Polskie”, Izba Gospodarcza.
K o n d r a c k i .1., 1988. G eografia fizy czn a Polski, PW N, Warszawa.
K o p a l i ń s k i W ., 1990, S łow n ik w yrazów obcych i zw rotów obcojęzycznych, WP, Warszawa. K o s t r z e w a J ., W i I u ś R ., 1992, Krynica - The B iggest Health R esort in Southern
P o la n d P roblem s o f its D evelopm en t a n d Functions, „Turyzm”, t. 2, z. 1.
L i j e w s k i T., 1986, G eografia transportu Polski, PWE, Warszawa.
L i j c w s k i I ., M i k u ł o w s k i B. , W y r z y k o w s k i J., 1992, G eografia turys
tyki Polski, PWE, Warszawa.
M i c h a l a k J., 1995, Iw on icz Z drój i okolice, Wyd. PUW „Roksana”, Krosno.
M onografia-Iw onicz-Z drój, 1984, PP „U zdrowisko Iw onicz Zdrój”, Iw onicz Zdrój.
N a w r o t V., 1994, Funkcja turystyczno-uzdrow iskow a Ż egiestow a , „Turyzm”, t. 4, z. 2. R ą b .!., 1990, Iw on icz-Z drój,R ym anów Z drój i okolice, „Sport i Turystyka”, Warszawa. R z e ń c a P., 1994, Funkcja turystyczna Iw onicza Zdroju, m aszynopis pracy magisterskiej
w Katedrze Geografii Miast i Turyzmu Uniwersytetu Łódzkiego.
W ę c ł a w o w i c z - B i l s k a E., 1990, H istoryczne za ło żen ia zd ro jo w isk w kształtow aniu
w spółczesnych o środków balneologicznych w Polsce, Politechnika Krakowska, Kraków.
Mgr Piotr R zeńca Wpłynęło:
Studium Doktoranckie U L 15 grudnia 1996 r.
al. K ościuszki 21 9 0 -4 1 8 Ł ódź
RÉSUM É
L ’article a pour but la présentation de la structure fonctionnelle et spatiale de Iw onicz Zdrôj, le degré de son développem ent fonctionnel et la défense d ’une thèse concernant la coexistence des fonctions différentes dans ce centre.
Iw onicz Zdrój est situé dans la voïvodie de Krosno, aux confins du Beskid Bas et de la vallée de Jaslo et Krosno, 3 0 0 -4 0 0 m au-dessus du niveau de la mer (desssin 1).
Le choix de l’endroit pour la fondation de la localité à fonction thérapeutique a été très avantageux eu égard aux aspects naturels (propriété du milieu, sources nombreuses des eaux minérales, clim at stimulant), géographiques (terrain peu connu, mais attrayant du point de vue du tourisme) et historiques (traditions balnéo-thérapcutiques).
La différenciation spatiale de la station balnéaire a permis de distinguer 7 quartiers morpholo giques et fonctionnels (dessin 2). Parmi les formes de ¡’exploitation de la terre dominent les ter rains forestiers et de parc; les fonctions d ’habitation et de service, y compris celle de thérapeutique clim atique, démontrent le degré élev é de concentration spatiale.
La fonction thérapeutique et de repos constitue la base de l ’existence de Iw onicz Zdrój. Sa participation dans la structure de l’em ploi atteint 2/3, le chôm age est moindre que dans les autres villes de la voïvod ie de Krosno (7,7% en mars 1993) et la balance des déplacem ents (entre le dom icile et le lieu de travail) est positive (+624).
La situation balnéaire disp ose d ’une base de couchage bien développée (2 3 6 0 lits). En 1992, elle a reçu 4 0 6 6 1 personnes - 19465 curistes et 21 169 vacanciers. Quant au couchage, ces pre miers dom inaient (67,9% ). Les valeurs des indices de Defcrt et Schneider permettent de compter Iw onicz Zdrój parmi les centres au haut degré du développem ent de la fonction touristique. L’importance de Iw onicz Zdrój a le caractère national, seulement en été il devient régional. Cet état de ch oses est dû à l ’engrenement de deux fonctions: thérapeutique et celle de repos dans le dom aine de l ’exploitation de la base de couchage (le transfert). Les sanatoriums étant insuffisam ment financés, pour avoir de l ’argent, doivent céder leurs lieux de couchage aux vacanciers. C ’est le tranfert qui est un des facteurs qui influencent la structure saisonnière du mouvement touris tique.
Iw onicz Zdrój a évité l ’urbanisation et l’investissem ent excessifs, grâce à quoi il n’est pas aux prises avec les problèmes tourmentant certaines stations balnéaires polonaises. Les facteurs intérieurs qui favorisent la coexistence des fonctions sont les suivants: la spécialisation des quartiers, la base de couchage exploitée d ’une façon élastique, l’intensité et la structure saisonnière du m ouvem ent touristique. Parmi les facteurs extérieurs, il faut citer: la proximité de la ville de voïvodie à grandeur m oyenne, permettant le déplacement de main d’oeuvre. La coexistence et l ’interdépendance des deux fonctions sont attestées par un grand nombre des occupés dans les services touristiques largement conçus, le taux bas de chôm age et la baisse insensible des arrivées touristiques pendant la période des transformations sociales et économ iques dans les années 1 9 8 6 -1 9 9 2 . Seul le quartier d ’habitation et de pensions, accom plissant la fonction mixte, introduit une dissonance de com position et potentiellement peut entraîner un conflit sous un aspect social.
Cependant il faut se rendre compte, que la situation présentée est un état de l’équilibre dyna mique entre les fonctions principales de la station thérapeutique et dépend de plusieurs facteurs - de la politique sociale de l’état et de la démande de services thérapeutiques y rendus, entre autres.
Traduit p a r Lucjan Kowalslci
SU M M AR Y
The aim o f the article is to present the functional-spatial structure o f Iw onicz Zdrój and the degree o f its functional developm ent, as well as to prove the assumption that various functions in this centre co-exist.
Iw onicz Zdrój is situated in the Krosno voievodship, on the border o f Lower Beskid and Jasielsko-Krośnieńska V alley, 3 0 0 -4 6 0 m above the sea level (Fig. 1).
The fact that the town has a predominant function o f a health resort is consistent with the individual character o f the location, taking into account its natural aspects (unpolluted environ ment, vast supplies o f mineral waters, stimulating clim ate), as w ell as geographical (unpopular area, though touristically attractive) and historical aspects (tradition o f balneotherapy).
The spatial differentiation o f the area gave grounds for selecting seven m orphological- functional districts (Fig. 2). A m ong the forms o f utilizing the land, forest and park areas dominate, and the housing and service functions, including those o f a health resort, are highly concentrated spatially.
The function o f a health resort is the basis for the existence o f Iw onicz Zdrój, which is proved by the fact that it fills two thirds o f the employment structure, show s the low est unemployment rates in the Krosno voievodship (7.7 % in March 1993), as well as intensive commuting (+ 624).
In 1992 40,661 persons, including 19,465 patients and 21,196 holiday-makers came to the health resort, which has a well developed accommodation network. The patients used m ost o f the accom m odation places (67.9% ).
The values o f the Defert’s and Schneider’s coefficients allow Iw onicz Zdrój to be counted as a centre o f a w ell developed tourist function. In general, the place has national importance, but in summer it is reduced to regional. The reason for that is the overlapping o f the function o f a health resort and that o f a holiday centre, as far as using the night accommodation places is concerned, which is known as the transfer o f the underfinanced set o f sanatoria places to suit the needs o f the holiday-makers. The transfer is one o f the factors affecting the seasonal structure o f the tourist traffic (Fig. 3).
Iw onicz Zdrój avoided excessive urbanization and overinvestment, and therefore it does not have to cope with the problems characteristic o f many Polish health resorts. Am ong the external factors conducive to the co-existence o f functions one can mention the specialization o f the health resort districts, the flexibly used night accommodation network, the intensity and seasonal structure o f the tourist movement. The close vicinity o f the voievodship capital o f medium size, which creates conditions for two-directional flow o f the working force, is another important external factor. A p roof for the co-existence and mutual dependence o f functions is the large number o f people em ployed in the broadly understood service o f the tourist traffic, low un employm ent rates and an insignificant decrease in arrivals in the period o f social and econom ic changes in the years 1 9 8 6 -1 9 9 2 . The only area which introduces a com positional assonance, as well as potential social conflict, is the Residential District (with private houses and flats and with guest-houses), which performs a mixed function.
It should be remembered, however, that the presented situation is a state o f a dynamic balance between the main functions o f the health resort, and depends on various factors, like the social policy o f the state and the social need for the medical services o f health resorts.
